1.
(L, BN; SP, VocBN, Dv(BN), H; leen-AN-gip),
lenbizi (G, B),
lenbiz,
lehenbixiRef.:
A(
lehenbizi, lenbizi
);
GteErd 210
. Primero, primeramente; en primer lugar."Premier. Lehenbizi heltzen dena
"Dv.
"
Leenbizi ori egin bear dugu (AN-gip)"GteErd 210.
Tr. Documentado sobre todo en textos meridionales; no lo hallamos en autores suletinos ni vizcaínos (en los que sólo hay algún ej. de lenbiziko, q.v.). En DFrec hay 16 ejs. de lehenbizi y 3 de lenbizi, todos ellos meridionales.
Lehenbizi egiten duen paktua. SPPhil 450.
Zohaz itsasorat eta etxa zazu amua eta lehenbizi atzamanen den arraiña har zazu eta, ahoa zabaldu diokezunean, aurkhituko diozu laur drakmako bat. HeMt 17, 26.
Lehenbizi ethorriek sari hobea igurikitzen zuten. Lg II 196.
Lenbiz galzále galdúak / alzinduzire judúak. LEKop 163.
Gure andere hisitiak / ez beharrez elkhar utzi / pasatzera lehenbixi. Gy 185.
Lenbizi atera zana gorria zan, eta guztia illetsua larruaren antzera. UrGen 25, 25 (Urt lehenbizikoa, Dv lehenbizikorik, Ol aurrenik yayoa, BiblE lehenengo
).
Mutillak, Serrallora / guazen lenbizi! Afrika 53.
Lenbizi joanak penatu ziran / indar eskas ziralako. Ib. 141.
Ana Mari lenbizi ezagutu nuben urtian egiñak ziran. SorBar 35.
Piko bat eman zion lenbizi zeguanari. BvAsL 86.
Eskatu beintzat lenbizi. AgG 39.
Edozein etxetara sartzean, esan lenbizi: [...]. IrYKBiz 262.
Leenbizi egin ditzagun gure bazkide. LdiIL 153.
Guzi ori erakutsiko zigun lenbizi. OrQA 206.
Sorrarain lenbizi ta Kalparsoro gero. TxillLet 52.
Utzidak lehenbizi hire dostailuak eskuetan edukiten. ArtiIpuin 27.
Leenbizi azal ditzagun Jainko etsaien aburuak. VillJaink 186 (155 lenbizi
).
Quevedok eman zitun lenbizi argitara. GaztMusIx 73.
Entzun lenbizi. NEtxLBB 206.
Lenbizi epeltzen eta gero ozten joan ziran. Ib. 123.
Santxo Panza izan zan lenbizi xuxpertu zana. BerronKijote 164.
Lenbizi, kontrato-papela egitea, ederki kostata. Albeniz 145 (
ib. 157 leenbizi
).
Orixek egin zuen lehenbizi harako amets hura. MIH 260.
Erdaraz lehenbizi, gero, eta laburrago, euskaraz. MEIG I 257.
v. tbn.
Lenbizi: Izt C 210. Lard 64. EusJok II 14. Xe 356. PE 86. Ud 152. Apaol 110. Iraola 55. Goñi 77. Alz Txib 104. Noe 115. ArgiDL 127. Tx B I 33. MendaroTx 82. Etcham 240. Yanzi 197. Zait Sof 108. SMitx Aranz 23. JAIraz Bizia 112. Basarri 19. Anab Aprika 56. Mattin 43. Uzt Sas 109. Ataño TxanKan 252. BAyerbe 48. Ayesta 32.
(Det.). Aditzera emango dizut lenbizia, munduaren bukaeran etorriko dala. AA III 466.
Lenbizia beartua ta obligatua dago jakitera zer sinistu bear duan. Ib. 588.
Asi ziran egiten elkarri agurra, / lenbizia otsoa, azkena zakurra. ItFab 260.
Lenbizia jaioa / zan illez betea. Ib. 240.
Aurrarentzako bear dana da / bataioa lenbiziya. PE 25.
azpiadiera-1.3
Antes, en otro tiempo. Eman diozodan neure arimari lehenbizi izan zuen inozenziaren arropa. ArgDevB 91.
Etzion Peyramalek lenbizi bezela milagrorik eskatu. Goñi 59.
sense-2
2.
(H). Primer.v. lehen (II), LEHENBIZIKO. Halaber duk lehenbizi liburua bietan, / [...] erdiratzen partetan. EZMan I 5.
Interesaz hasiko da gudu lehenbizia. Ib. 63.
