Etim. Ha sido relacionado con aquit. ilun(n) - (cf. tbn. ibér. -ildun, -illun ). No es imposible que, siguiendo la opinión de Bonaparte, sea un derivado de il, actualmente 'mes', pero antes tbn. 'luna'.
Onom.: In Olatze Ilun. (1235) Arzam 280.
Pero Garçia Illuna. (1350) Ib. 280.
sense-1
I.(Adj.).
azpiadiera-1.1
1.
(AN-egüés-ilzarb, Ae, Sal; Mic 6v, Lar, Añ; -ll- V, G, AN; VP 37v, Lar, Añ; -lh- L, BN-baig; SP, Urt I 126 (-llh-), Ht VocGr , VocBN , Dv, H),
ulun (R; Dv(R); ülhünS; Gèze, Dv(S), H(S)),
iluñ (Lcc)
Ref.:
A (illun, ulun); Lrq y Lh (ülhün); Etxba Eib (illuna); Iz Ulz (illune), ArOñ (illuna), R 299; Elexp Berg (illun); Gte Erd 107. Oscuro."Escura cosa, gauza iluña
"Lcc(que trae tbn. iluindu, pero ilun "escuridad").
"Brun, noir, obscur"SP.
"Obscuro", "tenebroso" Lar y Añ."Lóbrego"Lar.
"Boca de lobo, txit illuna
"Ib."Intempesta noche, gau txit illuna
"Ib."Noguerado color, arre illuna
"Ib."Amulatado, [...] kolore illunekoa
"Ib."Obscur, sombre"Gèze."
Begi ilhunak ditu gizon horrek, cet homme a des yeux sombres. [...] Gau ilhuneko etorri da, il est arrivé à nuit close"Dv.
"1. [...] Gau ilhuna, nuit noire. 2. [...] Egun ilhun bat dugu, nous avons un jour sombre. 3. [...] Soineko ilhuna, robe sans éclat. Couleur brune, foncée. Kolore gorri ilhuna, couleur rouge foncée"H.
"
Ulun-ezbaian edo ez-ulun bai-ulun dagonean [...] (R), en la indecisión de la oscuridad o cuando el día está entre dos luces"A(s.v. aintzin).
"
Upea baño illunaua (V-ple)"AEF 1921, 59."
Bizkai aldia illuna dago eta laster dogu eurixa. Soñeku illuna jantzizu elizarako
"EtxbaEib.
"
Egun illune dago (V-arr)"GteErd 107.
Cf. IC II 368: "El valle [...] Ulundona, que quiere decir [...] 'escuro es'". Para el testimonio de ilun en inscripciones antiguas v. TAV 1. 2. y 1. 7. Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. Se documenta ulun en textos roncaleses y ülhün en suletinos. En DFrec hay 84 ejs.
Lekhu ilhunetan argitzen duen kandela. Lç2 Petr 1, 19 (
TB, Dv ilhun, Ur, Ker, IBk il(l)un; He ilhunbetsu
).
Gau illun baten. Lazarraga B3, 1154r.
Maiatz iluna ta bagil argia, urte gustiko ogia. "Mayo oscuro"
.RS 43.
Gau illhunak. EZMan 101.
--Ze egun dakar? --Iluna, jauna. "Nublado"
.Mic 12r.
[Elzaurondoaren ostoak] itzalpe handi eta ilhun bat egiten baitute. SPPhil 292 (He 293 ilhun).
Kolore joan hurren ilhunak!Gç 83.
Argi hila edo argi ilhuna. ES 88.
Ke guziz izugarri illun bat. CbEg II 120.
Piko illun baten azpijan. JJMgBasEsc 166.
Leza illun. UrMarIl 12.
Baso illun batean sartu zan. Lard 372.
Ziega illun. ArrGB 141.
Soineko ilhun. Laph 85.
Odei illun. ABAmaE 9.
Presondegi ilhun. JnnSBi 100.
Azukre illuna. AgG 324 (v. tbn. Kr 61).
Zokorik ilhunenean. BarbSup 27.
Ulia illuna [...] ezpanak gorrijak. Altuna 31.
Sabeleko eri-handiek kolore zuri-ilun dute. FIr 191.
"Sukar usteldunen" begitartea eroria, kolore ilun-zikin. Ib. 192.
Zerua bera ilhun da, nahiz ez den lanhorik. JEBer 90.
Zulo illun barrenean. OrMi 75 (v. tbn. SCruz 30).
Gela illuna. LekEunD 35.
Bostak eta iluna, txarria ilteko eguna. (V-m)"Las cinco y oscuro"
.AEY III 59.
Arrats illun. EtxdeJJ 153 (v. tbn. AlosT 41).
Alkondara urdin illuna. ErkiagArran 83.
Egualdi illuna. AnabAprika 22.
Denda txiki illunak. Ib. 18.
Leku ilhun bat, kasik argirik gabe. JEtchep 80.
Osin ilun. ArtiMaldanB 210.
Eriotzaren tunel illun orren barrenean. VillJaink 112.
Txaketa illun bat. Zendoia 228.
