Tr. Lenengo es la variante más usual. En vizcaíno domina lele(e)ngo. Hay lenaengo en Lazarraga, RS (donde tbn. hay un ej. de lelengo) y CancVizc. En DFrec hay 352 ejs. de lehenengo y 175 de lenengo.
sense-1
1.
(lee- V-gip),
lenengo (V, G-azp; Lar, Mg Nom (V), Añ, Dv (V, G)),
lelengo (V, G-azp; Dv(V), H(s.v. lehengo)),
lenaengo,
lenaingo (+ leña- Lcc),
leleengo (H(s.v. lehengo))
Ref.:
A(lenengo);
IzArOñ(leénengua);
HolmerApuntV;
EAEL 184;
ElexpBerg(lenengo);
GteErd 210
. Primero."Guía o guiador, giadorea, leñaingoa
", "primero, lenaingoa" Lcc."Primicia"Añ.
"
Maiatzaren lenengo eguna (G-azp)"GteErd 210.
v. lehen (II). Tr. De uso general en los dialectos guipuzcoano y vizcaíno desde los primeros textos. No se documenta en los dialectos orientales (Tapia Perurena (Kattalin 187), , F. Irigaray y Mirande son los únicos que lo emplean).
Bi milla gizon oi dituz bere lelengo deiean. EZarate 6.
Oi lenaengo abantajea / dasadan, zaoz exilik. Lazarraga A14, 1181v.
Ezkondu eta lenaengoa / ona dau ilabetea. Ib. A24, 1196r.
Lenaengo emaztea isuski, bigarrena andrandi. RS 65.
(376 tbn. lenaengo)Lelengoa, fedea; bigarrena, esperanzea. Bet 15.
Kristoren kurutzearen / lenaengo lekua. CancVizc 369.
Zimenduko lenengo arria. CbEg III 362.
Lenengoa, bataioa. Bigarrena, konfirmazioa. Ub 193.
Lenengo kristauak. MgCC 206.
Adan ta Eba gure lenengo gurasoak. AñLoraS 186 (EL1 20 lelengo).
Ezkonzako sakramentua artzeko bear diran lenengo bi gauzak. AA I 598.
Elizaren lenengo denboretan. Ib. 507.
San Esteban leleengo martirija. fBIc I 102 (77 lelengo).
Jaungoikuaren legeko lenengo agindu edo mandamentuba. Astar II 22.
Illaren lenengo egunean. Lard 98.
Bere lau emazte lenengo mallakoak. Ib. 197.
Lelengo egunetan jateko gitxi emon biar jako txarrijari. UrDial 97 (It lendabiziko, Dv lehenbiziko, Ip lehen egünetan).
Antxe ikusiko dezu lenengo aldiz zere semetxoa ere. ArrGB 30.
Lagundiak izan zituen leenengo gizonik argienetakoa zan. AranSIgn 105.
Napoleon lenengoak. ItzAzald 22.
Karlisten lenengo gudatia. KkAb I 96.
Irudi zait eztakizula zein izan zan lenengoa, olloa edo arraultza. InzaAzalp 36.
Gure Jesus maitearen lenengo erori aldia. ArgiDL 90.
"Sheol" itza, lehenengo aldiz agertzen da "Salterio" delakoan. FIr 186.
Lenengo jaunartze egunian. Enb 98.
Eskuiko lenengo atetik sartzen da. AlzBurr 19.
Azaroko lenengo amabostaldian jatxi oi da. EtxdeJJ 111.
Lenengo euskaldunen / izakera. Basarri 54.
Ez zan elixan lelengo filan egoten zanetarikua. SMZirik 42.
Lenengo trenean alde dau uritik. ErkiagBatB 166.
Lenengo gizona ta lenengo emakumea. MAtxGazt 13.
Ekiñaldi bakarra. Lenengo agerraldia. NEtxLBB 193.
Lehenengo partea. AzurmHitzB 23.
Lenengo alaba emezortzi urterekin izan omen zuan. BBarand 32.
Lehenengo mugarria. MIH 28.
