EODA osoa

(...)
[-Eta gure eskualdean. Uxue] Bukaeran iturri eta -eta dugula garbi dago, baina ez dago horren garbi Mantxir(i)- hori zer izan daitekeen. Badaiteke honen oinarrian Matxin 'Mattin' pertsona izena izatea, baina ez dugu honen frogarik.
(...)

(...)
[-Eta gure eskualdean. Uxue] *Matxiniturrieta ustezko jatorrizko aldakitik, erreperkusioz *Mantxiniturrieta aterako zen, eta hemendik disimilazioz, Mantxiriturrieta. -l- dun aldaerak ere dardarkari disimilazioz azal daitezke. Martín > Matxin pausua ere ohizkoa da: "hay, por otra parte, sobrados ejemplos de una palatalización vasca en tx, «afectiva» o «expresiva» usual sobre todo en nombres propios de persona" ["Notas lingüísticas a «Colección diplomática de Irache», PT, 87-118. orr. Ihaurrietan Manchiturria azaltzen da 1775ean (PRA-Otsagabia, 45. k.), eta ibar berean Mainchi varrea dugu Izizen 1677an (Id., 17. k.): (en) Mainchi varrea afronta con regacho que baja de San Pelay", eta Manchobia Igarin 1680an (Id., 18. k.: "Rigacho que pasa por la villa llamado Manchobia". Baliteke guzti hauen azpian Mantxo antroponimoa egotea, hau, deitura moduan bederen ezaguna baita Hegoaldean. Iparraldean Mantxo izengoitia bide zen Erdi Aroan, eta 1350eko Manchotegui etxe-izenean azaltzen da. Ikus, J. B. Orpustanen "Arteko kontsonante bat", I Onomastika Jardunaldien agiriak. Toponimia. Gasteiz, 1986ko apirila, 307-318. orr.].
(...)

(...)
[-Eta gure eskualdean. Uxue] Mantxiriturria ere dokumentatu dugu, baina leku-izena (eta-dun aldaera) bizirik dagoenez, badakigu kasu honetan balio plurala duela, elkarren ondoan dauden bi iturri izendatzen dituelako [Mantxiriturria bitan aurkitu dugu bakarrik, eta iraun duen aldaera, esperatzekoa zenez, -eta-duna da. Atzizkirik gabeko aldakiaren zergatia bi iturburuon emana berehalakoan bat egitea izan daiteke, edo agian horietako bakoitza bakarka hartzea, baina ez dugu uste arrazoia hondar hau den].
(...)

(...)
Mantxiriturria pare bat aldiz aurkitu dugu dokumentazioan, eta dudarik ez dago Mantxiriturrieta orokorraren kidea dela.-eta-z gabeturik azaltzea, kasu honetan, ez da beste batzuetan edireten dugun Ø / -eta txandakatzearen beste adibide soil bat, Mantxiriturrieta-n elkarren ondoko bi iturri daudelako. Guztiarekin ere, dokumentazioan fuente generiko singularra azaltzen da, eta gaurregun ere singularrean erabiltzen da (Fuente de Mantxintxurreta...), bi iturriak entitate bakar batetako hartzen direlako seinale, gure ustez.
(...)

(...)
Izen hauen etimologiaren inguruan ikus -eta atzizkiari eskaini atalean esan dena. Ikus, orobat, Jaun Done Martia sarrera. Leku-izen honek, duen luzera eta izaera fonikoarengatik, aldaera mordo handia aurkezten du lehen agerralditik, eta gaurregun ere aldaki bat baino gehiago du. Mantxintxurreta [mànchìnchurréta], Mantxantxurreta [mànchanchurréta]... Dokumentazioan XVII. mendean eta XVIII.aren lehen erdian jatorrizko forma bide dena aurkitu ohi dugu. XIX.ean, ordea, itxuraldatua azaltzen da, makina bat forma ezberdinez. Mantxiriturrieta Txutxu bajo-n dago, Carasolalto-ko mugan.
(...)

