I .
(Sust.).
1.
(
V, B, L, BN-baig, Sal, S, R; Mic,
Urt,
Lar,
Aq 91
(AN),
Arch VocGr,
Dv,
Foix,
VocB
),
burko (
Bera),
buruiko (
Bera)
Ref.:
A (buruko);
Lrq;
Satr CEEN
1969, 180;
ZestErret
.
Tocado, prenda con que se cubre y adorna la cabeza; toca, pañuelo de cabeza.
"Tocados [...] llamándolos generalmente burukoak
"
IC I 310.
"Calantica, burúkoa
"
Urt IV 44.
"Almaizar, toca de gasa de que usaban los Moros, Mairuen buruko mee bat
"
Lar.
"Almete, yelmo, burnizko burukoa
"
Ib.
"Borgoñota, una armadura de la cabeza que vino de Borgoña, burni burukoa
"
Ib.
"Lienzo que las personas traen consigo, zapia (G), burukoa, buruko zapia, etc."
Aq.
"(Subst.), coiffure"
Dv.
"(V, Sc), tocado de la cabeza"
A.
"(V-ger, Lc, Sal, Sc, R), pañuelo de la cabeza"
Ib.
"(B, Sal, Sc), montera"
Ib.
"Coiffe"
Foix.
"Coiffe de Basquaise, que portent seulement les femmes de plus de quarante ans. La mode n'en persiste pas"
Lrq.
"La mujer en su atuendo de fiesta incluye [...]. Peineta en la cabeza y el casquete del moño (motto o buruko)"
Satr CEEN
1969, 180.
v. buru-estalki, 1 buruki. Cf. BURUKO.
Buruko andia ta jate urria.
"Gran tocado"
.
RS
17.
Lasterrago eskua aora ze ez burukora.
"La toca"
.
Ib. 184.
Banitatez betherik aphainduak diren neskatxak, modestiaren kontrako burukoak edo kofiak dituztenak.
CatLav 247.
(V 125)
Dantzati urteten dabee sarritan neskaak eureen iruneko zapijak askatuta ta burukuak okertuta.
fB Olg 68.
Gizon horiek labe gorritura arthikiak izan ziren beren galtza, buruko, oinetako eta soinekoekin.
Dv Dan 3, 21 (Ol, Ker buruko).
Burukoak beren khorottoekin liho-hariz.
"Mitras"
.
Dv Ex 39, 26.
Oi da euskal-errian oraindik, andre ezkonduak apaindille edo buruko zuriyarekin ibiltea, alargunduak beltzarekin eta neskatxak illeutsean.
Aran SIgn 81.
Nahi duzu zure burukoa [...] uhal horietan dilindan ezarri?
Darthayet Manuel 300.
Velez de Medranok begiramenduaikin kendu zuen burukoa eta yuntero guziak xutitu ziren.
REusk I 252.
Nundik nora bururatu zaitzu neri soineko ta oinetako ta buruko bitzuk egineraztea?
A Ardi 31.
Buruiko zuri politta, andren edergarri; askotan ixan oi da ezkabi estalgarri.
Otx 32.
Umekondo asko dabiltz gaur zango-utsik, lastozko ginbailtxoak buruko dituela.
TAg Uzt 37.
Burukoa ta oskiak yantzi; aurpegia ez estali; ta ez yan illetako ogia.
Ol Ez 24, 17 (Ker burukoa; Dv khoroa).
Fez dalako buruko gorriarekin.
Anab Aprika 56.
Nik jantzi zaharra soñean... ta zuk buruko, mantal eta apainketa guziak?
Lab SuEm 200.
Buruan liñozko burukoa eta gerrian liñozko gerrikoa jantziko dabez.
Ker Ez 44, 18 (Dv lihozko xerrendak, Ol turrua).
Oneixek dira egingo dozuzan jantziak: bularrekoa, efod, soingaiñekoa, sare-maillazko barruko jantzia, burukoa ta gerrikoa.
Ker Ex 28, 4 (Bibl burukoa; Ur tiara
).
(B),
burko (V-gip).
"Rodete"
A y Elexp Berg.
.
"Una especie de corona de mimbre que ponen en la cabeza los que tuercen el hilo (de él pende el txirrikol o tortzel)"
A (que no indica dialecto, aunque da tortzel (s.v.) como V-arr).
Tocado, peinado.
Arropa xehatuak badohaz airetan; / gutik dute ilea bere burukotan; / saski eta burutez lurra estalia; / askotan arrain oro zangoz ehortzia.
