Tr. Usado por autores meridionales y, al Norte, por bajo-navarros y suletinos. La forma más usual al Sur es intxaur, y entre los bajo-navarros y suletinos in(t)zaur . En DFrec hay 7 ejs. de intxaur .
etimologikoa
Etim. Se trata probablemente de un compuesto con (h)ur 'avellana' como último miembro. La sibilante apical de la forma meridional antigua ha podido nacer por asimilación en el derivado in(t)sausti .
1.
(V, G, AN-egüés-ilzarb-olza; IC 449, VP 37r, Lar, Añ, VocBN , Dv, H (V, G, BN, S)),
unsaur (Lcc),
untxaur (msOñ ap. FHV 74.),
intzaur (BN-mix, S; Urt III 246, Gèze, Lcq 149, Dv, H),
inzaur (BN, S; SP, Lecl, ArchVocGr, VocBN),
entzagur (R),
entzuur (R),
etsagur (R-uzt),
etzagur (R),
etsabur (Ae),
etxa(g)ur (Ae),
etxabur (Ae),
exabur (Ae; Dv),
etzaur (R),
intxoor (G-nav),
intxor (V-ger, G-azp-bet-nav),
intxur (Dv(V)),
intsaur,
intzagur (Ae, R-utz),
intzagor (S),
intzaor,
itxaur (V-gip),
itzagur (R; Dv),
itzaur (Sal),
itzigur (R-is)
Ref.:
Bon-Ond 149; VocPir 660; A (entzagur, etsabur, etsagur, etzagur, etzaur, exabur, intxaur, intxoor, intzagor, intzaur, inzaur, itzagur, itzaur); Lrq (intzaur); Iz R 288 y 308, Als (intxorra), UrrAnz , ArOñ (í(n)txaur); Etxba Eib; Holmer ApuntV; Echaide Nav 100; Elexp Berg; ZestErret (intxor)
. Nuez."Noix"H.
"
Zorroan abarrots asko, baña intxaur gutxi
"Ib."
Itzaur guti ta arroitu anitz (Sal)"A.
"
Itzigúr xátra, a comer nueces"IzR 308.
AxN explica eltzaurraren (464) por intxaurraren. v. eltzaur. Urrungo insaurra burua laso, jarrekin ezekida errikoa laso. RS 344.
Inzaur duenak iateko aurkit diro harri hausteko. OPr 279.
Salsatako zeruak xakin zeinbat intsaur jo ziran. Acto 220.
Har ezazu zureki / axuri bat ederrik, / oilo pare bat, leka bat intzaur, / beste leka bat hurreki. AstLas 35.
Olio-mota asko dira, nola diran olibarena, intxaur, liazi ta beste gauz askorena. AA I 536.
Egiten da olioa intxaurrarekin, urrarekin eta pagoaren ezkurrarekin. ItDial 102 (Ur intxaurragaz, Ip intzaurrez, Dv heltzaurrarekin).
Intxaur pin mamitsuak. IztC 137.
Inzaur ura. ECocin 50.
Urriñeko intxaurrak ots andiak daukez, / bertara eldu eta benturaz baperez. ABAmaE 309.
Ikusi bazinute hunen min izigarria nolakoa zen! Intzaur eder bat bezen handi eta itsusi. HUAurp 186.
Intzaor tratalantak intzaor tratü eginen dü. Eskual 7-2-1913, 4.
Intxor koskorrak txikitutzeko / ai zer pareja majua. EusJok II 159.
Intxaurraren azalan / gisako ontzian.MendaroTx 348.
Aurtzaien edo maisuenpean giñala intxaurrekin, buxtarriekin, txoriekin iokatzen genun bezalaxe. OrAitork 35.
Zure othoitzak etzuen balio intxaur bat ere. OskKurl 190 (75 intzaur
).
Poltsa bakotxien, intxaur batzuk edo piko-pasak. Gerrika 31.
v. tbn. Mg PAb 96. VMg 11. Bil 159. Arr GB 62. Sor Gabon 36. A BeinB 61. Echta Jos 25. Ag EEs 1917, 170. Kk Ab I 61. Tx B 229. Lek EunD 30. JMB ELG 42. Munita 64. Lek SClar 105. Basarri 138. And AUzta 40. Erkiag BatB 59. Salav 27. Ibiñ Virgil 35. Uzt Noiz 65. Ataño TxanKan 21. TxGarm BordaB 96. MEIG VII 176. Intzaur: Saug 48. Ox 107. Lf Murtuts 8. Arti MaldanB 196. JEtchep 47. EZBB II 51. Insaur: Cap (ed. 1893), pról. Intzagor: GH 1926, 468. Itzaur: ZMoso 54.
sense-2
2.