v. tbn. Oe 88. Astar II 224. HU Aurp 190. Balad 185. Lh Yol 33. Etcham 175. Zub 118. Iratz 68. Azurm HitzB 35. Ardoy SFran 33. Xa Odol 16. Ilhun: Ax 599 (V 385). Arg DevB III. Tt Onsa 72. Ch III 23, 9 (-llh-). He Act 13, 11. Mih 115. Brtc 95. Dh 148. In Hm 169. Gy 281 (-llh-). Hb Egia 39. Elzb Po 202. StPierre 27. Illun: Lar SAgust 9. Mb IArg I 254. Ub 156. Gco II 52. VMg 65. AA III 470. fB Ic I 52. Añ EL2 57. Echag 135. Izt C 248. Bil 78. Zab Gabon 61. Ud 115. Xe 383. Sor Bar 94. Bv AsL 118. Apaol 71. Echta Jos 274. Ill Pill 7. EusJok 110. Inza Azalp 72. Jaukol Biozk 60. Enb 173. MendaroTx 45. Ldi IL 16. Ir YKBiz 271. JMB ELG 50. EA OlBe 24. SMitx Aranz 157. JAIraz Bizia 42. NEtx Antz 136. Bilbao IpuiB 28. Txill Let 32. Ugalde Iltz 47. Gand Elorri 200. Gazt MusIx 79. Akes Ipiñ 8. Basarri 52. Etxba Ibilt 487. Ibiñ Virgil 113. Berron Kijote 206. Etxabu Kontu 72. Ataño TxanKan 121. Onaind STeresa 12. JAzpiroz 107. Gerrika 22. Larre ArtzainE 49. Ulun: Mdg 132. Ülhün: Mst I 20, 7. UNLilia 11. ChantP 300. Mustafa (ap. DRA).
azpiadiera-1.1.1
(Con reduplicación intensiva). Eguraldija illun-illun eguan. KkAb I 70.
Ipiñi zituan atarte illun-illunian aulki luze bi. KkAb II 165.
Lanho itsusi bat hedatu zen [...] ilhun ilhuna. BarbSup 141.
Illun-illun guzia, zuri-zuri lurra. JaukolBiozk 95.
Komentuko pareten gorrats ilhun-ilhunak. JEBer 55.
azpiadiera-1.1.2
(Con begi, ref. a la vista nublada o ceguera). Argitu-eidazuz neure begi ilun itsutuok. AñEL1 124.
Begi illunak eta bista laburra daukaguzala geure paltaak ikusteko. fBIc II 144.
azpiadiera-1.2
2.
(V-arr, G-azp-to-nav, AN-larr-5vill-araq-arce-erro, L, BN-ciz-ad-baig-lab; ill- V, G, AN-5vill-ulz, L, B; Lar in Aq 1456; -lh- BN-mix; SP, Dv, H),
ulun (R-urz, ülhün S)
Ref.:
A (illun) y A Apend (illun); EI 355; Lh (ülhün); Iz ArOñ (arpegi, bekósko). Triste, sombrío, lúgubre, funesto; tenebroso, terrible; (con susts. como aurpegi, bekoki, begitarte además de 'triste' puede significar 'serio, adusto, preocupado'). "Begitarte ilhuna, noire mine" SP. "4. [...] Begi ilhuna, œil terne, qui ne dit rien. Begi ilhuna, begitharte ilhuna, regard, visage d'expression douteuse, sans franchise [...]. 5. triste, morne. Zer duzu? ilhun zira, qu'avez-vous?, vous êtes triste" H. "Atzo eta egun eztizi jaten ez lo iten eta arras ilhun düzü (BN-mix), [...] y está muy decaído de ánimo" A. "Bekosko illuna dako, está enfadado" Iz ArOñ. "Arpegi illuna, cara severa" Ib. Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos.
Illhun eta penosa da gaztigu faltarena. EZMan I 119.
Kanpotik dirudi alegera; [...] barrenean triste da, goibel eta ilhun. Ax 512 (V 330).
Dolu deraukanaren gogoa belz, ilhun eta triste. Saug 134.
Bespea arraiak biharamuneko goiza ilhun egiten <-tea> du. SPImit I 20, 7 (Ch goiz tristea).
Utzkik hire duda ilhunak / eta beldurrak. Gç 140.
Sensuen atsegiñ ilhunak. Ib. 103.
Bere etsai illun itxusi ura. LarSAgust 6.
Ah erotzar, profetak len adirazi zizkitzuten gauzak siñisteko orren astun ta illun arkitzen zaraztenak. MbIArg I 283.
Ai estu illun bat. CbEg III 323.
O berri illun tristea!Ib. 333.
Erioaren arpegi illuna. CbEg II 12.
Triste ta ilhun zare?Lg II 111.
Bijotz triste edo illunagaz. MgCO 107 (v. tbn. 155).
Gauz illun edo samiña da esatera noana. AA III 284 (v. tbn. II 214).
Izpiritu ilhun, gaxto, bekhaizti. Dh 185.
Amau ditubee munduko ondasun ugardunak, ondra illunak, gusto atsitubak. fBIc I 66 (v. tbn. II 201).
Ifinten deutsazu bekoskua edo arpegi iluna, egiten deutsazu mespreza. Astar II 26.
Etsitua zagolarik, illhun urari beha. Gy 56.
Bakardade illun. Lard 93.
Mende goibel edo ilhun. HbEgia 79.
Illun det biotza guziz. JanEd I 134.
Beti illun eta triste zegoan. ArrGB 99 (v. tbn. 115).
Aiskideak arpegia / dutenean ilhuna / nerekin ethorriz dute / kausitzen osasuna. ElzbPo 212s.
Josefetako zelai santuan / tronpetak soñu illuna. Xe 382.
Agur illun bat. ABAmaE 4.
Jainkoak ezarri gaituen bide ilhun eta apalean. JnnSBi 83.
Begirakune illuna. EchtaJos 320 (v. tbn. 319).
( s. XX)Naigabe illun bat. JaukolBiozk 17.
Zer duzu bada ilhun hola izaiteko? Ez ditutzu nahi ditutzun guziak?BarbLeg 67 (v. tbn. Sup 16).
Diruketa ederrak emaztearen kopeta iluna argiarazi zuen. Zub 43 (v. tbn. kopeta illun en AA II 63, Ag G 195).
Ixil-ixila gaude [...], gogoa ilhun. JEBer 48.
Argiago du / atzoko bekoki illuna. "Su cara mohína de ayer"
.OrEus 165 (QA 71 ulun).
Triste ta illun ikusten aut. EtxdeAlosT 34n.
Etorkizuna illun jarri zan neretzat. NEtxAntz 107 (v. tbn. 216).
Begirada illun-zorrotz bat jaurti. BilbaoIpuiB 271.