Lehenengo deitura. MEIG I 205.
v. tbn. (Para variantes distintas de lenengo). Le(h)enengo: OA 7. Ldi IL 45. Or Eus 338. Mde Pr 173 (-h-). Erkiag Arran 20. Osk Kurl 115 (-h-). JAzpiroz 193. Gerrika 136. Leleengo: Arz 22. JJMg BasEsc 229. Lelengo: VJ 4. Mic 12r. Arz 23. Urqz 16. Oe 52. DurPl 54. JJMg BasEsc 97. CatLlo 23. Afrika 69. Ag Serm 83. Itz Azald 128. Or Tormes 85. Enb 79. MendaroTx 293. Etxba Ibilt 457. FEtxeb 40. Ayesta 57. Leelengo: Cap 8.
azpiadiera-1.1
(Ref. al primer día del mes)."
Maiatzaren lenengoa (V-arr, G-azp)"GteErd 210.
Urrillaren lenengotan etxeratutako mutillak. EtxdeJJ 179.
Apirillaren lelengoa zan. FEtxeb 17.
sense-2
2.En primer lugar, primeramente."
Leenengo afaldu egingo dugu, gero mendira joan
"GteErd 211.
Bere burua oi bear leuke / efini korrejidurik / lenaengo, ta gero juzgadu / bestegan balitz tatxarik. Lazarraga A23, 1195r.
Lelengo elexara, ta Jaungoikoari enkomendatu. Mic 14r.
Lenengo examinedu ondo konzienzie. VJ 10.
Leelengo emongo deutsaz graziak Iaungoikoari. Cap 128.
Iru gauza egingozuz gaur: lenengo [...]. AñEL1 40.
Jaungoikua ameetako, ezautu biar da lelengo. fBIc I 17.
Diakonubaren zereginak dira, lelengo: obispo jaunari jarraitutia. fBIc III 287 (II 228 leleengo).
Bozik onena zeukanak kantatu zuan lenengo. ZabGabon 42.
Ames baten gisara somatu nituan lenengo. AgAL 10.
Adarrak igartu egitten yakoz lenengo. Otx 118.
Bi gauzek eragozten eusteen: lelengo, [...]. OrTormes 43.
Baretu adi lenengo, ta gero itzegingo diñagu. TAgUzt 124.
Illoba mintzatu zitzaion lenengo. EtxdeJJ 12.
Lelengo eure osasuna dok. SMZirik 36.
Bottechia zethorren lehenengo, bost minutuko aurrerapenaz. OskKurl 146.
Bere etxean euki ebazan
lenengo, gero komentu barrian biziko ziran mojatxoak. OnaindSTeresa 103.
Jartzen zuan lenengo makarroi-kapa bat, gero tipula ta tomatea.JAzpiroz 134 (ib. 113 leenengo).
Orreingandikan ezer / logra nai badozu, / lelengo afiliatu / bearko zara zu. Ayesta 76.
v. tbn.
Lenengo: Etxabu Kontu 169. Ataño TxanKan 50. BBarand 21. Lelengo: Oe 34. DurPl 86. Akes Ipiñ 24. Bilbao IpuiB 106. Etxabu Kontu 52. FEtxeb 30. Leleengo: Arz 32.
azpiadiera-2.1
En primer lugar, (el, etc.) primero (que). Barri ertuna lelengo enzuna. RS 408.
Indarra bazan atzetik baño / lenengo joanak trantzean. Afrika 141.
Iyuyara lenengo irixten zanak izaten zuan alako garaipen bat.AZink 39.
Orixe da guk, iru anai zarrenak, musika-bandaren lenengo izan genduan zentzuna. JAzpiroz 144.
Aita Ameriketatik etorri ta lenengo jaio zana Emilia zan. Gerrika 39.
azpiadiera-2.2
Por primera vez.v. LEHENENGOZ. Gaur ikusi zaitut lenengo / dakitela begiz. Basarri(
inUztNoiz 60
).
Estatu Batuetan [porruaren] landaketa egin omen zen lenengo 1775-ean. Ostolaiz 129.
Lenengo Jauna artu bitarte / mutikok eskola ortan. Insausti 72.
azpisarrera-1
LEHENENGOA.
En primer lugar. Mutil-neskatoz lenaengoa / bete bear dau etsea. Lazarraga A24, 1196r.
