Leku-izenak

(...)
Herrira iritsi baino kilometro bat lehenago, Ardui eta Alto del Guarro (behinolako Urkamendia, antza)-ren artean dagoen harrizko gurutze eder handia da. Euskaraz gurutzea hutsa azaltzen ez bada ere, erdal Detrás / Tras (de) la Cruz-en ordaina den Gurutzegibela asko eta askotan dokumentatzen da (ikus sarrera hau). Gurutzea portilu moduko batean dago, aipatu Urkamendia eta Ardui (Alto de Santa Engracia lehen)-ren artean, altxonbidea, eta San Martin, Tafalla eta Erriberriko errepideak bereizten diren gunean [Egun "carretera"-k bakarrik altxonbidea (Carretera de la Sierra, Carretera del Río), eta San Martin eta Tafallara doazenak dira. Erriberrikoa antzina erregebidea izan arren orain bide bat besterik ez da, herriko beste hainbesteren tamaina eta mailakoa.]. Gurutze zaharra puskatu egin bide zen, eta 1763. urtean [Id., 46. k. Hurrengo urtea ere ona izan zen Uxuerentzat, arraildua zegoen ezkila nagusia urtu eta berregiteko agindua eman baitzitzaion Francisco Antonio Mier ezkilagile eta urtzaileari. Jaun hau, agiri nahasian ikusten denez Islakoa zen: "... Y de la otra Franco Antonio Mier vecino de el lugar de Ysla, obispado de Santander de la Provincia de Vizcaya de oficio campanero y fundidor"] Makeako Juan de Santesteban izeneko harginak beste berri bat eraiki zuen. Hargin honek eta Uxueko Francisco Pitillasek Kasedako Juan Jose Nabarro aukeratu zuten gurutzearen balioztapena egiteko: ".... Parecio pres.te Juan Jph Nabarro mro de Obras Vec. De la Villa de Caseda y dijo que abiendose fabricado de nuebo y Puestto una Cruz sobre la columna antigua de la que se quebro en el collado del Camino de tafalla sobre la fuente de la tejeria de estta Villa por Juan de Santesteban Cantero natural del lugar de macaia del Reino de Francia a sido nombrado por el dho Santesteban y por Juan Franco Pitillas Deposita. De estta villa con comunicacion y consentimientto delos de su rejimto. De conformid. Para ver y reconocer dha Cruz y Valuar y tasar su Costte por aberla fabricado dho Santesteban con estta Condicion..." Egindako lana ez bide zen izan aztertzaileen gogobetekoa eta balio zezakeen hogeitabederatzi "peso"-etatik berrehun errealetara jaitsi zuten egileari eman beharreko lansaria: "(Juan Jose Nabarro)... A visto y reconocido dha Cruz y que en ella se alla de medio reliebe el crucifijo, Nra Señora con su niño una Paloma sobre ella, dos serafines San Juan y la Magna y que aunq estando con toda Perfeccion Valdrian Veintte y nuebe Pesos y medio, Pero por qu. El Crucufijo, San Juan y la magna. Se allan imperfecttos regula y tasa baler toda la dha fabrica Doscientos reas." Lekukoen artean Hazparneko Martín de Lorda zurgina zegoen: "Tes. Martin Percaz Vec. De esta Villa y Marttin Lorda Carpintero natural del lugar de Azparren en Francia y firmo dho Nabarro con uno de los tse. Y no el otro que dijo no sabia..." [PRA-San Martin, 46. k. ?. Juan de Santesteban 1790eko Urriaren 17an hil zen, Uxuen bertan, eta oinordekotzat bere anaia Pedro de Santesteban izendatu zuen "Nafarroko erresumak", harginak ez baitzuen testamenturik egin: "parecio Pedro de Santesteban, nral qe dijo se del Lugar de Macaya, y Domiciliado en el de Alzu, del Rno de francia, obispado de Baiona. Y dijo qe pr la Rl corte de este Rno, sele ha declarado Heredero y sucesor, en los vienes, y Herencia intestada de Juan de Santesteban su Hermano, soltero nral que fue de dho Lugar de Macaya, qe succediò su fallecimto, en esta villa, el dia diez y siete de Octubre ultimo, quedandosele à dever en los Pueblos de esta circunferencia, y Reyno, varias cantidades, procedidas de obras ejecutadas en su oficio de cantero" (PRA-San Martin, 60. k?). Pedro de Santestebanek esku eman zion Uxueko benefiziadoa zen Patricio de Munarrizi zorrak bere izenean kobratzeko. Munarriz hau Arizkungo erretorea izana zen, eta beharbada hizkuntzan bilatu beharko dugu aipatu botere-ematearen arrazoia.].
(...)