Ilun, goibel, negarti ta zokokaria omen zan. ZaitPlat 30.
Seberiñoren kopet ilhuna. OskKurl 154.
Nigar bero eta ilun. JEtchep 60 (113 ilhun).
Gaiztakeria ilun bat. ArtiTobera 282.
Kontzientziaren danga ilhun zorrotzak, bihotza penatuko. LarzSenper 18.
Aphur baten buruan, boza ilhun. (Acot. escen.). Ib. 92.
Bildur illun batek kezkatzen ebalako. EtxbaIbilt 488.
Bertso illunegiak aukeratu dituzu, izan ere. Pozezkoak bear ditugu. NEtxLBB 207.
Egunkariek ekarri eben barri illuna. AlzolaAtalak 114.
Beti umore onean, edo egun illuna badauko, kolko barruan gordeko dau beretzako. Ib. 92s.
Pentsamendu ilunak. Mattin 64.
Ze etorkizun illuna. FEtxeb 46.
Bere alde ilunen herrestoak ez zituen oraino ezeztatuak kolegioak. LarreArtzainE 142.
Bertso illun edo triste samarrak dirala.Insausti 115.
Gerra ondoreko urte ilunetan. MEIG VIII 83.
v. tbn. Harb 49. Zav Fab RIEV 1907, 531. Azc PB 296. A Ardi 50 (BGuzur 116 illun). Laux AB 68. Aitzol ib. VI. Iratz 61. Azurm HitzB 34. Ilhun: Dv LEd 184. Laph 43. Zby RIEV 1909, 103. Ox 178. Zerb IxtS 40. Illun: Añ LoraS 25. Ur MarIl 10. Lard 168. Bv AsL 195. Ag AL 79. Itz Azald 111. ArgiDL 30. Kk Ab I 24. Muj PAm 49. Altuna 39. Enb 162. Tx B II 235. Ldi IL 79. ABar Goi 69. Munita 129. Erkiag Arran 19 y BatB 135. Gand Elorri 173. And AUzta 150. Anab Poli 53. In MAtx Gazt 6. Gazt MusIx 129. Basarri 103. Lab SuEm 192. Ibiñ Virgil 118. Olea 139. Uzt Noiz 99. Xa Odol 345. Etxabu Kontu 49. Ataño TxanKan 169. Onaind STeresa 35. Gerrika 58. Ülün: Egiat 211. Const 19.
azpiadiera-1.2.1
Biotz ilunak egiten jataz / argia datorrenian. Balad 57.
azpiadiera-1.2.2
(Con reduplicación intensiva). Zaplada zoli bat emoeutsan [...], arpegi illun-illuna ipiñirik. EchtaJos 295.
Hirri bat gabe sekulan, ilhun-ilhuna bethi. BarbLeg 136.
Anima alai, poza daukalako; ta oroitea ez, illun illuna daukala ere. OrAitork 261.
azpiadiera-1.2.3
(Formando compuestos adjetivos).Cf. betilun, gogo-ilun, kopetilun. Erakusten ziñen arpegi astun, bekoki illun [...] ta aserraturik. MgCC 110 (v. tbn. en contexto similar Azc PB 108 bekoki iluna, Ldi IL 49 betozko-illun).
Beti da aserre, gogo deunga, arpegi ilun eta garraztasunagaz. Astar II 81 (v. tbn. aurpegi-illun en Or Mi 115, Alzola Atalak 85).
Egon zan biotz-illun ekaitzaldia gainditu eziñik. TAgUzt 28.
Tentel eta buru illunak gizon barri biurturik jarteko. ErkiagBatB 128.
Bekozko ilun edo ortzargi dirala. ZaitPlat 117.
Benazko eliz-gizon bekozko-ilunek. MEIG I 212.
azpiadiera-1.2.4
(Usos pred. y adv.).Seriamente, adustamente; macabramente. Humore beltzaren modelak labur eta ilun. (tít.). MdePr 67.
Gauza txarren bat egin al dautzut / ain illun begiratzeko?BEnbNereA 185.
azpiadiera-1.2.5
"
Harrabots ilhuna, bruit sourd. Oinhaze ilhuna, douleur sourde. Boz ilhuna, voix qui manque de sonorité"Dv.
"Sans éclat, sans sonorité. Ots ilhuna, son mat, renom obscur"H.
Lehoiñ malurusak, ezindua, triste / orho illhun bat egiñ apenaz dezake. Gy 101.
Mintzoa erlats, minkor eta ilhun, ahoa goibel, ezpainak hits. HbEgia 141.
Kantua ere araberan, kakol bezain ilhuna. JEBur 148 (v. tbn. 185).
Urrunera, burrunba, orroa ilhun bat suma zitekeen. [...] Eta gero ximixtak jali ziren. BarbSup 141.
Lur-ikhare batean bezala, daldara ilhun batekin ikharatzen ziren [...] paretak. Ib. 142.
Burrunba mutu ilhun bat. BarbLeg 149.
[Itsasoaren] burrunba ilhun eztia. JEBer 78.
Trumoi-hots ilunak. MIH 334.
azpiadiera-1.3
3.Confuso, ofuscado."
Illun nago, estoy confuso"VP 39r.
Othoi argi zazu ene ilhun adimendua. EZMan II 37 (Eliç 244 adimendu illhun).
Nai baluke jakin [...] / bijoa aditzera / jakintsun andiak / eta ikusiko du / [...] nola len bezin / illun dan gelditzen. ItFab 158.
Eri-handitu denean, ezagutza argi othe duen, elizako laguntzak emateko, edo ilunegi baldin badago ez emateko. FIr 183.
Uste ez dala gerta liteke / bat memoritikan illun. (In UztLEG I 175
).
azpiadiera-1.3.1
Torpe, tonto. Motzak eta adiñ illunekoak. AgKr 40.