Zakurren ondoren Xalbat eldu zen lenengoa. EtxdeJJ 261.
azpisarrera-2
LEHENENGOAN.
azpisarrerakoSense-2.1
a)(lenen- Lar, Añ). Al principio. Lenengoan gustorik artzen etzion [ardoari]. CbEg III 364.
Ah, ebagi baneu lelengoan arako bekatuen sustraia!AñEL1 57.
Ume txikiak lenengoan eztakie berez ibilten. AñLoraS 89.
Gozo dira lenenguan, bigun sarzen dira bijotzian. Astar II 16.
Ez eutseen lelenguan sinisterik emon. UrMarIl 47.
Josue lenengoan uzkur zegoan aien esanera jartzeko. Lard 115.
Gizon zarra ilteko asmoagaz ez eiakozan lenengoan asi. AgAL 125.
Bata bestearen aurrean ez egon bearrak naigabe apur bat emoeutsien lenengoan baña. AgKr 173.
Lenengoan arro ta zoli erantzun eutsan Txomiñi. EchtaJos 69.
Lenengoan jakin be ez neban egin, artu zan gaztiguaren barririk. EtxabuKontu 26.
Lenenguan orretan asi baziran, gaur ez giñala egongo ez aurrera egingo ebanik, ez atzera joiazenik. Gerrika 77.
azpisarrerakoSense-2.2
b)"Primeramente, lenengoan" Lar y Añ.
azpisarrerakoSense-2.3
c)A la primera.
Ia berriz... oraingoan... rau! Ederki motell, lenengoan!UrruzZer 143.
azpisarrera-3
LEHENENGOEN.
azpisarrerakoSense-3.1
a)Más importante, principal.
Oraingo eginbearrik lenengoena guretzat ire osasuna bear bezela zaintzea den. TAgUzt 127.
Jokoetxeetan biltzen diranen artekoetan lenengoena ta nagusiena izateko. Ib. 170.
Zeruko izartegia dogu / gure osasungarria, / guzietatik lelengoena / eguzkiaren argia. Ayesta 95.
azpisarrerakoSense-3.2
b)Primero.
Eundaka urte batzuk dirala, Gaztelako idazlien liburu ta eskutitzetan agertzen da [itz au]. Moreto da dakigunetatik lenengoena. AlzolaAtalak 144.
azpisarrera-4
LEHENENGO ESKABIDE.
Gernika eta bere erbarrutiko Lenengo-eskabideen Epailletzan. "Primera instancia"
.EAEg 7-12-1936, 477.
azpisarrera-5
LEHENENGO ETA BAT.
Primeramente. v. LEHENENGO ETA BEHIN. Lenengo ta bat, sasi-eskola egin, piper. ErkiagBatB 17.
azpisarrera-6
LEHENENGO ETA BEHIN(lenengo Vc ap. A EY III 245; A Apend). Primeramente, en primer lugar. "Lenengo ta bein (V-m), ante todo" A Morf 680. Lenengo ta bein, sozialismo euskeraz zelan esan ete-geike?EguzkGizAuz 7.
Lenengo ta bein, Bakunin eta beste batzuk Marx-en aurka jagi ziran. Ib. 68.
Lenengo ta bein, ene anai agurgarri eleizgizonentzako da (lantxo au). IbargGeroko 5 (ap. DRA).
Lurre bear zan lelengo ta bein. AkesIpiñ 16.
Askatasuna galtzen eben lenengo ta bein, ta gero ez jakin zer. ErkiagBatB 39.
Lekua aukeratuko duzu lenengo ta bein. IbiñVirgil 87.
Lenengo ta bein burrukalarien garra ta iskilluak ikusi bear ditu zaldiak. Ib. 98.
azpisarrera-7
LEHENENGOETAKO(Uso adj.). Amasako Errian Larrea deitzen zaion etxe lenengoetako seme . Gil Lopez de Oñaz. IztC 453 (sic, por etxe lenengoetako bateko seme 'hijo de una casa principal' o similar).
Mariñel lelenguetako <-tateco> don Alejandro Llano. (1866)"Marinero preferente"
.BBatzarN 231.
azpisarrera-8
LEHENENGOETAN.
Al principio. v. LEHENENGOTAN. [Tabakuak] lenenguetan ez dau atsegiñik emoten. MgCO 106s.
Lenengoetan [...] sorterriko mendi berdeak ikusteko gogo andia piztu zitzaion. AgG 109.