(V, G; Mic 8r (ins-), Lar, Añ, H),
unsaur (Lcc),
itxaur (V-gip),
itzaur (Sal),
intxor (G-azp-nav)
Ref.:
A; AEF 1955, 72; Iz Als 51n, UrrAnz,ArOñ (í(n)txaur); Etxba Eib; Echaide Nav 101; ZestErret (intxor). Nogal."
Sagarra 'el manzano' ta intxorra 'el nogal' ere esaten dirala Altsasun"IzAls 51n.
"
Sago-intxaurra, variedad de nogal, que da fruto de un tamaño mayor que el común. Olan eta Artaitxan ziran sago-intxaurrak
"EtxbaEib.
v. intxaurtze, intxaurrondo. Tr. Si exceptuamos a Larre, que emplea la var. intzaur (ArtzainE 97), lo hallamos únicamente en textos meridionales.
Insaurrak dakusela / tratamentu deungea / emon oi dau frutea. BBizk 8.
Abe nagusijak dira oneek: [...] pagua, lexarra, intxaurra, kastañia [...]. MgPAb 188.
Kalte andia egiten die intxaurrak ura aldatuta dagoen tokiko masti ta soroai. EchveDev 333.
Beragaitik ikusten dira Gipuzkoako ur bazter eta arkaitztarte ezadetsuetan intxaur eder galantak ain ugari. IztC 152.
Intxaur azpian josten jardutea. ABAmaE 418.
Intxaur aundi batzuen itzalean. Apaol 22.
Intxaur-adarrik urbillenera / salto egin du biziro. OrEus 421 (v. tbn. intxaur-adar en NEtx LBB 391).
Zeiba izena dun zugaitz zabala, gure intxaurrik aundienak bañan bost aldiz zabalagoa. JAIrazBizia 12.
Ain sonatua izan dan intxaur ori, eliza ta erretore etxarteko enparantzan omen zan. Munita 51.
Etxe ondoko intxaur gaiñian / txantxangorria kantari. BEnbNereA 138.
Urola-errekak dauzka / intxaurrak eta gaztaiñak. UztNoiz 63.
Mikeletea nola zegoan zai intxaurren azpian.JAzpiroz 34.
v. tbn.
EE 1885b, 313. Ag AL 24. ForuAB 137. ForuAG 307. Enb 194. Ldi IL 125. NEtx LBB 92. Alzola Atalak 66. Zendoia 197. Ostolaiz 54.
sense-3
3.
(V, G, AN),
insaur (V; Mic 5r)
Ref.:
A (intxaur, insaur); Etxba Eib; Elexp Berg. "Agalla en la garganta, insaurra, que la llamamos nuez"Mic 5r.
"Gargüero"A.
"Nuez de la garganta. Okotz-peko intxaurra gora ta bera zerebixan
"EtxbaEib.
"
Intxaurra hasi jako zuen Axierri
"ElexpBerg.
sense-4
4."(Gc), chichón, tumor"A.
sense-5
5."Detonador del cohete. Txapliuan intxaurrak eskuetan errementau zetsan, el petardo del cohete [...]"EtxbaEib.
azpisarrera-1
AGIMIN-INTXAUR.
"Agimin-etzagur (R-uzt), [...] nuez cuya cáscara tiene tres partes" A.
azpisarrera-2
ANPOILA-INTXAUR.
"Nuez la más grande" A.
azpisarrera-3
FRANTSES-INTXAUR.
"Prantzes-intxaur (V-m), nuez recién importada, sumamente dura, cuya corteza está toda llena de estrías" A.
azpisarrera-4
INDI-INTXAUR(indintxaur G-to ap. A). "Nuez la más grande" A.
azpisarrera-5
INTXAUR-HAGA.
azpisarrerakoSense-5.1
a)"(L, BN, S), gaule à battre les noyers" Lh.
azpisarrerakoSense-5.2
b)"
Intxor-haga, intxaurrezko makila luzea, zuzena eta mehea"ZestErret.
azpisarrera-6
INTXAUR-ALE.
Nuez. Urruti dauden gauz aiek beti intxaur alien modura bakan izanik artzen oi dute pilla galantan itxura. EANereB 125 (ap. ELok 426
).
Intxaur-alearen azala. Ostolaiz 54.