Garizumaren lehenbizi igandearen ondokoa. EZEliç XXXVIII.
sense-3
3.
(Lc, BN ap. A
; Dv, H),
lenbizi. "Commencement, principe"H.
"Primera vez, comienzo"A.
(Nótese que en todos los ejs., salvo en el de Iraizoz, va seguido de adj. o demostrativo y suf. local).
Cf. LEHENBIZIAN. Lehenbizi berri hartan hain zen debozinoa handi eta bero. 'En aquella primera época'
.Ax 533 (V 343).
Lenbizi artan illuna eta argia alkar itsasirik. LarSAgust 6.
Lehenbizi hartan etzuen nihork kasurik egiten. Prop 1906, 17.
Ez txanpon batzuen gora-beragatik, leenbizi-berrian oi zukeanez, gazte-jendearen pozagatik baizik. Mok 7s.
Leenbizi artan euskararen gozoa dastatu berri nindola. FIr 156.
Gizon aren azken-aldia lenbizia baño tzarrago da. IrYKBiz 168.
Campionen lehenbizi hartako eta geroko ideiak. MEIG VI 81.
sense-4
4.lenbizi (Lar, Añ(G)). Primicia (tributo).
v. LEHEN FRUITU. Hek dire gizonen artetik arra-erosiak izan direnak izaitekotzat lenbiziak Jainkoari eta Bildotsari. TBApoc 14, 4 (Lç, Echn primizia, He lehenbizikoetarik, Ur (V, G) lenenak, Ip lehentxak, Dv pikain, BiblE lehen fruitu
).
Gañerakoak gauza guzien amarrenak eta lenbizi edo primiziak zor ziozkaten. Lard 118.
sense-5
5."Primera, juego de naipes, lenbizia
"Lar.
azpisarrera-1
LEHENBIZIAN.
azpisarrerakoSense-1.1
a)
(L, BN ap. A
; SP, Dv; len-Lar, Añ). Al principio, primeramente.
"
Lehenbizian nahi zuen eta gero ez, d'abord il voulait et puis il ne voulait pas"Dv.
Lehenbizian eztuke kreditik. EZMan I 65.
Lehenbizian amorio handia, azkenean gaitzerizkoa errabiatua. Ax 355 (V 235).
Lehenbizian hartu zuen bidea daduka eta edukiko du sekulakotza. Ib. 98 (V 67).
Lehenbizian badirudi jostetako gauza. ES 180.
Lehenbizian aphur bat gaitza idurituko zaiku. HeGudu 73.
Irakurleak arkitzen badu libruan lenbizian adituko ez duten hitzen bat. MbIArg I 55.
Saul humil agertu zen, lehenbizian. Lg I 266.
Artzaia zala uste / zuen lenbizian. ItFab 95.
Lehenbizian artzain, gero aitzindari. HbEsk 29.
Lenbizian eriari eraso zioten. Lard 392.
Adixkide zenbeiten laguntzarekin, bainan lehenbizian gehienik bere lanez eta bere diruz. HUAurp 157.
Leenbizian ezin sinetsi zutenak. FIr 132.
Bere ikasleak etzuten lenbizian au ulertu. IrYKBiz 375.
Lenbizien etzuen siñesten bere begiek ikusten zutena. VillJaink 122.
Labainkada bat eman zion bati Don Kijotek lenbizian. BerronKijote 164.
Lehenbizian frango sinetsarazi zautan. Etchebarne 39.
v. tbn. SP Phil 431. Lar SAgust 6. Brtc 179. Gco II 2. Urruz Urz 50. Jnn SBi 136. JE Bur 116. Or Aitork 229.
azpisarrerakoSense-1.2
b)"(L, BN), al momento"A.
azpisarrera-2
LEHENBIZI JAIO. Primogénito.
v. lehensortu. Lenbizi jaioei. MbOtGai 9, 115.
azpisarrera-3
LEHENBIZIKO.
azpisarrerakoSense-3.1
a)
(L, BN, S; SP, HtVocGr 408, ArchVocGr, Gèze, Dv, H; lenbizikoA, B, Sal; Lar, MgNom(G), Añ, H, lenbixikoAN-ulz-erro, lenbizkoG-nav, AN-5vill-araq-ulz, Ae, lenbixkoAN-ulz-egüés-ilzarb-olza, lemizikoG-nav, AN-5vill-ulz-burg, L-sar, Sal, lee-BN-baig, lemixikoAN-ulz-erro-burg, Ae, lemexikoAe, lemixkoAN-ulz-erro, lepizikoG-nav, lemizkoB, lentzikoAN-5vill, lenbezekoAN-ulz, nimixkoAN-ulz, mimixkoAN-erro)
Ref.:
Bon-Ond 154;
A(
lehenbiziko, lenbiziko, lemexiko
);
EchaideNav 371;
IzUlz(
lemíxikua, lenbíziko
);
IzAls(
lepíziko
);
EAEL 184;
GteErd 45
. (Adnom.).Primero.
