1.
(V, G, AN, B, L, BN-baig, R; Urt I 9, VP 25v, Lar, Aq 1430, Añ, Dv, H),
emakuma (V),
emakome (AN-araq),
makume (AN-gip-araq-ulz; Dv)
Ref.:
A; Echaide Nav 232; Iz Ulz (makómia), UrrAnz , To ; BU Arano; Etxba Eib; EAEL 35. Mujer."
Emakumien aizia, eguazia, viento sur"BUArano.
"Se dice emakume y también andra, por 'mujer no niña' en general. Por 'mujer, esposa, consorte' andra y más propiamente emazte
"ZamVoc.
AxN explica ema-eztheus (343) por emakume ezertako ez. v. andre, emazteki. Tr. Documentado ya desde el s. XVII en varios autores septentrionales, sobre todo labortanos; hay tbn. un ej. suletino de Belapeyre. Al Sur hay testimonios desde principios del s. XVIII en autores guipuzcoanos y desde el s. XIX en vizcaínos; su uso es general en la tradición meridional a partir del s. XIX, incluidos los autores navarros. La forma vizcaína emakuma no se documenta hasta finales del XIX; emakume sigue siendo por lo menos tan frecuente como emakuma en los textos vizcaínos del s. XX (hallamos ejs. de esta última en Azc PB 136, Ag AL 10, A BGuzur 149, Echta Jos 359, Kk Ab I 112, Or Tormes 87, Otx 28 y Osk Kurl 117). En DFrec hay 503 ejs. de emakume, uno de ellos septentrional.
Gaitz lizate aurkhitzea / emakume parerik. EZNoel 156.
Emakume alharguna, ezkongaia edo ezkondua. SPPhil 12.
Erdi gizon eta erdi emakume balire bezala. Ib. 333.
--Nork güziz behar dü jarraiki Birjina saintari? --Neskatilek eta emaztek, hura Emakümiaren ohoria delakoz. Bp II 95.
Hau da Noemi, emakume eder hura?ES 87.
Emakume libreak edo solterak. OA 135.
Emakumeagandik jaioko zala denboren buruan, demonioaren esku ta indar guziak garaitu ta galduko zituana. Ub 11.
Ez ote dira emakume asko senargai billa asitzen?AA I 578.
Txanton emakume iantziakaz. ABeinB 53.
Eliz emakumea izan gura dozulako?AgKr 150.
Sortu da "Emakume Abertzale Batza". Enb 59.
Edozein gizaseme naiz emakumek bataiatu dezake. KIkG 69.
Ez da jaio egundaño emakumea eziko duanik. LabEEguna 98.
Umekondo batzuk ziñaten artean, baña emakume egiñ zerate. TAgUzt 155.
Emakume jaio ez bazan gizon aundia izango zana. JAIrazBizia 23.
Emakume-esanak zidurizkidan. OrAitork 41.
Zugaztian emakume aotsa entzungarri egin zan. ErkiagBatB 82.
Zure ama ere, emakumea zan, ba. NEtxLBB 87.
Emakume eldu bat nai litzake andre urtetsu bat zaitzeko. Ib. 69.
Baiñan, emakumea! Egon zaitez lasa.BBarand 17.
Idazkari lez erriko emakume bat artuaz. Gerrika 58.
v. tbn. (sólo autores sept.): He Gudu 30. Mih 93. Monho 38. FrantzesB I 31. Dv LEd 13. Elsb Fram 115. Jnn SBi 80.
EMAKUME-ARTE.
Compañía de mujeres, grupo de mujeres. [Mutil dotore] emakume arterik emakume arte dabiltzanak, eurak baga pausurik ezin egin dabeela. JJMgBasEsc 156s.
EMAKUME GALDU.
Prostituta. v. emagaldu. Emakume galdubak eureen tratu txaarrian bitzi izateko etxe jakina. fBOlg 149.
Neron beraren emazte-ordeko emakume galdu bat. Lard 532.
Emakume galduen etxean gaua igarotzeko. ArrMay 56.
Etxetik kanpora bota niñuen, emakume galdu bat banintza bezela. NEtxAntz 88.
v. tbn. JJMg BasEsc 230. Ur MarIl 46.
azpisarrera-5
EMAKUME-GAUZA. "
Emakume gauza, cosa mujeril"VP 45v.
azpisarrera-6
EMAKUME LIZUN.
Prostituta. Au dezu emakume lizunen kalea. AnabAprika 19.
azpisarrera-7
EMAKUME-MUTIKO (Pl.).
Mujer(es) y muchacho(s). Orduan baratzeko atakan emakume-mutiko batzuk ikusi ziren. ArtiIpuin 25.
EMAKUMETAN.
En mujeres, (ir, etc.) de mujeres (públicas). Benitok naikoa lan zeukan jokorik-joko ta emakumetan denbora ematen. NEtxLBB 57.
Diruak errez gastatzen zaizkidak. Aspaldian emakumetan ere ez niñuan izan da... BBarand 154.
EMAKUMEZ EMAKUME.
De mujer a mujer, como mujeres. Emakumez emakume Paula ederragoa baño eztek. AgG 242.
azpisarrera-12
EMAKUMEZKO.
(G ap. A; H). a) (Sust.). Persona de sexo femenino, hembra, mujer. Zabaldurik ekusten degu miñantze lotsagarri au zarretan, ta gazteetan, itsatsirik azkenean emakumezko zenbaiti ere. AA III 365. Beargai au izanik emakumezkoak egiten dabena. Izt C 93. Esne-arazoetan artu-eman aundia zuten emakumezko euskaldunak. Mok 6. Irakurleak, emakumezkoa ba-da, baliteke gure Martin ori begikoa izatea. Anab Usauri 66. Illargia ere emakumezkoa da eusko mitolojian. JMB ELG 82. Edozein mota eta mallatako langilleak, naiz gizasemeak edo emakumezkoak izan. EAEg 5-11-1936, 221. v. tbn. Bilbao IpuiB 123. Egin dezagun gizona gure antz-irudira. Gizonezko ta emakumezko egin zituan. MAtx Gazt 15. Emakumezkorik ez genin gure etxean. Ataño TxanKan 203. Gizasemea bazan, modu batera; eta emakumezkoa bazan, beste batera. BAyerbe 122. Emakumezko bakarra ikusten neban nozbeinka etxe aldien. Gerrika 16s. Gizonezkoak besarkada ta / emakumezkoak musu. Insausti 242. Emakumezkoen pelukerietara joaten asi zan. Albeniz 197. Badirela nolanahiko izakiak, [...], ez direnak ez gizonezkok eta ez emakumezkoak ez ezik, ezharrak eta ez emeak ere. MEIG VI 180. En DFrec hay 27 ejs. b) (Adnom.). Femenino, relativo a la mujer. Euren naturaleza emakumezkorik eldu zala bat Jangoikoaren ama izatera. Añ MisE 131. Ama-Birjiñaren emakumezko garbitasunaz. Inza Azalp 56. Jan-edanetan eta emakumezko lizunkeritan erdoiturik. Etxde AlosT 102. Bere sare galgarritan nahastearren, emakumezko eztikeri ta lilluragarri guziak asmatzen zitun. Etxde JJ 89. Kanpoan emakumezko izketa entzuten da. Lab SuEm 174. Gogoz gordeko zukeen bere burua Aita Larramendik emakumezko gonen azpian. MEIG I 215s.