Lenengoetan lotsatzen zan piskat. KkAb I 109.
Lenengoetan, izu samar, erdi gordean, izkutuka antxean ibiltzen giñan.AZink 43.
azpisarrera-9
LEHENENGO ETORRI.
Primicia, tributo. v. lehenbizi (4). Len amarrenak eta primiziyak edo lenengo etorriyak emoten baziran. ItzAzald 113.
azpisarrera-10
LEHENENGO FRUITU.
Primicia, tributo. v. lehenbizi (4). Elizak agintzen du berarentzat behar dirala lenengo frutuak eta amarretatik bat apaizenzat. Ub 188.
Eztakizu, o gizona, zure biotz eta miñgañaren premiziak edo lenengo frutuak egun oro zor diozkatzula zure Jaungoikoari?AA III 358.
azpisarrera-11
LEHENENGO GAI.
Materia prima. v. lehenengai (2). Abek bear dituzten jaki, janzki eta lenengo gaiak.EAEg 14-11-1936, 293.
azpisarrera-12
LEHENENGOKO.
azpisarrerakoSense-12.1
a)
Primero. Bere lenengoko oia / zan aska bat zarra. AzcPB 271.
Lenengoko puntue. EusJok II 121.
Goizean jagi eta / lenengoko lana. Enb 162.
Irungo Ama Birjiñeari lenengoko ikustaldia. AlzolaAtalak 108.
Adan ta Eba zirean gure / lelengoko gurasoak. Ayesta 133.
v. tbn.
Lenengoko: AB AmaE 322. Ag Kr 65. Otx 134. Gerrika 86. Lelengoko: Akes Ipiñ 17.
azpiadiera-1.1
(Ref. al día del mes). Urrengo illaren lenengokuan. KkAb I 110.
Otsailaren lenengoko Oroaginduak eta ondorengo oar argilariak diotena. EAEg 27-5-1937, 1711.
azpisarrerakoSense-12.2
b)Anterior.
Orra zetan geratu dan lenengoko alabanza guztija. Astar II 190.
azpisarrerakoSense-12.3
c)Principal.
Euren buru eta nagusi lenengokoetatik batenaren esanari. ItzAzald 207.
azpisarrera-13
LEHENENGOKOZ.
Por primera vez. Baleiteke lenengokoz argitaratu neban euskal idazlana izatea au. AlzolaAtalak 150.
Jon Larramendi pintoreak lenengokoz egin eban erakusketa bat Bilbon. Ib. 75s.
azpisarrera-14
LEHENENGO LAGUNTZA.
Primeros auxilios. Gaxo eta zaurituei lenengo laguntza emate arren.EAEg 1-6-1937, 1742.
azpisarrera-15
LEHENENGO-LEHENENGO.
En primer lugar. Lelengo lelengo Zumaiyarrena, gero Donostiekoa ta gero Ingalaterrakoa. ABGuzur 140.
Itxasoak lenengo lenengo dakazan atunei. Ib. 130.
Orregatik, lenengo lenengo Pernando dirutsua ote zan galdetu det. Etxeg(
inMujPAm 19
).
Lenengo-lenengo nerekiko berriak esan gura dizkitzut. ZaitSof 167.
Lenengo-lenengo gaiari ondo dagozkionak. LekSClar 130.
azpisarrera-16
LEHENENGO-LEHENENGOAN.
En el primer momento. Lenengo lenenguan egin balitz gero egin zana. Astar II 30.
Ugazaba, lenengo lenengoan zelan zirikatu jakin izan dau. ErkiagBatB 132.
azpisarrera-17
LEHENENGO-LEHENENGOTIK.
Desde el principio. Geratuten dira ezkondubak lelengo lelengoti alkarren arteko gatxagaz. fBIc III 348.
"Clara" itzaren etimologia edo iturria adierazi nai du kopla onek lenengo-lenengotik. LekSClar 117.
azpisarrera-18
LEHENENGO LEKUAN.
En primer lugar. Onetarako lenengo lekuan bear dana da Mez-osoa enzutea. AA II 47.
Billa ezazue lenengo lekuan Zeruko Erreñua. Ib. 170.
Adirazten da lenengo lekuan Jauna adoratzeko degun zor andia. AA III 335.