INTXAUR-ARBOLA(V-gip, AN-larr; VP 37r, msLond ap. A; etzagur-a. Sal). Ref.: Etxba Eib; Echaide Nav 101; Elexp Berg. Nogal. "Makiñatxo bat intxaur arbola bazan gure aldietan [...]" Etxba Eib. v. intxaurrondo. Intxaur-arbola aundi baten pian. EE 1882c, 379.
San Blasko apaiz jaunaren etxea zegoan intxaur arbolaz inguratua. Apaol 69.
Intxaur arbol goitandi [...] eta baserri politen iaube zaran lur maite kutuna. AgIoan 109.
Garai bateko intxaur-arbola lodien tokian, iru epaitondo motz. Mok 16.
Sagar da gaztain, piku, gerezi / ta intxaur-arbolen tartian. MendaroTx 95.
Etxe inguruan bazituan intxaur-arbol, gerezi, udare, melokotoi eta aranak. Salav 12.
Sartu eban Dukia ate txikittik lorateixan aurrera, eta jarri eban intxaur-arbola baten ostian. EtxbaIbilt 484.
Intxaur arbolak ez du lagunik nai.EZBB II 19.
Beste aldetik, intxaur arbol aundi bi edo iru.Albeniz 15.
azpisarrera-9
INTXAUR-HARITZ.
"Intxorraraitza, el nogal" Iz Als 51n.
azpisarrera-10
INTXAUR-AZAL.
azpisarrerakoSense-10.1
a)Corteza de nogal.
Ebagi oin edo zapatien neurriko intxaur azala. Astar II 38.
Eguzki-sarraieran ainbeste ixera eder intxaur-azal baten sartuten ikustea ei zen gauzerik ikusgarriena. AkesIpiñ 28.
azpisarrerakoSense-10.2
b)Cáscara de nuez (fig., ref. a una pequeña embarcación).
Mastatantaiak kikoloka eta tostarteko arraunlariak unatuta, etenak eginda, euren intxaur-azala ondo edo zolabageko osin eskerga aretan noiz murgilduko. ErkiagArran 78.
Itsas-urak irakiten diarduen denporaletan, sartu beitez orduan intxaur-azal ortan, ta bioaz urrutira...Ib. 117.
azpisarrera-11
INTXAUR-BATZE.
"Recogida de nuez, vareando los nogales. Intxaur batzia, uda-azkenian" Etxba Eib.
INTXAUR-EGUR.
"Madera de nogal. Kaxagintzarako, intxaur egurra, ondo igartutakua" Etxba Eib.
azpisarrera-14
INTXAUR-ISTER.
"Inzauristera, amande de la noix" Lecl.
azpisarrera-15
INTXAUR JAKIKAI.
Nuez de especia. Juan Sebastian Elcanokoak ekarri izan zituen arteraño etzirala ezagutzen Españan kanela, klaboa eta intxaur jakikaia edo nuez de especia. IztC 475.
azpisarrera-16
INTXAUR-JOTE.
"Juego infantil con nueces. Baabil intxaur joten neregaz eskolia asi arte?" Etxba Eib.
azpisarrera-17
INTXAUR-KOSKO.
Cáscara de nuez. v. INTXAUR-OSKOL. Arrautzaren eta intxaurraren azala bitarikoa izan diteke: gañeko azal gogorra arrautz-koskoa, intxaur-koskoa, ta barreneko azal me ta gardena, arrautz-mintza ta intxaur-mintza deritzate. ZaitRIEV 1933, 63.
azpisarrera-18
INTXAUR-MINTZ.
Pellejo del fruto de la nuez. Arrautzaren eta intxaurraren azala bitarikoa izan diteke: gañeko azal gogorra arrautz-koskoa, intxaur-koskoa, ta barreneko azal me ta gardena, arrautz-mintza ta intxaur-mintza deritzate. ZaitRIEV 1933, 63.
azpisarrera-19
INTXAUR-MOSKAN.
"Pericarpio de la nuez" (V-gip).
azpisarrera-20
INTXAUR-MOSKORON.
"Teñido de las manos con la nogalina de las nueces verdes. Intxaur moskoronak esaten eben intxaur lapurretan ibiltzen giñana" Etxba Eib.
azpisarrera-21
INTXAUR MOTZAILE-KASTA.
"Intxaur motxalla kastia, variedad de cáscara muy recia. Bota-kontrarako intxaur motxalla kastak izaten ziran, eta onenak Txarako sakonekuak" Etxba Eib.
azpisarrera-22
INTXAUR MUSKATU(Lar, Hb <inch->, Lcq 143; unsaur moskadu Lcc), I. MOSKADA. Nuez moscada. Espezeria-keta: itze-kanela, intzaur-moskada eta beste. ArdoySFran 189.
azpisarrera-23
INTXAUR-NATO.