Yakintsuen liburuen irakurtzeak argitzen du ernearen adimendua bainan gizon ilunarena mutzitzen du. Zub 35.
azpiadiera-1.4
4.Oscuro, desconocido. Misteriorik ilhunenen [...] ezagutzeko dohain miragarria. Lg II 298.
Non jaioak, noren odolekoak eta zer txertutatik datozen ez dakiten itsu motel illun eta garratz saminduak. IztC 6.
Oitura zan, gauza illun eta estaliak nork asmatzen zituen aritzea. Lard 141.
Martin Illargi, gizon illun ez noblea. ABAmaE 233.
Nire jatorria illuna zala. EchtaJos 362.
Etxalaba aberatsaren maitalea bera beartsu ta ari ilunekoa zala. LhYol 35.
Erri guztiek ba dutela sortze illun eta ezezagun bat. VillJaink 173.
Euskal Herriaren aldi igaro ilun hartatik. MIH 293s.
Ez da hizkuntzarik Europa osoan, euskara bezain ilun eta izkutu ageri denik, bere jatorriari eta kondairari buruz. Ib. 146.
Gure barrengo zoko ilunak aztertzen. Ib. 354.
Euskal aditzaren misterio ilunak. MEIG III 46.
v. tbn.
EgutTo 6-11-1918 (ap. DRA).
azpiadiera-1.4.1
Humilde, modesto, discreto. Birjina Saindua [...], argi nazazu Nazaretheko hirian ziñaraman bizi ilhun eta gorde haren misterioaren gañean. Mih 127.
Bizitze beheratua, ilhuna, gordea hautatu izan duzu. Dh 108.
Ekinaldi geientsuenen asierak ilunak eta utsaren urrengoak oi dirudite. ZaitPlat 25.
azpiadiera-1.5
5.Oscuro, confuso, no claro, díficil de entender. Zoroa da, bere kaltetan, argi bilha dabilena gauza ilhu[netan]. "Aux choses obscures & embrouillées"
.OPr 439.
Iskiribuak ilhunegi edo luzegi izanez [...] nekhatzen ohi du izpiritua. ES 189.
Arrazoiñatzea gauza illhunez eta estaliez. Ch I 3, 1.
Deklarazino illun bat. MgCO 22.
Gauza illun, gauza me, teologoai arazo asko ematen diena. AA III 554.
Haien elhe ülhün gezürrek nahasten gaiza txipiak. Etch 308 (v. tbn. ChantP 184 y Or Eus 282).
Ezkutapen guztian dago alde ilun bat. ItzAzald 25.
Gauza illuna zan, guztiz illuna, ta iñok eziñ eikian esan zelan gertaurikoa. AgKr 85.
Ezeban ezer ulertu, ta len bestian juan zan [...] buru-barruban naste illun bat eroialako. KkAb I 72.
Siñisgai ori ain illuna egitten bazaigu ere nola den aditzeko. InzaAzalp 37.
"Revelazion" edo agerpenak argituko ditu itz-ilun ok. FIr 186.
Niretzako illun be illun eguan arazo ori zuk orren errez eta argiro atzaldu. Otx 153.
Izkuntza ori illuna zitzaien. IrYKBiz 362.
Naspila ta iluna duzu aren idaztankera. ZaitPlat 29.
Aren erdizkako esan eta itz illunekin, ez dek errez jakiten. NEtxLBB 113.
Ilun baino ilunago dago beroien zentzua zer den. MIH 197.
v. tbn. Or Aitork 129. Mde Pr 170. Erkiag BatB 17. Osk Kurl 42. Izeta DirG 51. Vill Jaink 101. BEnb NereA 196.
azpiadiera-1.5.1
(Usos pred. y adv.).De manera confusa. [Beñere falta ezta] eskribatzalle alegre bat, berriyak argitara illun eta oker emateko. Iraola 127.
Gauzak luzeegi, illun eta zeaztasun barik azaltzen ditu. EguzkGizAuz 76.
Bere [...] eretxiak doixtarrak baizen illun eta illunago aiderazten ikasi ebala. Ib. 77.
Ez dut ikusten, ez argi ez ilun, zertara datorkigun. MEIG V 87.
v. tbn. Zait Sof 69.
sense-2
II.(Sust.).
azpiadiera-2.1
1. (G-azp-bet, L-ain, BN-arb-lab, Ae, Sal; Lcc, Añ; -lh- BN; VocBN, Dv, H; ill- V-gip, AN, Sal; Lar, H), iluñ (V-m), ulun (R; ülhün S; VocS 138, H (S)). Ref.: VocPir 59; EI 303; Lrq y Lh (ülhün); ContR 522; Iz ArOñ (alleaitten); Etxba Eib y Elexp Berg (illun); ZestErret. En EI 303 para la pregunta "Sacar de la oscuridad a la luz" se recogen las siguientes formas: ilunetik (G-bet, L-ain, BN-arb-lab), ülhünetik (S), illunetik (V-gip, G-azp-to, AN-5vill-ulz); ilunetatik (V-ger-arrig-gip, G-azp-goi-bet, AN-larr-araq-ulz-olza, L-côte-sar), illunetatik (V-gip, G-azp), illuñetatik (V-m), ilunetati (V-arrig) e illunetati (G-nav).