Zein da guztiaz-ganetik eta lenengo lekuan billatu bear dan gauzak ezerezetik egitearen azkena?ItzAzald 64.
azpisarrera-19
LEHENENGO MEZA.
Primera misa. v. MEZA BERRI. Borja Santuak lenengo meza eman zuen lekua. AranSIgn 196 (105 leenengo meza).
Noiz eman bear dezu lenengo meza?LabEEguna 78.
1900garren urtean lenengo meza eman eta Eibarko Aginaga mendi-parrokiara joan zan. FLab(
inMunita 7
).
1883gko garagarrilen zortzigarrenean lelengo mezea esan. AkesIpiñ 9.
1911 urtean eman zuan lenengo meza. AZavala(
inGoñi 11
).
Zortzi urte dira lenengo mezea eman ebala. AlzolaAtalak 123.
azpisarrera-20
LEHENENGORIK.
"Desde el principio siempre, lenengorik eta gora" Izt.
azpisarrera-21
LEHENENGOTAN.
Al principio. v. LEHENENGOETAN. Gauza guztiak lenengotan artzen dabe euren oitura, ekandua, orma ta moldea ta, bein artu ezkero, nekez itxiten dabe.GGero 70.
(Ax 87 (V 59) lehenbizian)Lenengotan loa neriola ioaten nintzen, baie gero, Abe Marie.ABGuzur 130.
Nik lenengotan pentsau naiunan baserritarra zala. KkAb II 155.
Lenengotan urruntxu aldendu ixan arren, gerogarrenian eurak edan eben etxealderantz etorri ziran atzera. Otx 157.
Euren asmuak, lenengotan beintzat, erdiz-erdi baño eztabez agertzen.EguzkGizAuz 125.
Piñudiak aldatu ezkero ez digu esateko batere lanik eman lenengotan. Munita 69.
Itzok algarregaz jostea ez zan lanbide argia izan lenengotan.ErkiagArran 151.
Lenengotan asko sufridu eban. OnaindSTeresa 86.
Lenengotan baneroiazan guztiak buruan buelta ta buelta.Gerrika 154.
LEHENENGOTATIK.
Desde el principio. Lenengotatik esaten noia, / erosle, zeuk dakizuna. Auspoa 39, 102.
Lelengotarik asi giñean / ondasun asko galtzean, / nora joan gu burdia artuta / ijitoaren antzean?FEtxeb 45.
Lelengotarik guztiz zintzoa / frailegai danen artean.Ib. 83.
azpisarrera-23
LEHENENGOTIK.
azpisarrerakoSense-23.1
a)Desde el principio; al principio. "Instituir, egin barriro, lenengotik" Añ. Jakin baneu lenengoti barberu txar bat baño etziniala. MgPAb 44.
Obe dala auzirik artu gabe lenengotik eskatzen diotena ematea. VMg 5.
Asi gaitezen lenengotik. AA III 340.
Leleengoti azkenera. fBOlg 99 (
Ic III 352 lelengoti
).
Jangoikuak leleengotik itxi zituban gizonaren borondatian ona ta txaarra. JJMgBAsEsc 151.
Oiei lenengotik ateak itxi naiez. Lard 14.
Golok lenengotik Jenobebari obeditzen ziolakoa egiten zuen. ArrGB 16.
Zeña dan leenengotik berealaxe herejetzarren tranpa. AranSIgn 99 (73 lenengotik
).
Jakin daiala lenengotik. AgKr 28.
Erne egon zabarkeri guziei lenengotik ateak ixteko.InzaAzalp 126.
Ez da, ba, beti beti lenengoti asmatzea errez izaten-da. LekEunD 35.
Lenengotik asi eta erromatarren zabal-aldirarte. JMBELG 13.
Ardo-sagardoak oparotsu zabaldu ziran lenengotik. EtxdeAlosT 78.
Lenengotik igarri zion Xalbatek besteak baiño geiago nekatzen zala. EtxdeJJ 259.
Lenengotik talaieruak ipinten eutsen zuzenbidera joan balira motor guztiak. EtxabuKontu 134.
Neu be asi nintzen lenengotik marmarren zentzuna ausnartzen. Gerrika 184.
v. tbn.