"Suelo primero, segundo, lenbiziko, bigarren solairua
"Aq 1347.
"
Lenbizikoa irabazi dugu; bigarrene(a)n zer iñen dugun eztakigu (G-azp, AN-gip)"GteErd 45.
"
Lehenbiziko egunean
"Ib. 210.
Tr. De uso general salvo en suletino (hay un ej. de Tartas) y vizcaíno (sólo en Enbeita (182), Erkiaga (Arran 88) y Ayesta (87)). Además de la forma general le(he)nbiziko, hay lenbeziko en Elizalde (tbn. lenbiziko), lemexiko en CatAe, lemiziko en CatSal (pero lenbiziko en Samper Mt 1, 25), lemisiko en un texto alto-navarro meridional de fecha desconocida, y lemizko en Noe. En DFrec hay 64 ejs. de lehenbiziko y 3 de lenbiziko.
Ezteietara mersede egiguzu etorri, zerau lenbizikoa, Mikolau bigarrena. (Eraul, 1564). FLV 1991, 288.
Lenbiziko berria da.
CartEsp
461.
Adam gure lehenbiziko Aitaren bekatua dela kausa. Mat 162.
Lenbiziko libruan. BerTrat 56r.
Lehenbiziko erremedioa eta sostengua. Ax 365 (V 241).
Hiri ederren eta handien, edo lehenbizikoa edo bigarrena. TtOnsa 40.
Phrigiako hitzkuntza zela / Mundu guzian izan zen lehenbiziko hitzkuntza. ES 384.
Jaunaren lehenbiziko ethorzeaz. CatLav 358s (V 173).
Lenbezikoa, Jangoikoa onetsitzea gauza guzien gañetik. El 8 (12 lenbiziko
).
Lenbizikoa heriak bisitatzea. CatBurg 32.
Lehenbiziko eginbidea. Lg I 207.
Ene erresuman lehenbizikoa izan nahi duena bedi guzien azkena. Lg II 171.
Lenbiziko bortzak dire nai ta naiezkoak. AñCatAN 43.
Lehenbiziko bi egunetan. Dh 63.
Lehenbiziko bortz edo sei urtheetan. DvLab 320.
Arratsalde eta goizarekin egin zan lenbiziko eguna. UrGen 1, 5 (Urt lehenbiziko; Ker leenengo
).
Lehenbiziko egunetan. DvDial 97 (It lendabiziko, Ur lelengo, Ip lehen
).
Etzen lehenbiziko atabal soinuan altxatzeko soldadua. HbEgia 149.
Zein da Jangoikoein legeko lemexiko mandamentua?CatAe 42 (
CatSal 43 lemiziko; CatR 43 lein
).
Lemisiko Estazioa. Amoresco 304.
Lehenbizikoa: eztakienari erakustea. Legaz 33.
Lehenbiziko denboretan. JnnSBi 166.
Lenbiziko orrialdian. UrruzZer 127.
Nere bi idazkietarik leenbizikoari erantzunaz. LdiIL 90.
Geron lenbiziko aurra il zitzaigunean. OrQA 40.
Greziako lehenbiziko filosofuek. VillJaink 40.
Eta huna lehenbiziko hitza zer erraiten dautan. Etchebarne 150.
Lehenbiziko eskabidearen hurren bestea baitakar berehala. MIH 249.
Bitara sailkatuko nituzke lehenbiziko kolpean. MEIG VI 154.
azpisarrerakoSense-3.2
b)(Adv.).En primer lugar.
"
Lemizko eskuek eta gero musuba / San Juango iturriaren freskua (G-nav)"SatrCEEN 1969, 102.
Ezpaitakigu zeiñez zerratzen den kontua, lehenbiziko egiten dugunaz ala bigarrenaz. Ax 117 (V 77).
Nik lenbizíko itenduténa. LEOng 21r.
Lenbiziko atsegiñ / eman begiyari. Echag 119.
Lenbiziko topatzen / nauenak bizia / kenduko dirala. ItFab 224.
Lenbiziko asitzen / da infanteria, / beriala prest dago / kaballeria. Afrika 89.
Len egin genduana / joka lenbiziko. EusJok II 30.
