Leku-izenak

(...)
[-Di, -doi, -dui/-tui/-du atzizkia. Galipentzu] Hemen Nafarroko ekialdeko bailaretan edireten dugun -doi aldaera dugula dirudi, baina gure ustez aurreko *Zamakidui batetik ateratako aldakia besterik ez da hau (cf. Eslabako Lezkadui > Lezkadoi, Lizkadoi; aurreko *Kaparduia batetik atera bide den herri bereko Kapardoia, edo Uxueko Ardui, Ardoi bilakatua zenbaiten hizkeran). Izan ere, Zamakidoi 1773an dokumentatu dugu estraineko aldiz, aski berandu hortaz, Galipentzuko euskara galdu eta toponimo euskaldunak itxuragaiztotu prozesu bete-betean zeudenean. Oinarriari dagokionez, derragun zamaki bere horretan ez dela inon ere azaltzen, guk dakigula behintzat. Azkuek Zaraitzuko behenafarrerakotzat jotzen duen zaminka 'sauco' dakar, eta gure ustez bide honetatik bilatu behar da zamaki oinarriaren azalpena. Zaraitzun berean eta Aezkoan ere zamuka aurkitzen dugu toponimian (ikus Lergako Zamakidu). Oibarko toponimiari esker badakigu zuhaitz mota hau ezaguna dela gure eskualdean, aipaturiko herri horretan El Sabuco [PRA-Oibar, 30. k., 1703. Toki-izen hau bizirik dago oraindik] toponimoa agertzen baita, Linares del Sabuco [Id., 74. k., 1785] eta Rio del Sabuco-ren [Id., 22. k., 1658] alboan. Hortaz, baliteke Zamakidoi zamaki 'sauco' eta -dui-tik ateratako -doi-z osatua egotea [Beste kontu bat litzateke zamuka (eta zamiki) eta sabuco, sauco (< sabucus) jatorrikideak ote diren argitzea, hau da, euskal hitza latinetik ote datorren ala ez ikustea. Corominesek, L'Empordà-ko La Muga ibai izenaz ari delarik, honela dio (ETC-I, 68-69. orr.): "D'altres vegades, error cardinal, no es tenen en compte les formes antigues i documentales: s'ha repetit pertot que el nom de riu La Muga a L'Empordà és el basc muga 'borne', 'limite', però la forma antiga Sambuca, testificada moltes vegades, correspon al modern Muga per una evolució fonètica i morfològica perfectament normal en català, i aquest Sambuca ens porta per camins molt diferents, possiblement cap al nom llatí del 'sureau' (sambucus)". Txomin Peillenek ("Andoze ibarreko leku izenak") oinarrian izen hau duten toponimo beraren Saiküdói eta Sabükidói aldaerak biltzen ditu Zuberoan: "Ligiko etxe bati ligiarrek Saiküdoi diote, alta doi, baso atzizkia bada, Saikü ez da ezer zuberoeraz; Santa Grazin ordea ikasi dut, etxe hori, beren herritik ligiar hurbilena dena Sabükidoi esaten diotela, beraz herri berekoek dituzte izenak itxuraldatzen"]. Ehunak (lihoa eta kalamua batez ere) tintatzeko erabiltzen zen zumaque landarearen izenarekin ere erlaziona genezake zamaki (ikus Lergako Zamakidu eta Zamiki), kasu honetan mintzagai dugun Zamakidoi eta Lergako Zamakidu erdarazko zumaquera-ren ordain liratekeelarik.
(...)

(...)
Reta Janárizek zama 'carga' edo 'desfiladero', -oki 'toki' eta -doi '-di' proposatzen du toponimo honen osagaitzat, baina gure ustez etimologia hau okerra da, bigarren atzizkian asmatu badu ere. Ikus -di, -doi, -dui-ri eskaini atalean honetaz dioguna. Egungo Zamakidoi [zàmakidói] Aragoa ibaiaren ondoko lur zerrenda luze bat da, El Barranco de las Aguas saladas-etik Barranco del Palomar-en bukaeraren aurkezeraino doana. Behetik eta mendebaldetik Aurino bajo-rekin mugatzen du. Ugaldea Mutxarka eta Zamakidoi-ren artean pasatzerakoan baltsatu egiten da, eta honi Badina de Zamakidoi edo Badina del Pepo (ikus Pepo sarrera) deitzen zaio.
(...)