Hb Esk 229.
2.
(V-ger-gip, G, AN-araq; Lar, Añ, Hb, Dv (G)), burko (V, G-to, AN-gip-5vill-ulz; Lar (-oa, -ua), Añ, Hb, Bera),
burku
(Hb),
bulko,
burruko
(V-ple-ger-m; Añ (V), Zam Voc),
buruiko
(AN ap. A),
bururko.
Ref.: A (buruko, burko, burruko, buruiki); Iz To (burkua), Ulz (búrkua); Holmer ApuntV; Etxba Eib (almuadia); Satr VocP (buruko); Elexp Berg (burko); Gte Erd 57.
Almohada. "Y un burco azul de lienzo de la tierra nuevo con barras, y cabecera labrada de cadarzo" (Motrico, 1632). ConTAV 5.3.1. "Travesero, almohada larga" Lar. "Cabecera de cama, almohada" Ib. (cf. tbn. "cabezal, colchoncillo largo y angosto en que duermen los labradores, oaburukoa"). "Cabecera de dormir" Añ. "Almuadia, almohada, cojín. Se conoce el sin. belarondokoa pero no se usa, siendo homófono de otra voz de distinto sentido. Otro sin. más oído: buruko" Etxba Eib. "Burkoa besarkan artuta lo egiten du (AN-gip-5vill)" Gte Erd 57. "Oso adinekoek bakarrik; besteek almuada" Elexp Berg. v. bururdi.
Tr. Documentado en la tradición meridional. La forma más utilizada parece ser burko , que alterna, incluso en un mismo autor, con buruko . Burruko lo emplean Azkue y Aresti; sólo se encuentra bururko en Orixe, que tbn. emplea burko . Hallamos además bulko en J. Azpiroz.
Gañeko oial zuria ta azpiko burukoa odol berriz beteak.
Mb IArg II 302.
Buruko edo almoada onen gañean beti lo egizu.
Cb Eg II 196.
Ez dot ez eunezko, ez miesazko izararik biar, ez artulezko burkorik.
Mg PAb 66.
Eztozu ikusiko [...] etzun-toki jaso ta adardunik. Lurraren gañian lastamarraga bat estalki zantarragaz, ta burko ez obia.
Ib. 129.
Burukotzat arri bat ipiñirik, loak artu zuen.
Lard 35.
Lo gitxi egiten zuela eta oia lurrean, arri edo zur puskaren bat burkotzat zeukala.
Aran SIgn 21.
Au esanik, burukoen gañera erori zitzaion burua.
Arzac EE
1882c, 380.
Ikusten da oraindik etxe santu artan San Franzisko bizitu zan gela, baita ere arrizko burko bat zeinaren arrimuan desneke ariñ bat artu izaten zuan.
Bv AsL 105.
Oe zurian luze luze, burko bigunean burua ondatuta.
Ag G 357.
Burrukotzat zorro batean soineko zar ta oinetakoak eta abar sartzen genituen.
A Ardi 3.
Eman zion euskaldunari anbateko ukaldia burkoan eta buruan berean, non burkoa izan ezpalu bezala [...], asi zen odola zeriola sudur, ao ta belarrietatik.
"
Almohada"
.
(Quijote IX)
AIr RIEV
1928, 606 (Anab ib. 611 oaburuko, Ldi RIEV 1929, 210 burko, Or ib. 9 bururko
).
Etzun zan, bururkotzat galtzak eta yipoea ebazala.
Or Tormes 73.
Sarri, norbait luzaro gaisorik dagonean, burruko-barruan sorginak luma utsezko oilar bat eginda daukela uste dau erriak.
A EY I 111.
Burko motzez zortzikoa, / lumatu bearko oilloa; / burko luzeetan, lumazkoetan, / legun dagoke lepoa.
Or Eus 358.
Lumazko bururkoan dauka deabrua, / penaz akabatzeko gure medikua.
Ib. 108.
Oerako illezki ta buruko bigun.
Munita 127.
Gaixoak oe otza du / basoan dalarik Negu! / Entzun gabe nesken negar / lo dago!, burkotzat belar. / Azeriak ta zakurrak / sakabanatzen ezurrak...
Mde Po 22.
Adats oraila buruko zurian zeukan nahas-mahas.
Mde Pr 145.
Minduta etorri naiz etxera. Oean etzan eta zartako bat eman diot burkoari indar guziakin.
Txill Let 84.
Bere izena esan dut burukoaren oialean milloi bat aldiz.
Ib. 45.