Ona zerk mogitu zuan lenbiziko, itz-aldi au izkiribuz ipintzera. BvAsL 111.
Bi tiro'man dazkio / lemizko. Noe 115.
Jakin zazu lenbiziko. TxB I 266.
Lenbiziko, semearen poza. Urrengo, alabatxoaren jaiotza. NEtxAntz 82.
Parc Landon ikusi bear omen genuan lenbiziko. AnabAprika 27.
Lenbiziko ni iritxi nintzan. Ib. 55.
Arritu egin giñan lenbiziko. UztSas 349.
Lenbiziko, bidea zeukateken egin bearra. AtañoTxanKan 103.
v. tbn.
Lenbiziko: Auspoa 77-78, 20. Albeniz 63.
azpiadiera-2.1
Por primera vez; la primera vez.
Hain urrun egonen dira pagatzetik nola lehenbiziko sarthu ziren egunean. Ax 603 (V 387).
Zuk utzi gaituzu gu / gloriaz beteta, / lenbiziko emanaz / munduari buelta. Basarri 43.
Lehenbiziko, aitarekin joan nintzan. Etchebarne 27.
Orain ogei urte leenbiziko antolatu zutela [Beobitik Donostirako korrika. Albeniz 269.
v. tbn.
Lenbiziko: BAyerbe 83.
azpisarrerakoSense-3.3
c)(Sust.).Persona principal.
Gonbidatu zituen bere haurrideak eta erresumako lehenbizikoak agian ezaguturen zutela erregetzat. Lg I 323.
azpisarrera-4
LEHENBIZIKO ABENDU. "
Lenbiziko (lemexiko) abendu, noviembre"AAezk.
"Noviembre [...], lenbiziko abendua
"(Ae). EI 319.
v. LEHEN ABENDU.
azpisarrera-5
LEHENBIZIKOAN. "Au premier tour, au premier coup"H.
Ez zion Pernandok lenbizikoan erantzun. MujPAm 43.
azpisarrera-6
LEHENBIZIKO LEKUAN. En primer lugar.
v. LEHENENGO LEKUAN. Lehenbiziko lekuan behintzat adierazi nahi da jende askok edo gutxik erabiltzen duen hizkuntza den ala ez. MEIG IV 53.
azpisarrera-7
LEHENBIZIKOÑO . (Dim. de lehenbiziko
). Hean, begiak hetsirik, lehenbizikoño hau zoin pulliki iretsiko duzun!BarbSup 22.
azpisarrera-8
LEHENBIZIKORIK.
azpisarrerakoSense-8.1
a)
(L ap. A
; SP, Urt I 8, HtVocGr 408, Gèze, Dv, H). Primeramente, en primer lugar.
v. LEHENBIZIRIK, LEHENIK. Lehenbizikorik, erradazu, zer da berthutea?Mat 140.
Meza ongi enzuteko lenbizikorik egin bear dena. BerTrat 26r.
Lehenbizikorik, erraiten du Iondone Ioannes Ebanjelistak: [...]. Ax 482 (V 312).
Bear dugu lenbixikorik <-ss-> aseguratu Jangoikoaren erreinua. SermAN 3r.
Lepra zikiñez galdurik arkitzen zen gizon bat da lenbizikorik gaur Ebanjelio Santuan arkitzen dugun gauza. MbIArg I 185.
Lenbizikorik goárda egunain óngi pasátzeko errégla. LEProg 116.
Lehenbizikorik eman behar da Jainkoaren aitzinean. Dh 100.
Eraintzez mintzatuko natzaizu lehenbizikorik. DvLab 328.
Zeren gatik bada erraten xu lemizikorik: Aita gurea, zeruetan zaudena?CatSal 37 (CatAe 36 lenik
).
Erreboluzionea da lehenbizikorik Yainkoaren kontrako errebolta. ElsbFram IX.
Oroz gainetik eta lehenbizikorik, zertako da Igandea?ArbIgand 108.
Lehenbizikorik, zendako zoko guzietan eskoletxe berriak?JEBur 46.
Lehenbizikorik aiphatu ditugun zazpi hiriak. Ib. 48.
Lemezikorik bear dauzut konsatu bekatu bat. ZMoso 73.
v. tbn. EZ Man II 13. Harb 459. INav 3. Mong 590. CatLav 19 (V 17). Brtc 190. Jaur 412. Laph 89.
azpisarrerakoSense-8.2
b)Por primera vez.
Bozkarioz bethe zintuen zure Ama maitea eta zure dizipuluak lehenbizikorik zineraiotenean agertu. DvLEd 18.