"(V-ger), mancha que deja en los dedos el pericarpio de la nuez" A.
azpisarrera-24
INTXAUR-OHOL.
Madera de nogal. Pasadan eman zuen eskuz aldakan zegon intxaur-olezko maian golpe bat. MbIArg I 256.
Intxaur olak jaso andia dabelako beti gauza askotarako. IztC 152.
azpisarrera-25
INTXAUR-ORBAN.
"(V-oroz-arr), mancha que deja en los dedos el pericarpo de la nuez" A s.v. orban.
azpisarrera-26
INTXAUR-ORPO (V ap. A).
"Nogal" A s.v. orpo.
azpisarrera-27
INTXAUR-OSKOL(V-gip ap. Etxba Eib; A). Cáscara de nuez (usado a menudo fig., hablando de una pequeña embarcación). "Intxaurroskol, cáscara de nuez" A s.v. oskol. "Intxaur-oskol baten eldu dira Ameriketara" Etxba Eib. Intxaur-oskol baten sartuta legez gentozan. AgEzale 1897, 67b.
Intxaur oskol uts batzuk baizen errez itzulastu zituan laster gizon irmez beteriko arrañ-potiñak. AgKr 197.
Intxaur-oskol antzeko txabola-aurrean zegon yaun Anbrusi. OrMi 83.
INTXAURPE (-be Gar ap. H).
(En casos locales de declinación). Cf. el top. Yçaurpe citado supra. v. intxauspe. Biaotan zegik lo insaurpetan. "
Debajo de nogales"
.RS 366.
Igande-artsaldian gure intxaurpian / jan gendun ollar ori guztion artian. Enb 178.
Intxaurpean bere ipuia kontatu ondoren. NEtxLBB 99.
Etxeosteko errekatxarku ondoko intxaurpearen kerizpetan jesarri zan. AlzolaAtalak 57.
azpisarrera-30
INTXAURRAK HAUSTEKO. "
Intxorrak haustekoa, intxaur-hauskailu [...]. Etxian intxorrak hausteko bakarra do ta batzutan ezkea ondo konpontzen
"ZestErret.
azpisarrera-31
INTXAUR-SALTSA.
azpisarrerakoSense-31.1
a)(Lcc (unsaur), Mic 8r (insaur), Lar, Añ). Salsa de nueces. "Nogada" Mic, Lar y Añ.
azpisarrerakoSense-31.2
b)Postre típicamente navideño de nueces, leche y azúcar. "Intxur-salsa, empanada de nueces (V-ger)" JMB OC I 73. "Ezta intxaur-saltsa bako Gabonik aren etxian" Etxba Eib. "Postre compuesto de nueces mazadas, leche, etc." Elexp Berg. "Intxor-saltsa, intxaurrez eta azukrez egindako elikagaia, bereziki Gabonetan jaten dena" ZestErret. Ai ze intxaur saltza gozua!Azc( inAzcPB 180 (
PB 93 intxaur-saltsa
)
).
INTXAUR-SASOI. Temporada de las nueces.
"
Oain kaniketan izango zan bezela intxor-sasoian intxorketan
"ZestErret(s.v. intxorketan
).
azpisarrera-33
INTXAUR-ZOKOLIN.
Pericarpio de la nuez. Ezkabi onekin kentzen dira intxaur-zokolinezko zetakak. AEY I 90.
azpisarrera-34
INTXAUR-ZUHAITZ(-zugatz V-gip). Nogal. Intxaur-zugatz azpian iarrita. AgAL 55.
Intxaur-zuaitz aundiak ikusten dira. Munita 50.
Intxaur-zugaitza, geletako tresnak ta edozein gauza egiteko gustagarrizkoa dugu.Ostolaiz 53.
azpisarrera-35
INTXAUR-ZUKU.
"Nogada" A DBols. v. INTXAUR-SALTSA.
azpisarrera-36
INTXAUR-ZUR.
Madera de nogal. Giltza dizditsuz idekitzen du altxariak dauzkan kutxa, bikaña, intxaurzura, gaiñetik bitxiztatua. OrMi 98.
azpisarrerakoSense-36.1
Ooltzarako bear zan intxaur zuraje beltz guzia eratu zuan erri-burudunak. AyerbEEs 1912, 49.
azpisarrera-37
MANU-INTXAUR (V-m ap. A).
"Nuez la más grande" A.
azpisarrera-38
MARRUBI-INTXAUR(marrubintxaur G-azp-to ap. A). "Nuez la más grande" A.