Lenengotik: Astar II XIII. Zav Fab RIEV 1907, 93. Bil 165. Zab Gabon 91. AB AmaE 398. TAg Uzt 308. Munita 79. JAzpiroz 59. AZink 99. Lenengotikan: Olea 60. Lelengotik: Ur MarIl 6.
azpisarrerakoSense-23.2
b)(Ref. al día del mes). Aitatutako Agindu orokarrak ezartzen dien eguna ezkeroz, urrillaren lenengotik alegia, indarrean da erabaki au. EAEg 18-12-1936, 580.
azpisarrera-24
LEHENENGO UMEZKO.
"Primeriza, animal hembra de primer parto. Leenengo umezko beia det oraindik Txata au" Gketx Loiola. v. lehentxa (2).
azpisarrera-25
LEHENENGOZ.
azpisarrerakoSense-25.1
a)Por primera vez. "Lenengoz ikusi noanean (V-arr)" Gte Erd 32. Bere bizian lenengoz. AgAL 106.
Amezketara lenengoz iritsi nintzanean. AArdi 129.
Lenengoz alkarrekin izketan asi ziranean. TAgUzt 186.
Nork esan lênengoz ordun entzungo zindudala?OrPoem 544.
1932garren urtean lehenengotz jokaturik izan baita. MdePr 260.
Argiak lenengoz agur egin euskun toki bakarra. ErkiagArran 9.
Gaur nabaitu dot, lenengoz, / aurton, neguaren otza. GandElorri 172.
Orixe zenaren aotik entzun nuen lenengoz itz eder ori. IbiñVirgil 119.
Lenengoz idatzi eustanean. AlzolaAtalak 106.
Lelengoz bera egin zanean / Madrilgo kortera juan, / zenbat gastatu eban bidean / dana apuntatzen zuan. FEtxeb 68.
Gaur zuen agotik lenengoz entzuten ditut ibillera orrek. Gerrika 232.
v. tbn.
Lenengoz: Kk Ab I 51. Inza Azalp 99. Altuna 77. Jaukol Biozk 55. Enb 196. Munita 59. Etxde JJ 23. Zait Plat 86. Etxabu Kontu 226. Onaind STeresa 92.
azpisarrerakoSense-25.2
b)En primer lugar, primeramente.
Lenengoz irudi-gai bat egoki datorrena billatzen du izadiko gauzetan eta gero, daka, agertzen du ain egoki adierazi nai lukeana. Inza(
inJaukolBiozk IX
).
[Esnatu zanean] lelengoz Mirele etorri zitzaion burura. AnabUsauri 33 (96, etc. lenengoz
).
Lenengoz egin bear deguna, Irakasleak izendatzea da. EAEg 22-11-1936, 362.
Lehenengotz Gales Herrian [...], hurrengotz Bretainan. MdePr 258.
Lenengoz tarte extu bat aukeratzen da. IbiñVirgil 113.
d)(Ref. al día del mes). Otsaillaren lenengoz bi Oroagindu emanak gera. EAEg 9-2-1937, 1108.
azpisarrera-26
LEHENENGOZKO MEZA.
Primera misa. v. LEHENENGO MEZA. Zorionak. Aita Eulogi Susaetaren lenengozko mezaz. Enb 92.
azpisarrera-27
LEHENEN-LEHENENGO.
azpisarrerakoSense-27.1
a)Primeramente.
Sinismen oso-osoan egon bear gera, lenen-lenengo Amari agertu zitzaiola. Lard 477.
Euskalerriko lenen-lenengo gizonak. JMBELG 11.
Buruan orduan pasa zitzaizkanak! Lenen lenengo kable bat ipintzea. JAIrazBizia 116.
Zer egingo yuen ba: lenen-lenengo alkarren zauriak osatu. BilbaoIpuiB 272.
Beren jatorrizko jakituria kutunkiro xurrupatu bearrean --eta lenen-lenengo beren izkuntza--. VillJaink 20.
LEHENEN-LEHENENGOZ.
Primeramente. Jantzi bitez orratik, lenen-lenengoz, gudaren eskeak ber-berez ase oi dituzten gintzak. EAEg 16-12-1936, 559.
Sinisbagekoen artean lenen-lenengoz, ain zuzen. ZaitPlat 100.