Oscuridad; anochecer. "Obscuridad" Lar. "Capuz, obscuridad del cielo" Ib. "Tinieblas" Lar y Añ. "A prima noche, a boca de noche, al anochecer: (c.) iluneean; (V) gaberortean; (G) ilunabarrean" Añ. "Nuit" VocBN. "(Subst.) obscurité de la nuit et par fig. nuit. Ilhuna heldu da, la nuit arrive. Ilhuna da, il est nuit" Dv. "Ez gare ilhunerako berri zerbait jakin gabe, nous n'arriverons pas à la nuit sans apprendre quelque nouvelle" Ib. "Ilhunean hobeki ikhusten dute huntzek, [...] dans la obscurité. Ethorri zen iadanik ilhuna zela, il arriva qu'il était déjà nuit. [...] Ilhuna et arratsa ne se prennent pas pour la totalité de la nuit, comme gaua, mais bien de ses premières heures et proprement du temps où le coucher du soleil a amené l'obscurité" H. "Tombé de la nuit [et no pas 'nuit']" Lrq. "Ulúna xitan da, llega la oscuridad" ContR 522. "Noche. Negu neguan garanetik illuna ariñ etorri da" Etxba Eib. "Goizeko zortzitako lanian aspertuta, etziok illuna etorririk" ZestErret (con el sdo. de 'todavía queda para el anochecer'). Cf. Garate Cont RIEV 1930, 155: "Illun-gerriko: pecha de noche o candil de Nab. medieval según Mourlane". v. ilunpe, iluntasun. Tr. Documentado en textos de todas las épocas y dialectos.
Egunari iguzkia, gau belzari ilhuna / lehen faltaturen dira ezi hura gugana. E 95.
Ilhuna klartu, iniustiziá iustifikatu. LçAdv ** 8r.
Madarikatuak iaio giñen egunak, / baita halaber gatzatu giñeneko illhunak!EZMan I 82.
Dohakaitz-dunak Zizurren illuna. "Le malheureux est surpris de la nuit à Ciçur"
.OPr 117 (citado por SP y A).
Illhun orde argiaren / emateko munduan. ArgDevB 206.
Ilhunian oherat ioaitian. TtOnsa 71.
Heiaren ilhun barnean. Gç 77.
Orduan gabaren aldia; orduan illunak agintzeko mendea. LarSAgust 7.
Okerrerako nai du illuna / ta ez idukitzea ekuslarik. VMg 97 (v. tbn. Zav Fab RIEV 1907, 532).
Ez dago argirik, gustija da illuna. JJMgBasEsc 93.
Illuna gañean zalako aitzakian [...] bialdu zituen gaua egitera. Lard 400.
Illunarekin eldu ziran elizatxo bat zeguan tokira. BvAsL 144.
Illunak arrepatu zituan bidian. Ib. 107 (v. tbn. en contexto similar Lek EunD 45 illunak arrapatu; Lard 431, Echta Jos 147 ilunak artu
).
Nahi ziren bertze herri batetarat heldu ilhuna gabe. ArbIgand 75.
Betor iluna laster / Ama loarena. AzcPB 335.
Galtzen det argitasuna ta gelditzen zait illun itzala. AgSerm 315.
Bainan ilhuna etorri denean dauka etxe barneak bere gozorik handiena. JEBur 76 (v. tbn. 150).
Iluneko Limburg-en ginen. StPierre 39.
Etzera zu allegatuko gaur illuneko mendira. Auspoa 97, 19.
[X izpien] tramankulu ori ezkutua ta illuna kentzera dator. KkAb II 136.
Aren illun barrura ezin eldu zaite. "A su negrura profunda"
.LauxBBa 68.
Arto jorran iluna jin arte. Iratz 76.
Argitik iluna arte [...] hamabortz pinta aguardient edaten. ZerbAzk 101.
Eguzkia etzan ta illuna lodi zanean. OlGen 15, 17
(cf. infra ILUN LODI)Nekez ikusten illun artan. AnabPoli 114.
Illunaren eta deabruaren semeak. MAtxGazt 64.
Goiz erten etxetik baña / bueltatzerako illuna. UztSas 80.
Bitartean illunaren eta argiaren burrukea, ekaitz gogorra sortu da karmeldar Ordena barriztatuaren aurka. OnaindSTeresa 94.
Illunarekin batera etorri zan eiztaria.TxGarmBordaB 95.
Iluna goizago sartzen zen. LarreArtzainE 38.
Gauaren ilunak uxatu zuen aldi bateko poesiaren argia. MIH 291.
v. tbn. v. tbn. LuzKant 133. Jaukol Biozk 51. Enb 138. Or Poem 530. SMitx Aranz 125. Ugalde Iltz 62. Basarri 7. NEtx LBB 215.
azpiadiera-2.1.1
Ez gau-seme, ez illun-seme. OrAitork 390.
azpiadiera-2.1.2
Urrun [...] Izaro ta Elantxobe ezagutu zituan. [...] Geroxeago lurren orlegi ta illunak ezagutzen ziran. JAIrazBizia 109.
azpiadiera-2.2
2."Tristeza: (c.) [...] biotzeko iluna
"Añ.
Ai nere gogoaren ilhun eroria!DvLEd 211 (Cb Eg II 117 damu gorri gaistoan joango naz).
Goibeltasun eta barruko illunaren kargapean makurtu. ArrMay 70.
Urte asko izan arren / illunik ez beintzat. / Nere poza oiuka / erakutsi bezat. EAOlBe 96.
Poza ta illuna. "Tristitia"
.OrAitork 261 (v. tbn. 312).
Betoz estai-soiñuak! Bijoa illuna!NEtxLBB 210.
Negarrez urtu naiz dana, / illunari nago emana. / Atoz, ai, neregana. Ib. 383 (v. tbn. 52).
Jan edanekin dauku kantuak urrun haizatzen iluna. LarreArtzainE 333.
azpiadiera-2.3
3.Confusión, aturdimiento. [Edariak] buruan uzten dio / illuna, lausua / galdu-aziaz laster / ezaguera osua. JanEd II 113.
azpisarrera-1
EZ ILUN BAI ILUN(Tiempo de) entre dos luces. "Ulun-ezbaian edo ez-ulun bai-ulun dagonean, eskila durrundaka ari da xei-aintzin egunean, en la indecisión de la oscuridad o cuando el día está entre dos luces [...]" (R-uzt) A. Arrats batez, ez ilhun bai ilhun hartan. Prop 1912, 157
(ap. DRA
).
azpisarrera-2
ILUN-ARRATS.
