Orotariko Euskal Hiztegia

Azpisarrerak (sarrerak) (4)

1 atun.

1. (gral.; SP, Lar, Añ, VocBN , Dv, H) Ref.: A; VocPir 493; Bon-Ond 145; Etxba Eib; Holmer ApuntV; Elexp Berg .
Atún. "Cordila, atún recién nacido, atun jaio berria" Lar. "Toñina, atun freskoa" Ib. "Atuna, atún" Izt C 204 (en una lista de peces). "Thon" VocBN, Dv. "Se dice que año de pulgas es año de atún: ardi urte, atun urte" (V-m) AEF 1960, 20.
Nai besigu, nai legatz, / atun, sardinia. DurPl 60. Apastatzat du begitarte ona, / eta amutzat soinik ederrena: / hula zurikatzen, hula du peskatzen / gizon atun gaizoa, Piarres tontoa. Rob ( in BertsZB 185 ). Hurbildu direneko lurretik piñazak, / Ekharriz atun, xardin, arrosel, marluzak. Hb Esk 228. Arraina dator / portura beti / besigu lebatz, sardina ta atun / eta beste asko ganeti. Azc PB 64. Itxasoko atun guztiek geuri begire egozala. A BGuzur 138. Besigu ta atun tatoakaz azi ta loditu ninduen. Ag Kr 88. Otzarakada bat atunegaz etorrela. Ib. 67. Atuna baño azkarrago, izurdea baño gogorrago, balea baño adoretsuago. Ib. 211. [Grano] oiek atera zaizkizu, atun eskabetxatua jan dezulako. Iraola 138. Atuna ala bestelako arrai aundia erori ba-da. Anab EEs 1919, 65. Lau legoi kazuelan / zezenarekin [...] / balia atunakin. JanEd II 140. Uliako arroketan / bildutako lapak, / atunan tinpollak, / pinpiño perloiak. MendaroTx 97. Igaz bere [...] ez genduan guk u, atun askorik artun. Erkiag Arran 14. Atun-pillo polita ekarren untziak. Ib. 130. Ardi-urte, atun-urte. (V-m). EZBB I 39. Oraiñ ere iru egun / parrandan da salsan, / Oriyon ez egon onen / atun-esperantzan. Basarri ( in Uzt Noiz 78 ). Bat bera ezin mantendu leike / onen moduko jatunak, / gaur ere laste garbitu ditu / Lekeitioko atunak. Uzt LEG II 144. Atrapaten eben atuna ango kaietan saltzen eben. Etxabu Kontu 121. Arrantzaleak oraingoan atuna jan, eta hurrengoan atunak arrantzalea. MIH 310.

2. (AN-gip) Ref.: A; Inza NaEsZarr. .
Borrachera. "A zer atuna daukaken!" (AN-gip) Inza NaEsZarr 794.
Ordu gutxiren barru emen da illuna, / nik aditzen det emendik / zerbaiten lurruna, / gaur seguru arrapatu / bear degu atuna. Uzt Auspoa 22, 88.

3. "(Sal), galbana" A.

ATUN-ADUR. "(V-m), lluvia muy menuda" A.

ATUN-AMU. "Atunamu, [anzuelo] para atunes" A (s.v. amu).

ATUN-ARRANTZA (-nz- Lar, Dv; atunarrantz Hb; athun-arraintza T-L), ATUN-ARRANTZU. Pesca del atún. "Almadraba, sitio y pesca de atunes, atuntokia, atun arranza" Lar. "Atuntokia, atun arranza, almadraba" Dv. "Madrague" T-L. v. atuntzu.
Atun-arrantzu berrirako ontziyak ongi osatuta arkitu zitezen. Elizdo EEs 1925, 248.

ATUN BELTZ. "Thon noir, commun" Hb.

ATUN BERRI. "Atun-berria, tonina" Izt C 205. "(Thunnus thynnus), atún, cimarrón, jardón, egalabur, zimarroia, atun-berri" FauMar 89. "Según BJB [= SBaroj] es Thynnus thunina; tonina (v. egalabur, egaluze)" Arzdi Peces 376.

ATUN BURUHANDI. "Grosse tête de thon, terme d'injure" Hb.

ATUN HEGALABUR. "Atun egalabur (AN-gip), atún primerizo de aletas cortas. v. egalabur" DRA.

ATUN HEGALUZE. Bonito.
Agostuko Amabirjiñ egun alderarte atun ega-luxea atxitu naian ibillita gero. Elizdo EEs 1925, 249.

ATUN GORRI (L-côte; FauMar; -th- Lh). Ref.: A; Lh. Atún rojo. "Atunketa maiatzean asten da, uztailletarte atun gorria ta andik aitzina azillerarte atun txuria (L-côte)" A s.v. atuneta. "Atun-gorri (L-côte, Lf), thon rouge" Lh. "(Thunnus thynnus), atún, cimarrón, jardón, atun-gorri, atuntxikia, bonita" FauMar 89.
Denbora hotzegiaren gatik, diotenaz, atun gorriak berant egin du aurthen, hemen gaindi, bere agertzea. Herr 24-7-1958 (ap. DRA ).

ATUN-JATE. Comida de atún.
Eguerdi aldean atun-jatea egin genduan. Alkain 52. Sabela atun-jatez eta polboraz lendik zikindua baineukan. Ib. 54.

ATUN-SAMAR. "Athun-samar (Gim. 142), crabe nageur, étrille" Lh. "Atun-samar (L-côte, Lf), étrille (crustacé)" Ib. "Nécora, andarico, atun samarra (Macropipus puber)" FauMar 135.

ATUN-TOKI. "Almadraba, sitio y pesca de atunes, atuntokia, atun arranza" Lar. "Atuntokia, atun arranza, almadraba" Dv.

ATUN TXIKI (Lar, H (-th-), FauMar 89). Bonito. "Bonito, bonitala, atún de menos cuerpo, atuntxikia" Lar. "Atuntxikia, amia, bonito, bonitulo" Izt C 205 (en una lista de peces). "Athun-txiki. v. iarmota. (Les basques le prennent pour un thon de petite espèce)" H. "Bonito, atun-txiki, atun-zuri (Sarda sarda)" FauMar 89.

ATUN-TXORI. "(G-bet <AN-don>-azp ap. A), cierta gaviota (Sternina paradisea)" A.

ATUN-ZORRI. "Asilus marinus, itsas úlia, itsas zórria, atun zórria" Urt II 402.

ATUN ZURI (L-côte ap. A; FauMar 89), ATUN XURI (Lh). "Atun zuri (L-côte, Lf), germon, bonite" Lh. "Athun xuri (Gim. 138), thon blanc, bonite" Ib. "Bonito, atun-txiki, atun zuri. (lat. Sarda, sarda)" FauMar 89.
Atunketa maiatzean asten da, uztailletarte atun gorria ta andik aitzina azillerarte atun txuria. (L-côte) 'Atún blanco' . A (s.v. atuneta ). Atun-zuri larria urrun dabila gure itsas hegietarik. Herr 10-9-1959 (ap. DRA ).

Orotariko Euskal Hiztegia