Esku biekaz burkoari oratu ta astiñaldi txiker batzuk emonaz, bigundu ta egokitu.
Erkiag Arran 59s.
Zer ba? Ankak burukuan daukadazelako? Zer uste dozu ba zuk, nik burua daukatela kantzauta ala? Nik ankak daukadaz kantzauta, ankak!
SM Zirik 118.
Behar du bere usurako senar bat, naiz eta beste obligaziorik eztaukan hamarretatik hamabietaraino maindireak eta burrukoa berotzea baizik.
Arti Ipuin 58.
Burukoaren azpian, erlojua ta poxpolo-kaja sartu nituan.
Anab Aprika 68.
Burko ondoan lehio [sic] biribil bakharrak maratilla lodi bat zeukan.
Osk Kurl 130.
Ez dauka orain burko azpian bere diru-mordoa zetan gordeten ibilli.
Erkiag BatB 171.
Loak artu dau Nikanor oe neurribage ta itxurabako aretan. Ez buruko ez lastamarraga, ez izara ez oarka, dana bardiña.
Ib. 114.
Loak artu eziñik dago, / noiz argituko ote eguna: / malkoz bustia lagatzen du / gabaz burko biguna.
NEtx LBB 318.
Ango arri bat artu, burukotzat jarri, eta bertan geratu zan lotan.
Ker Gen 28, 111 (Dv, Ur buruaren azpian, Ol bururdikotzat, Bibl buruaren pean
).
Bera, berriz, txopan, burko baten gainean lo zegoen.
IBk Mc 4, 38 (TB burukita, He, HeH, Ol, Leon, Arriand, Or, IBe bururdi, Ker burupeko
).
Ondoren, koltxoia jarri zioten gaiñean jergoiari. Arekin ere txiste. Gero maindirea. Txiste. Gero bulkoa, ta txiste.
JAzpiroz 18.
Gaiñeko txaparen erdi-partea, bere uraren depositoarekin, Mielen seaskan zegoan, burukoa bete-betean arrapatzen zuala.
Ib. 58.
3.
+burulko.
Cabezal de madera que sujeta los ejes de la boga y de husos de mazos y fuelles.
"Una burucoa nueva que hemos entrado en el uso de la barquinera [...] por unos mangos de burucoas"
(Goizueta, 1602).
LexHNav
II 83.
"Se han de poner en dicha herrería [...] maisucarias, lacos, burulkoas"
(1752).
GoiBur
241 (tbn. aparece buruko, menos frecuente).
"
Burkuak
"
Mg PAb 134 (sin trad.), en una lista de instrumentos y máquinas de ferrería (Azkue traduce en su ed.
de 1899, 90: "cuñas grandes que ajustan los aldabar").
4.
Cabeza, cubo de eje.
"Poner burucos a los ejes sobre los que se mueve toda la máquina"
ExtJG
1785, 98.
5.
Persona principal.
"
Egiteko hortan buruko zein da? qui est en tête dans cette affaire?"
Dv.
Ororen burukoa / alegera zaite: / Zu afrontatu gabe / konsola naite.
Bordel 73.
Errumarat jo zuen eta han hatzeman Agustin. Gezurrez hantu zuen hau eta, buruko ezarririk, Erruma guzia asaldarazi Iñazioren kontra.
Laph 178.
6.
Razón, motivo.
"
Zer ematen du buruko? Buruko ematen du, hartze izan bazindu egiazki orai baino lehen mintzatuko zinela, quelle raison donne-t-il? La raison qu'il donne, c'est que si vous eussiez été réellement son créancier, vous eussiez parlé avant ce jour"
Dv.
Cf. BURURAKO.
7.
(
V-gip)
Frontil. "Abereak uztarriari lotuta daudenean miñik ez artzeko kopet-aurrean jartzen zaien narru-bigungarria" (V-gip). Urkia EEs 1930, 48. "Burúko, kopetako (de vacas)" Iz ArOñ.
(V-gip).
"yugo" A.
8.
"
Buruko (BN-baig), cabezal de un marco"
Satr CEEN
1969, 209.
"El travesaño [del rastrillo] (burukoa) tiene línea oblícua. Es de madera de castaño y lo prepara por medio de un cepillo corriente de carpintero (arrabota). Los agujeros, donde van los dientes, los consigue con una broca (metxa)"
Garm CEEN
1971, 224.
9.
(V-gip).
"Golpe en la cabeza. Akzidentian egundoko burukua artu zeban
"
Elexp Berg
.
"Buruan hartzen den golpea"
ZestErret
.