Anochecer. v. ilunabar. Illun arratsa zan, eta egunaz bero izugarria egiñ bazuan ere [...]. Apaol 26 (v. tbn. 95).
azpisarrera-3
ILUN-AURRE(Lar, Añ; ilhun-aurra H (V, G)). Anochecer. "(Al) anochecer, [...] illun aurrean" Lar, Añ. "L'approche de la nuit, le crépuscule" H. Illun aurrian [...] sartu da sagardotegiyan. Iraola 35.
Eguerdia izan arren, illunaurrea dala dirudi; ain dago illun, ain dago goibel. TAgUzt 131 (v. tbn. 134, 202, 312 y 254).
Illun-aurrean ziaro dakust / eguzkiaren sarrera. EAOlBe 22.
azpisarrera-4
ILUN-BARATZ.
"Illun-baratz (G-bet), oscuridad de la mañana o de la tarde" A.
azpisarrera-5
ILUN BELTZ(-lh- L, BN-ciz; Dv, H; ulun beltz R, ülhün beltz S). Ref.: A (illun, ulun); ContR 522. "Nuit obscure" Dv. "Nuit profonde" H. "Ilhun beltzean (L, BN-ciz), completamente a oscuras" A. "Ulun beltzean (R), ülhün beltzean (S), en noche cerrada" Ib. "Ulunbéltza, es ya oscurecido" ContR 522. v. ILUN GOROTZ. Orduko ilhun beltza zen. DvIo 6, 17 (EvS ülhün beltza).
[Eguzkiak] illun baltza betiko albalei amaitu. ABAmaE 343.
Gauerdik joiten ari du eta illun beltza da, ez da den-gutieneko ilhargirik!ArbIgand 77.
Gau on adixkidea. Ilhun beltza dugu. JEBur 168.
Heltzen da azkenean, ilhun beltzeko, bere mendirat. Ib. 171.
Apalgune hau ilhun-beltz legoke [...] otomobilek [...] ez balute [...] beren argi handien dirdiraz ithotzen. JEBer 95.
Zutitu eta urratsik ezin eman, lekua alakoa eta ilunbeltza. FIr 147.
Elgar hilez ilhun beltzean. ZerbIxtS 47.
Illun beltz ez bada ere, illun orren itzala. "Lóbrega oscuridad"
.OrPoem 540 (v. tbn. 557).
Bihar Ortzirale Saindu haste. [...] Haste ilun beltza. "Commencerait la nuit noire"
.ArdoySFran 256.
Bildu ginen herriko plazarat ilun beltzean gure askariak bizkarrean. LarreArtzainE 238.
azpisarrera-6
ILUNEAN.
A oscuras, en la oscuridad (sdos. prop. y fig.). v. ILUNETAN, ILUNPEAN, ILUNPETAN. Gabaz ta illunian bere ibilliko da jausi baga. MgCO 21.
Amataduko jaka bere kandelia eta ilunian geratuko da. Astar II 87s.
Zergaitik largau ete ginduzan illunian?ABAmaE 112.
Ateak jo nituen / ongi illunean / bai eta iriki ere / borondate onean. Balad 220.
Gaurko festa kristauen eskoletatik kanpora illunian ta aztuta bezela pasatzen da. AgSerm 294.
Gabez edo illunian. KkAb II 135.
Sukaldera illunian / poliki-poliki. MendaroTx 282.
Ilhunean dabilanak ezen norat ari den ez daki. LeonIo 12, 35.
Illunean argi, begiak itxirik ikusten obeki. "Luz en la oscuridad"
.OrPoem 538.
Ilhunean zeuden lehen / bainan JEL argia goihen / jautsi baita Euskadira / argiturik bizi dira. MdePo 33.
Euri zaparradak, illunean aundiago dirudi. NEtxLBB 107.
Ez zen batere kontrabandan eta ilunean pasatzen hori.LarreArtzainE 194.
v. tbn. Apaol 72. Bv AsL 399. Etxba Ibilt 468.
azpisarrerakoSense-6.1
Zertako biziko ez dakitela dautza erdi-illunean. TxillLet 27.
azpisarrerakoSense-6.2
(Con reduplicación intens.). Gabaren gaberdijan [...] / illun illunian. DurPl 62.
Gero etxe aldera / illun-illunian. Ud 158.
azpisarrera-7
ILUN EGIN.
Oscurecer, hacer sombra. Elurraren zuritasunak zerbait argitzen bazuen ere, etxe inguruan zeuden zugatz edo arbolak naikoa illun egiten zuten. UrruzZer 53.
azpisarrera-8
ILUN EGON.
Ser de noche; estar oscuro. "Illun dago emen (G-azp, AN-5vill)" Gte Erd 162. v. ILUN IZAN. Artean illun zegoalako. Lard 467.
Illun dago orain iñor ikusteko. EchtaJos 209.
Goizean goiz, oraño illun zegoela [...]. IrYKBiz 516.
Illunaurrea dala dirudi; ain dago illun, ain dago goibel. TAgUzt 131.
[Sabaian] illun dago, illun eta isil. ErkiagBatB 114.
v. tbn. Apaol 71. Ag Kr 90. Enb 134. Osk Kurl 130. And AUzta 93. Alzola Atalak 38.
azpisarrerakoSense-8.1
(Con reduplicación intensiva). Elektrizidaderik ez eta ilhun ilhun zegoan. OskKurl 130.
Goizaldean, oraindiño illun-illun egoala. KerMc 1, 35.
azpisarrerakoSense-8.2
(
iluna egon
). [Gaubean] ezer ikusten ez genduala; illuna baitzegoan gogotik. Salav 90.
azpiadiera-2.1
Oso illuna dago; aize ta eudi-ots aundia. AlzRam 38.
ILUNETAN(V-gip ap. Elexp Berg). A oscuras, en la oscuridad; (fig.) en secreto. v. ILUNEAN. Bataz esango neuke doloreak / bakotxik nenbilela illunetan, / dulzero nituala bidalketan / zugana kexaak. Lazarraga B20, 1193r.