(...)
Hagionimo hau 1630ean azaltzen da estraineko aldiz. Santa Engracia ermita zegoen gaina egungo hilerria dagoena dela dirudi, La Cruz-en ondokoa, alegia. Caracierzo de Santa Engracia Balsa de la Tejería-ren gaineko alderdia izango zen, Tafallako errepidearen albokoa. DGH-k 1802an Uxueko bost ermitetako bat dela dio, eta 1806an ere zutik zegoela dirudi (ikus goraxeago). 1699ko Cruz de Sta Engracia, azkenik, egungo La Cruz izan zitekeen, ermita hurbil baitzegoen. Alabaina, ermitaren ondoko beste gurutzeren bat ere izan zitekeen. J. L. Urangak Santa Engracia Beire aldera zegoela dio, Uxuetik ordubetera, La Torraza-ren gaineko aldean, eta despoblatua izan zitekeela, etxe-hondakinak badirelako [Honela dio hitzez hitz: "Santa Engracia, con restos de edificios, a una hora en dirección a Beire, sobre la Torraza, otro posible despoblado", UM, 44. or.]. La Torraza-n dauden zaharkinak, ordea, ez dira Santa Engracia ermitarenak, Akirazabal (ikus toponimo hau eta Torraza sarrera) despoblatuarenak baizik. Gure iritziz baliteke ermita egungo hilerria dagoen tokian egotea, Nafarroako herri askotan maiz hilerriak ermita izandakoetan antolatu direnez gero (cf. Morionesko Magdalena).
(...)

(...)
Aldabea de la Tejería Aldabea de Larziaga-ren goiko aldea da, eta Balsa de la Tejería Bidemakurra-ko idoia. Carasol de la Tejería Carasol de la Tejería de abajo edo Carasol de Arbolaga da (ikus beherago), eta Cruz de la Tejería eskuarki La Cruz deitu ohi dena. Fuente de la Tejería Bidemakurra-ko idoiaren ondoan dago. Goiko teileria gerla aurretik 1945 inguruan H. Salaberrik berriztatu zuen arte gelditua eta are hondatua egon zen. Berrikuntzaren ondotik urte batez edo biz funtzionatu zuen, eta teilariek, itxi baino lehen, teila pila handiak metatu zituzten, herrian urte batzuetan teila beharrik izan ez zedin. Gerla aurretik, gelditu eta hondatu aitzin, Valencia aldeko teilariak etortzen ziren Uxuera teilak egitera. Buztina Txutxu Alto-tik eta teileriaren ondoko Alto del Guarro-tik hartzen zuten, eta ura Fuente eta Balsa de la Tejería-tik teiletxeraino egindako erretentxo batzuen bidez eramaten zen. Teilak egindakoan teileria ondoko larrainean uzten zituzten lehortzen. Lehen udalarena zen eraikuntza hau partikularra da orain.
(...)

(...)
1819ko lekukoa nahasgarri samarra da "tejerías" pluralean dagoelako. Gure iritziz errore baten fruitu da, eta aipatu Cruz de la Tejería-ren ordez dago.
(...)