- etxe-abade
- apate
- apat
- apatia
- arol
- Aitor
- apala
- balda
- at
- athendustatü
- atamüstatü
- ari
- bagant
- lumera
- parada
- barbildu
- barga
- barrandan
- barrundatu
- barruki
- barik
- mazka
- barrabaska
- ardanburu
- ardangrina
- ituten
- ekera
- geun
- daragun
- sorna
- fiat
- fiodera
- gingil
- karkaila
- garbeltxagi
- gargale
- garhi
- gari ‘garatxo’
- gartu
- gesu/gesi
- guda
- ats
- olagarro
- zainezo
- naflatu
- lapar
- makulu
- putiko
- sendor ‘sorta’
- txortan
- urre gorri
- urritu
- erruki
- oxatu
- uztargi
- platuxa
- zumai
- zirotz
- zilar zuri
- bipotz
elur (1390: ArchMondI [Garçia d’Elurreta]; erur ~1496: RS). ■ Hitz orokorra; hasperena (-lh-) du iparraldean. El(h)ur da forma zabalduena; erur da mendebaldeko antzinako forma (arab., bizk.),[1] baina XIX. mende hasieraz geroztik edur besterik ez dago hor.
Badirudi zenbait lekutan el(h)a- dagoela elkartuetako lehen osagai gisa; cf. elhauso, bazt. (Izeta) elaputzu ‘elur-zulo’; elu- ere bai: ik. behean gip. eluaso, eluaska eta, agian, Ochoa de Elueguia.
Oso erabilia da konparagai gisa: zuritasunarena, batetik (Leiz haren abillamenduak… hagitz xurit (zitezen) elhurra bezala), eta hoztasunarena, bestetik (Ax elhurra bezain hotz debozinoan).
□ Erdi Aroan lehenagoko lekukoa izan daiteke Ochoa de Elueguia (SMig 1290), eta are Heluvar (SMillán 1121),[2] hitzaren adibide bada.
● elur-luma EtxZib; cf. bizk. edur-luma; lumaren arintasun bera edo ikusten zaiolako elur-malutari.
● elur-malo AgirAst (elur-maloak lurrera erori oi diran eran); cf. Azk malo/maro (gip.); lot ote liteke mara-mara onomatopeiarekin? / elur-maluta bizk., gip. hitza; Izt (e.- marota).
● elurrauso Azk/Barand/Satr… (gip., gnaf., lap., bazt., bnaf., zub.: + elhauso, eluaso, elurroso, elur-lauso…); el(h)ur-lauso, albokariaren disimilazioarekin.
● elutsa mug.; ‘elur xehe’: Azk (bazt.); ez dago argi atzizki txikigarriren bat dagoen —ez legoke argi zein—, ala -huts egon ote litekeen bigarren osagai modura; cf. behean eluts ‘laiotz’.
eluaska (“pisada o hueco que los pies dejan en la nieve” Barand (gip.)), elur-amil (“edúrramilla egiñ, hacer la bola (grande) de nieve” Izag AranOñ), elur busti (Izt, FedProp 1903), elur-eraso (Arrue), elur-erauntsi (Lhande/Larrasket (lap., bnaf., zub.), Zubiri), elur-eten (‘elurrauso’: Garate (gip.)), elur-hilabete (Revol (elhur ilhabete)), elur-jausi (‘elurrauso’: Garate (bizk.)), elurketa (Duv [elhurketa handia erori da]), elur-lapats (Izt), elur-mataza (Añib (erur matasa)), elurpe (EtxZib [zeure gorputza zinduen… elhurpera etxatzen]), elurrezko (RS [urte erurrezkoa, garizkoa]), elurte (Oih; cf. urte), elurtu (Larm, Mburu), elurtza (Pouv (-tze), Añib [edurtzan billosik sarturik]), elur-ur (Ax [bero handira iragan bedi elhur uretik]), elur-zulo (Larm, Kardab).
► Elur eta erur formen artean (edur aldaera erur-etik azaltzen da, disimilazioz), badirudi bigarrena duela jatorrizkotzat Mitxelenak: dardarkari eta albokarien arteko txandakatzeari begira, hitzarekin sailkatzen ditu bular/burar eta zilar/zirar, besteak beste (FHV 315), eta horietan jatorrizko rVR segida baten alde egiten du aldaeren banaketa dialektalak, bazterreko hizkeretan gorde baitira aldaera horiek (erronk. eta mendeb.).
Alabaina, argudio honek bular/burar edo zilar/zirar bezalako bikoteentzat balio du, ez elur/erur-en kasurako, ez baita erur-ik dokumentatzen ekialdean; beste lan batean, belar/berar-rekin biltzen du elur/erur Mitxelenak (1954e: 145), erronk. belar baitugu, ez berar (lan horretan berean aparteko multzo batean ematen ditu bular/burar eta zilar/zirar). Nolanahi ere, erronk. belar-en ondoan bera- eta beda- ditugu haren eratorrietan (cf. bedatse, beragin), eta ekialdeko berar zaharrago baten alde egiten du honek.
Erur-en zahartasunaren alde egin lezake berar-i buruz esandakoak, nahiz eta analisia ez den bertan bukatzen (ik. behean hitzaren osaeraz); forma horretatik disimilazioz azalduko genuke elur. Oinarrizko formatzat elur hartuko bagenu, VlV > VrV bilakaeraren bitartez azalduko genuke erur (cf. borondate < lat. voluntatem; FHV 311), eta disimilazio prebentiboz gordeko zen elur-eko albokaria.
Erur-etik zein elur-etik abiatu, ezinbestekoa da aintzat hartzea hitzaren hasperena: horrela, hur bereizi genezake bigarren osagai gisa, hitzaren esanahiarekin erraz lot genezakeena. Lehen osagaian hasperenaren disimilazioa gertatu ahal izan dela gogoan hartuta (cf. ilherri < hil-herri; FHV 212), irits gintezke *herhur edo *helhur moduko aitzinformaren batera ere; baina zaila da argitzen zein liratekeen hitzaren osaeraren xehetasunak: heldu aditza balego, zaila da ulertzen nola izan daitekeen hitza ‘iritsitako, etorritako/iristekoa, etortzekoa den ur’ (antzeko zailtasunak genituzke heldu-ren beste adiera ez orokorrekin, ‘oratu, lotu’, ‘ondu’, etab.). Bestalde, *her errotik abiatuta, badirudi ‘hertsitako ur’ batean edo pentsatu beharko genukeela, eta honek ere ez du ematen argibide askorik.
Erro horiek baztertuta, *euri-hur osaera batean ere pentsa liteke, *eur(i)hur > *erhur bilakaerarekin, baina esanahiaren aldetik ez legoke argi nola lot litekeen hitzaren esanahirekin ‘euri ur’ moduko zerbait.
Hasperenaren disimilazioarenaz gain, haren metatesiaren aukera azter daiteke, *helur > elhur moduko bilakaeraren batekin. Hipotesi honetan, lur bereiziko genuke bigarren osagai moduan; baina *he- ezezaguna zaigu, eta esanahiaren xehetasunak ere ez leudeke argi (lurmen-ekiko lotura erraztuko litzateke?).
Bestalde, zail da zehazten hitzak eluts ‘laiotz’-ekin izan lezakeen harremana (ik. goian elutsa ‘elur xehe’).
Azkue Biblioteka eta Artxiboa Euskaltzaindiaren zerbitzura dago. Horrez gainera, zabalik dago ikertzaile ororentzat, eta bere ahalbideen neurrian euskal kultura gaien ikerkuntza eta hedapena sustatzen eta laguntzen saiatzen da.