Galaia gelditu zan / eleizako atetan, / edozein dagoanez / gabaz ilunetan. AzcPB 155.
Ez illunetan ibilteko. ABeinB 58.
Elizmai gañean argizari bi erreten, illunetan beste elizalde guztia. AgKr 25.
Agertu zirean argitara illunetan ebiltzan asmoak. EchtaJos 168.
Illunetan jo zuan belaunarekin silla. UrruzZer 37.
Dana illunetan dala. Otx 76.
Karlos maitea destronatzea / ebatzi zan illunetan. Ayesta 89.
v. tbn. Onaind in Gazt MusIx 146. NEtx LBB 173.
azpisarrerakoSense-10.1
(Con reduplicación intens.). Gau baten, aize apurtxoaz, zeruak botala euri jausten egoala, illun-illunetan, ontzi batek jo eban Ibaizabal erdi-erdian. EchtaJos 280.
azpisarrerakoSense-10.2
(Con -ko, adnom.). Zelan alde egin illunetako or-emen yausteak ta plaustadak euren argia bagarik?AñEL2 4.
azpisarrera-11
ILUNETIK ILUNERA. De sol a sol, desde el amanecer hasta el anochecer.
Illunetik illunera lanpean itoa. AtañoTxanKan 10.
azpisarrera-12
ILUNEZ.
A oscuras; de noche. Apostura galduta / illunez etxera / gizon oiek juan ziran / andriak poztera. EusJok 17.
(de interpr. no segura)Illunez gora, odol-lorratz bat / oraindik argi, Golgotan. 'Luciente en la oscuridad'
.GandElorri 99.
Garaite gogorrena ere / illunez gerta oi zan. "En oscuro se hacía"
.GaztMusIx 235.
Illunez arren, ur ontan ase dira. "Aunque a oscuras"
.Ib. 221.
Negua zan; illunez urten biar zan. Gerrika 166.
azpisarrerakoSense-12.1
(Con -ko, adnom.). Gaba gabekoentzat, gizonentzat eguna / niretzako ez dira illunezko gauzak. ABAmaE 363.
azpisarrera-13
ILUN EZARRI.
Hacer sombra, apagar. Buru on athera da Paulo Etcheverry / hainitzen antzea du hark ilhun ezarri. HbEsk 123.
azpisarrera-14
ILUN-EZKILA.
azpisarrerakoSense-14.1
a)(AN-ulz, L-ain, BN-baig, Ae; -lh- Dv). Ref.: A; Izeta BHizt; Iz Ulz (azkár). "Angelus du soir" Dv. "Toque de campana al anochecer" A. "Illunabarretan ere yayétan ezpagiñen illunezkillerako tortzen itxéra, asárre" Iz Ulz. v. ILUN-ZEINU. Garaziren etxera jun dira ardazleak / illun-ezkilerako. "Para el toque de oración de la noche"
.OrEus 115 (v. tbn. 318).
Aur bati begizkoa kentzeko bi kandel piztu bitez goizeko argi-ezkila ta ilun-ezkilarekin. (AN). AEY I 126.
azpisarrerakoSense-14.2
b)"
Ikezkillen illunezkílle, el ciervo volante"IzUlz(s.v. kakalárdo
).
azpisarrera-15
ILUN-GARAI.
"Illun-garai (V-gip, R-uzt), anochecer" A.
azpisarrera-16
ILUN GOROTZ.
Noche oscura, noche cerrada. v. ILUN BELTZ. Izar dagoen arren, illun gorotza da. "Es noche cerrada"
.OrPoem 530.
Illun gorotza zan. "Era la noche [...] oscura"
.BerronKijote 215.
azpisarrera-17
ILUN GOXO.
"Espalto, color, illungoxoa" Lar.
azpisarrera-18
ILUNIK.
azpisarrerakoSense-18.1
a)
(H). (Estar, etc.) triste.
"
Ilhunik dago nere bihotza, mon cœur est triste"H.
Tristerik eta ilhunik mintzatuko zaitzala. Ax 606 (V 389).
Heriotze ilhunean, / ez ilhunik uzteko. Hm 106.
Gizon gazteak aditu zuenean solasa, goan zen ilhunik. DvMt 19, 22 (IBk nahigabeturik
).
Astoek behatzen diote ilhunik. Heientzat ez othe da bada nafar arnorik?BarbSup 72.
Ta erri gaixoa illunik zagon. '[Il] était triste'
.OrMi 127.
Denak ilhunik zauden, ixilik. JEtchep 116.
azpiadiera-1.1
(Con reduplicación intens.). Illun-illunik kezkati ta bildurrez betea. TPKattalin 178.
azpiadiera-1.2
Ikusi dutenean han eztela deusik, / ostatura joan ziren, bihotzak ilunik. Iraultza 73.
Begitarteak ilunik / doluan dire sartu. Monho 66.
Bihotza ilunik joan zen arrats hartan oherat. HUZez 149 (v. tbn. Jnn SBi 107, TAg Uzt 246, Iratz 30, Lf Murtuts 6 bi(h)otz(a) il(h)unik
).
Gogoa ilhunik, ixil-ixila heldu ziren. BarbLeg 147 (v. tbn. Sup 133).
Maite, begi eta matelak ontsa ilunik [...] bere senhar zenaz orhoitzen zela. JEtchep 59.
azpisarrerakoSense-18.2
b)(Estar, etc.) oscuro, turbio; a oscuras.
Andreak dabenian / moskor-aldia [...] / gorputza astunik, / begia ilunik. AzcPB 106s (v. tbn. 240).
Ama Birjina zegoenean / ganbera ilun batean, / ilunik ere argitzen zuen / Andrea zegoen lekuan. Balad 185.
Goiti beiti agudo / begia ilhunik / ikhusi Montebideo / doi-doia bizirik. Ib. 232.
Etxea erdi-illunik dago. LdiUO 55.
Oñak illunik. 'En sombra los pies'
.LdiBB 108.