(...)
Toponimo hau XVII. mendearen hasieran s-z idatzia aurkitzen dugu, baina egungo Txutxu [chúchu] aldaera asimilatua 1593rako azaltzen da. Dermio hau oso menditsua da (932 metrotako Alto de Txutxu da Uxueko mendirik garaiena), eta neurri batez basoz estalia dago (antzina orain baino gehiago). Suchu su-ren eratorri bat izan liteke (< sutsu?), su erraz hartzen duen tokia, oihana kasu honetan. Izan ere, su izena toponimian ez da ezezaguna (cf. Sumendiaga, Suobieta, Sukia... [AV,150. or.]), eta gure alderdian honekin zerikusi zuzena duen Errekina edo La Quemada behin baino gehiagotan ediren dugu. cf. Lergako Errekina, Errekinbazterra eta La Quemada, Agezako Errekineta eta La Quemada, eta Ezporogiko Errakina. Txutxu asimilazioz sortuko zen, Zareko Txantxiko (< Sanchico) edo Uxueko bertako Santxotoria-ren aldakiak diren 1734eko eta 1752ko Chanchoteria eta Chanchatoria bezala. Dokumentazioan zenbaitetan azaltzen den Chucho aldaeraren bukaerako -o hori erdararen eraginari zor zaio, eta ikusi dugunez -u-z amaitutako beste toki-izen batzuetan ere agertzen da (cf. Astracastillu / Astracastillo; Castillu / Castillo; Lacu / Laco; Lacumulatu / El acumulato...). Gaurregun Txutxu esaten da Uxuen eta Lergan, eta beraz agirietako -o horiek notarien erdal zaletasun ongi frogatuari leporatu behar zaizkiola irudi du. San Martinen, alabaina, El Chucho esan ohi zaio orain [Fco. Javier Zubiaur, "Toponimia de San Martín de Unx (Navarra)", CEEN, 1977, 27, 415-462. orr.], eta Txutxu txantxetan baizik ez omen da erabiltzen: "El Chucho... ha sido zona forestal con roble e incluso haya (según recuerdan los ancianos del pueblo), y se ha utilizado para acopio de leña. Se cuenta de él el siguiente dicho, alusivo al tiempo. «Boiras en el Chucho, no llovera mucho». Se le llama también «Chuchu», aunque en plan por lo general jocoso" XIX. mendean Txutxu bi puskatan zatiturikako "aborrala" zen. San Martin mugako alderdia zegoen batetik, eta Cuartos de Mugazuria-ko mugakoa bestetik. Hau bat dator gaurko Txutxu alto eta Txutxu bajo banaketarekin. Dokumentazioko Barranco de Txutxu, Barranco de Andiaga-ra doazen errekastoetako bat da. XVIII. mendeko Fuente edo Fuentes de Chuchu, Fuente de Mantxiriturrieta (bi dira) izango z(ir)en.1619ko Monte de Suchu Lerga eta Uxueren arteko mendia izan daiteke (cf. Lergako Uxueko oihanondoa), mendi horretako gailurra den Alto de Txutxu ez bazen behintzat. Mendi hau 1817. urtean labakitu zen, Urangak dioenez [UM, 81. or.], udalerriko beste batzuekin batera. 1628ko Portillada de Suchu Lergako mugako Portillada de San Gines bera da, Camino de Pamplona edo Altxunbidea igarotzen dena. XVII. mendeko Presa de Suchu Mantxiriturrieta-n egon zitekeen, 1602ko lekukoak erakusten duen bezala bi erreken elkargunean zegoenez gero. 1631ko Baldechuchu uharka aldean zegoen, erreken topagunetik hurbil beraz.1602an, azkenik, berriz sekulan aurkitzen ez dugun Suchu machiriyturrieta toponimo elkartua ageri zaigu. Uxueko Txutxu-k Ardui eta Carasolalto-rekin mugatzen du hegoaldetik, eta Andiaga-rekin ekialdetik. Mendebaldean San Martin dago, eta iparraldean Lerga. Bukatzeko diogun Pitillas Txutxu-ren laurden baten jabe zela (ikus Cinco Millares sarrera): "... Interesa a la villa en sus tres cuartas partes y pitillas en un cuarto" (1793) [UUA, LA, 1793-1816, 11.].
(...)