(...)
ERDARAZ SAN JULIAN DE MUSQUES DERITZAN UDALEKO AZKEN ELEMENTUAREN FORMA ZAHARRAZ
Bilbao, 1982.
Alfonso Irigoyen.
Angel Rodríguez Herrero-k Lope García de Salazarr-en Las Bienandanzas e Fortunas argitara eman zuen Bilbon 1967-garren urtean, bereziki XV-garren mendeko esku izkríbu batez baliaturik eta traskrízioaren ondoan orijinalaren erretratua ere eskainirik. Laugarren tomoan hainbat aldiz agertzen da ikertzen ari garen izena. Esku izkríbuan honela dator: m, u, s altua, beti s baten eran eman litekeena, q, eta laburpenaren marka, argitaratzaileak beti -que- izkríbaturík aldatzen duena, behin izan ezik, -qui- forman eman baitzuen, fol. 139 c.1 (1.- Hurrengo datozen folioetan -que- forman agertzen da traskrizioa eginik, esku izkribukoa beti laburpenaren markaduna bada ere: 42 c.1, 45 c.2, 51 c.1, 60 c.1, 124 c.2, 127 c.1, 159 c.1, 195 c.1, 195 c.2. Aski da erakusbidetzat), eta sigma. Izkríbua egin zen garaiean azkenengo hau erdaraz berdin erabiltzen zen s adierazteko nahiz afríkatuaren gisakoa behar zen lekuan. Baina eginikako traskrízioan beti s letraren bidez aldatzen da, eta horrela Santursi, fol. 195, c.1 eta 2, Salsedo, fol. 195, c.2, eta Viscaya, fol. 195, c.2, s batez ematen zaizkigu, oríjinalean sigma irakurtzen baita. Seguru asko ikertzen arí garen hitzean delako sigma afríkatu baten lekuan zegoen, eta ez frikatibo batenean, baita erdaldunen arteko ohiturari jarraiturik ere, edo ta gehienez ere hauen artean ordurako fríkatibo bihurtua, baina ez s inondik ere. Fonema sibilante bat baino gehiago grafia berdinez izkríbatze horrek behin baino gehiagotan kutsua utzi du toponimoen izen ofizialetan eta hemen ere hori gertatu dela pentsatzea da arrazoizkoena. Bokalismoaren arazoa, ordea, ez da argi agertzen XV-garren mendeko izkríbuan. Halako kasuetan behin baino gehiagotan tradizio zaharreko -i- bokalismora jotzen zen euskaldunen influentziaz, erdararen kutsatzerík agertzen ez baldin bazen.
Juan Ramón Iturriza-k XVIII-garren mendean (2.- Juan Ramón de Iturriza y Zabala, Historia General de Vizcaya y Epítome de las Encartaciones, n, Angel Rodriguez Herrero-ren edizioa, Bilbao 1967. Argitaratzaileak bigarren tomoaren 316-garren orrialdean kortxete artean nota bat gaineratzen du komilak ipinirik: "Fue natural de Múzquiz el licenciado Monteño de Salazar". Ez du aipatzen nondik hartu duen), concejo de Músquiz dakar, 11, 300, 313, 314 orr. Jesús María Sasía-k (3.- Jesús Maria Sasia, O.S.B., Toponimia euskérica en las Encartaciones de Vizcaya, Bilbao 1966), ordea, dío: "s. XV Musquis y Musques", gorago ikusi duguna, eta beherago jarraitzen du: "Fluctúa luego a lo largo de los siglos siguientes la forma Muzquiz en doc. Juntamente con las citadas", ikus nº 1865. Ez du gehiago aipatzen. Jakina, berak Muzkiz euskaldunagotzat hartzen du, intuizioaren bidez horren atzean baitabil, baina arrazoirik adierazi gabe emanikako eritzia da edozein modutan ere. Bigarren notan ikus daitekeenez Iturriza-ren argitaratzaileak ere Múzquiz ematen du nonbaitetik bildurik.
Muzkiz legez ahoskatu izan baldin bada sibilanteen asimilazioaren bidez gertatu zatekeen eta gertatu ere azken sibilantea erdaldunen artean frikatibo izatera makurtu zenean eta ez lehenago. Baina edozein modutan ere, ikusi dugunez, XV-garren mendeko testoak joera zaharraren erakusle dira eta oraingo izen ofiziala ere bai lehenengo sibilanteari dagokionean. Iturriza-k, gainera, Musquiz besterik ez du ematen bera euskalduna izanik, erdal kontestoan azaltzen badu ere.
Ene ustez toponimo bihurtu den patronimikoaren formako bat besterik ez da Musquiz. Pertsona izena *Muski zatekeen, Musko / Amusko formen bikotea (4.- Ikus Orti Musco, 1156 eta 1173-garren urteetan, José Maria Jimeno Jurio, Documentos medievales artajoneses, Pamplona 1968, dok. 97 eta 132), eta -z sufixo patronimikoa hartu zukeen, bikotetzat -iz zuena, latinetikako -nis > (-nes) > -ns genitiboa zutela iturritzat euskaldunen artean. Hain zuzen ere latinezko lehenengo forman -n- bokal artekoa eroririk eta azken posizioko frikatibo / afrikatu oposizioaren neutralizazioa gertaturik -(i)tz bilakatzen zen, edo -intz bihurturik nasala asimilatzen zen.