Illik, illunik Argia bera. "Eclipsado"
.OrPoem 557.
Eguerdian dena zegoen ilunik. ArtiMaldanB 196.
azpisarrera-19
ILUN-ILUN EGIN.
Entristecer(se). Asi yakan biotza ikara-ikara ta ilun-ilun egiten. AñEL2 216.
azpisarrera-20
ILUN-ISTANT. Momento de oscurecer.
"
Festatik etxea illun instanteako junber izate gendun
"ZestErret.
azpisarrera-21
ILUN-ISTANTZIA(det.; V-gip). "Illun-istantzia, el momento de oscurecer" Iz UrrAnz.
azpisarrera-22
ILUN-ITZAL.
Oscuridad y sombra. Saihets bat bethi egünargian, beste bat ülhünitzalian. ChahoAztiB 10.
azpisarrera-23
ILUN IZAN.
Ser de noche; estar oscuro. "Ilhun da gela huntan, il fait sombre dans cette chambre" H. v. ILUN EGON. Goizean, oraino ilhun zelarik. LçIo 20, 1 (TB, Dv ilhun izan, EvS ülhün izan; Ur, Ker, IBk il(l)un egon).
Ezta ez xoil eta alde guztiz ilhun ere izanen. Argi asko izanen da [...] elkharren ikhusteko. Ax 587 (V 377; v. tbn. 587 (V 377)).
Lagunek ez zezaten, ilhun zelakotzat, ungi ezagut. Lg II 257s.
Ez zutela zeren uriaren beldurrik izan. "Ez ote, jauna? Ilun da ordean". HUZez 94.
Nola arras ilhun baitzen, ez du deusik ikusten. BarbLeg 134 (v. tbn. Sup 173).
Zoin ilhun den kanpoan!JEBer 97.
Etzen beranta, ilhun izanik ere. JEtchep 110.
azpisarrerakoSense-23.1
Illun-aski dala sartu gera Elizondon. LdiIL 48.
azpisarrerakoSense-23.2
(
iluna izan
). Ia ilhuna zen, eta etzén Iesus hetara ethorri. LçIo 6, 17 (Ur gau illuna).
Ezi ilúna dá. LEOng 41v.
Benizerat orduko ilhuna zuen. Laph 59.
Iruditegian agertuta bereala, ezkutatu bedi ezkerreko ariztian. Illuna da. (Acot. escén.). LekEunD 48.
Ilhuna zelarik oraino, hobirat ethorri zen. LeonIo 20, 1.
v. tbn.
ChantP 316.
azpiadiera-2.1
(Con adj.). Goizean oraino, ilhun handia zela iaikirik. LçMc 1, 35 (Ker illun-illun egoala).
azpisarrera-24
ILUN-KONKORTU.
"Ilun konkorturik dago (AN-larr), está oscuro, ciego" Inza Eusk 1926 (3-4), 12.
azpisarrera-25
ILUN-KORROMORROTU.
"(V-oroz), oscurecerse ligeramente" A EY III 319. v. ilunabartu.
azpisarrera-26
ILUN-KOZKORTU(AN-araq ap. Satr VocP; illun-koskotu AN-ulz ap. Iz Ulz, s.v. ni). Anochecer. "Ilun kozkortu (AN-araq). Entrada la noche. También ilun puztu" Satr VocP. Arrats-beranduan, illun-kozkortu ondoan, Yesus bakarrik zegon. IrYKBiz 213.
azpisarrera-27
ILUN-KUKU.
[Iguzkia] ilun-kuku behar baitzen oren laurdentto batez. HUZez 95.
azpisarrera-28
ILUN LODI.
Oscuridad profunda. v. ILUN BELTZ, ILUNPE LODI. Gau batez, illun lodian ibaiaren ertz-ertzian erorteko zorian. BvAsL 118.
ILUNTXEAGO.
Gerezi-ondoaren zura baino ilhuntxago. JEBer 59.
Kolore illuntxeagoa. Munita 90.
azpisarrera-35
ILUNTXEAN.
Aprox. de ilunean. Nik biltzen niolarik makila lurrea erori bat, etxerateko, iluntxean!LarreArtzainE 76.
azpisarrera-36
ILUN-URRATZE.
Anochecer. Ondorean, illun urratze ortan, zazpi semeak San Markon baituta utzirik, bakar-bakarrik biali nioteken etxera. AtañoTxanKan 222.
azpisarrera-37
ILUN HUTSEAN.
"De noche cerrada: gau-utsean, ilunutsean" Añ. "Illun utsean (V), completamente a oscuras" A s.v. uts. Hamar eliza ilun hutsean / herriaren bihotz hotza ta lotsarekin. MdePr 288.
azpisarrera-38
ILUN-ZEINU(BN-baig ap. Satr VocP; ülhün-zeiñü S ap. A; Foix). "Toque de campana al anochecer" A. "Angelus [...] le soir" Foix. "Ilunzeinia, toque de la oración" Satr VocP (s.v. zeinu). v. ILUN-EZKILA. Ilhunzeinuak ari ziren Donianen. BarbSup 172.
Herra laguntzaile da buruzko lanetan / Dorrez-dorre dabila ilhun-zeinuetan. Herr 16-6-1966, 4.
azpisarrera-39
ILUN TUNT. "
Ilhun tunta da, il est nuit absolument obscure"H(s.v. tunta
).
v. ILUN ZUNT. Handik oren laurden baten buruko ilhun tunta eta beltza. ZerbMetsiko 188.
azpisarrerakoSense-39.1
Tunt ilhun zen, eta etxen bultoeri doi-doia ginen ohartzen. GH 1954, 282.
azpisarrera-40
ILUN ZUNT(ilhun zuntean L-côte ap. A). "Completamente a oscuras" A. v. ILUN BELTZ, ILUN TUNT. Bainan ilhun zunta zen, eta bidea luzea zuketen egiteko. Prop 1911, 248
(ap. DRAsv. zunt
).