Gurutzearekin Jesus lemisikoik erori zen lekua. Amoresco 305.
Gazta egileak, nik entzun dut, lemizikorik asi zrelarik egiten, xin drela Frantziarik erakustra. ZMoso 37.
azpisarrera-9
LEHENBIZIKOZ. Primeramente; por primera vez.
Uitzik artu zun, leenbizikoz, astindu eder-samarra. LdiIL 48.
Lenbizikoz, ordea, Yainko zaindaria aitorletzat artzen dut. ZaitSof 142.
Lenbizikoz zuloa billatzea bururatu baizitzaion. AnabPoli 36.
Lehenbizikoz ikustean, ba-dirudi tresna au orduak markatzeko egiña izan dela. VillJaink 53.
Oni lenbizikoz kea dario, ezerik baitago. Onaind(
inGaztMusIx 148
).
Azken juizioko bertsoak aita zanari lenbizikoz entzun genizkionean. AtañoTxanKan 89.
Ez naiz ongi oroitzen noiz eta nola egin genuen topo lehenbizikoz. MEIG IX 94.
v. tbn. Or Mi 36. Erkiag Arran 177. Ibiñ Virgil 46.
azpisarrera-10
LEHENBIZI-LEHENBIZITIK . (Desde el principio). Lehenbizi-lehenbizitik nabari zen, gazteagoen artean, susmo kontentagaitz baten arraiza. MEIG VII 37.
azpisarrera-11
LEHENBIZIRIK.
azpisarrerakoSense-11.1
a)
(Volt 4r, SP, UrtGram 413, H). En primer lugar.
Kondaturen tugu lehenbizirik [pena] jeneralak. EZMan I 96.
Lehenbizirik behar duzu / zure Semea kolpatu. Gç 102.
Munduan lehenbizirik mintzatu izan zen mintzoa. ES 386.
Lehenbizirik ezen egin zen tabernakle bat. HeHe 9, 2.
Bere etxetik biderat lehenbizirik ilkiren zitzaiona. Lg I 220.
Harrituta khonturatu zan lehenbizik zelako belarriak zituan Erramonek. OskKurl 64s (127 lehenbizik
).
Lemisik (lenik) zure burue neur zazu, zein luze ta zein mear den. (B). InzaNaEsZarr 2311.
v. tbn. Harb 154. SP Phil 433. INav 130. Ch III 21, 7.
azpisarrerakoSense-11.2
b)Por primera vez.
Lehenbizirik bekhatu egiten duzunean, beldur zara, bigarrenean [...]. Ax 106 (V 71).
azpisarrera-12
LEHENBIZI SORTU. "
Lenbizi sortua (G), el primogénito"A.
v. lehensortu, premu. Ni naiz Esau, zure lenbizi sortua. UrGen 27, 19 (Urt seme lehen sortua, Dv seme zaharrena, Ol lensemea, Bibl primua, BiblE seme nagusia
).
azpisarrera-13
LEHENBIZITIK (SP, Dv). Desde el principio.
"
Lehenbizitik kharrekin loth zaite lanari, mettez-vous avec ardeur au travail dès le commencement"Dv.
Ungi eta trebeki lehen-bizitik letreiatzen haurrér irakats diezezuen. LçABC A, 3r.
Zer egin bear duen Meza enzuten duenak lenbizitik asi eta Ebanjelioraño. BerTrat 39r.
Lehenbizitik hartu dugun xedeari. Ax 270 (V 181).
Debekatzen baitituzte lehenbizitik eztiozotela ez senharrari, ez aitari parterik eman. SPPhil 450s (He 455 lehenbizitik
).
Hiltzen ohi dira hetikoak, lehenbizitik erremediatzeko erraz zen denboran ezagutu faltaz. ES 181.
Damuturik arkitzen zela lenbizitik hau ez egiñaz. MbIArg I 300.
Lenbizitik asmo onak artzen ditut eta gero poto egiten det. SorBar 27.
Tuntun ortara leenbizitik oituko zera. OrPoem 519.
Lenbizitik asarre xamar bazebillen ere. AtañoTxanKan 152.
Lenbizitik, pixka bat oitu arte, ez dezu ezagutzen.Albeniz 227.
v. tbn. It Fab 215. Ir YKBiz 1.
azpisarrera-14
LEHEN-LEHENBIZIKO . (Intens. de lehenbiziko
). Ain óna ta onéra emána, ezi lén lenbizikoa jaikitzenzé goizetán; ta Jangoikoa lenbizikorik billatzenzué. LEJMSB 494.