Bilbon 1978-garren urteko Otsailaren 28-an.
SOBRE EL ULTIMO ELEMENTO DEL NOMBRE DEL MUNICIPIO QUE EN CASTELLANO SE LLAMA SAN JULIAN DE MUSQUES
Traducción castellana del propio autor.
Bilbao, 1982.
Alfonso Irigoyen.
Angel Rodríguez Herrero publicó en Bilbao en 1967 Las Bienandanzas e Fortunas, de Lope García de Salazar, utilizando para ello especialmente un manuscrito del siglo XV y ofreciendo junto a la transcripción el facsímil del original. En el cuarto tomo aparece muchas veces el nombre que estamos estudiando. En el manuscrito se lee asi: m, u, s alta que siempre se puede transcribir por s, q y signo de abreviatura, que el editor transcribe siempre por -que-, salvo una vez que lo hace por -qui-, fol. 139 c.1 (1.- En los folios que siguen aparece la transcripción hecha como -que-, registrándose siempre en el manuscrito el signo de abreviatura: 42 c.l, 42 c.2, 51 c.l, 60 c.l, 124 c.2, 127 c.l, 159 c.l, 195 c.l, 195 c.2. Es suficiente como muestra), y sigma. En la época en que se escribió el manuscrito este último signo se solía utilizar ambiguamente, tanto para s como para representar una sibilante de tipo africado. Pero en la transcripción que se nos ofrece de la obra se lee siempre s, y de esta manera tenemos Santursi, fol. 195, c.1 y 2, Salsedo, fol. 195, c.2, y Viscaya, fol. 195, c.2, siempre con s donde se lee sigma. Con toda probabilidad la sigma de la palabra que estamos estudiando estaba en el lugar de una africada, y no de una fricativa, aun siguiendo los hábitos de hablantes románicos de la época, o a lo sumo con evolución a fricativa entre estos últimos, pero en ningún caso por s. El hecho de utilizar una grafia igual para representar más de un fonema sibilante ha dejado más de una vez su huella en nombres oficiales de topónimos, y lo más razonable es pensar que en este caso ha sucedido otro tanto. La cuestión del vocalismo no aparece, sin embargo, clara en el manuscrito del siglo XV. En estos casos en más de una ocasión se tendia al vocalismo -i- de tradición antigua por influencia de hablantes vascos, si es que no se imponía la tendencia románica plenamente.
Juan Ramón de Iturriza el siglo XVIII (2.- Juan Ramón de Iturriza y Zabala, Historia General de Vizcaya y Epítome de las Encartaciones, n, edición de Angel Rodriguez Herrero, Bilbao 1967. El editor añade una nota entre corchetes en el segundo tomo, p. 316, que lleva comillas: "Fue natural de Múzquiz el licenciado Monteño de Salazar". No especifica la fuente) da concejo de Músquiz, n, pp. 300, 313, 314.
Jesús María Sasia (3.- Jesús Maria Sasia, O.S.B., Toponimia euskérica en las Encartaciones de Vizcaya, Bilbao 1966), sin embargo, dice: "s. XV Musquis y Musques", 10 que hemos visto más arriba, y más abajo continúa: "Fluctúa luego a 10 largo de los siglos siguientes la forma Muzquiz en doc. Juntamente con las citadas", véase el n.O 1865. No dice más. Naturalmente, para él Muzkiz es más vasco, teniendo en cuenta que anda intuitivamente tras las huellas de ello, pero, en cualquier caso, no aduce ninguna razón para sostener dicha opinión. Como puede verse en la segunda nota el editor de Iturriza da también Múzquiz utilizando alguna fuente.
Si se ha llegado a pronunciar Muzkiz ello ha podido ser así por asimilación de la primera sibilante, para 10 cual era necesario que la últíma de ellas evolucionara entre hablantes románicos de africada a fricativa, no pudíendo ser anterior el fenómeno de asimilación. Pero en cualquier caso, como hemos visto, los textos del siglo XV muestran la situación antigua, así como, en 10 que se refiere a la primera sibilante, también el nombre oficial actual. Además Iturriza, siendo él vasco-hablante, no da más que Musquiz en texto escrito en castellano.
A mi juicio Musquiz no es más que una forma de patronímico convertida en topónimo. El nombre de persona podía ser *Muski, doblete de Musko / Amusko (4.- Véase Orti Musco, años 1156 y 1173, José Maria Jimeno Jurio, Documentos medievales artajoneses, Pamplona 1968, doc. 97 y 132), que recibiría el sufijo patronímico -z, el cual alternaba con el doblete -iz, cuyas formas tenían como fuente el genitivo latino en -nis >(-nes) > -ns entre hablantes vascos. En efecto, caída la -n- intervocálica en 10 que se refiere a la forma más antigua y producida la neutralización de la oposición fricativa / africada pasaba a -O)tz, o habiéndose convertido en -intz se asimilaba la nasal.
Bilbao, a 28 de febrero de 1978.
(...)
What: Herria
Situation: Bizkaia
Origin:
IRI.MUSK