- etxe-abade
- apate
- apat
- apatia
- arol
- Aitor
- apala
- balda
- at
- athendustatü
- atamüstatü
- ari
- bagant
- lumera
- parada
- barbildu
- barga
- barrandan
- barrundatu
- barruki
- barik
- mazka
- barrabaska
- ardanburu
- ardangrina
- ituten
- ekera
- geun
- daragun
- sorna
- fiat
- fiodera
- gingil
- karkaila
- garbeltxagi
- gargale
- garhi
- gari ‘garatxo’
- gartu
- gesu/gesi
- guda
- ats
- olagarro
- zainezo
- naflatu
- lapar
- makulu
- putiko
- sendor ‘sorta’
- txortan
- urre gorri
- urritu
- erruki
- oxatu
- uztargi
- platuxa
- zumai
- zirotz
- zilar zuri
- bipotz
umil (1571: Leiz). ■ Hitz zabaldua (cf. apal, umilde, unble). Testuetan, XIX. mendera arte, hasierako h-rekin idazten da. Zubereraz oxitonoa da (ümíl), Larrasketen arabera. LanDot-en hümilia mugatua ageri da.
Izenondoa da (Leiz eme naizela eta bihotzez humil, Xurio gauza humilletan hari behar dela, Kardab biziera umil santu bat); predikatibo eta aditzondo gisa ere usu erabili da (EtxZib mundua egonen da humill, Kardab txit umil ta garbiro esan zidan).[1] ‘Ahul, erori’ adieran ere aurkitzen da hegoaldean (Iturr argala, umilla… eta erdi illa, Udarregi umill askua billatu dute / agoniyako trantzian).
● umildade hegoaldeko hitza, XX. mendea arte ohikoa; Lazarg; badirudi gazt. humildad-etik datorrela —jad. Berceo—, baina ez da baztertzekoa euskararen barrenean osatua izatea, jatorri erromantzeko atzizkiarekin; nolanahi ere, Lazarragarengan, esaterako, -dade atzizkia ez dugu behinere aurkitu euskal erro bati lotua; ik. halaber behean umilitate-ri buruz esandakoa.
● umildantzia Mogel (gorputzeko umildanzia ta adorazinoiak); euskararen barrenean osatua, itxura guztien arabera; CORDEk gazt. zah. humilldança bezalakoak baizik ez dakartza, eta orobat Corominasek eta Pascualek (DCECH 3, 426b, humilde).
umilik (Lazarg [dei egin deutso umilik]; umil-umilik Mogel), umildatu (Mogel [umildau zakijoz]), umildu (EtxZib [haren aitziñean belhauriko humilltzen]), umilgarri (Pouv [ofizio ezdeus eta humilgarri hetan]), umilki (Materra), umilkiro (Beriain), umilkizun (Arana [gaizki-esaka eta humillkizun geiago]), umiltasun (Materra), umiltsu (Añib), umil-umila (‘oso umilki’: Lizarg [humil humíla erranzióte]; artikuluaren balio adberbialarekin, cf. zabal-zabala, zuzen-zuzena, etab.).
► Mailegu erromantzea da, cf. gazt., fr. eta bearn. zah. humil (< lat. hŭmĭlis, eta hau berau hŭmus ‘lur’-en eratorria) (DCECH 3, 426a, humilde; FEW 4, 511b, hŭmĭlis, I 2). Corominasek eta Pascualek dioskutenez, humíl zen gaztelaniazko azentuera zaharra, katalanez eta okzitaniera zaharrean bezala. Baliteke hümile egotea LanDot-en hümilia mugatuan, cf. XV. mende inguruko fr. humile.
Familia erromantze berekoak dira umiliatu eta umilitate, baina ez umil-en eratorri: cf. bearn. humiliá, okzit. zah. umilitat, etab.
Wartburgek dioenaren arabera (FEW 4, 512a), hitz latindarrak ez zuen erromantzeetan herri-hizkeran iraun, eta elizako latinetik hartu zuten gero, esanahi kristauarekin. Euskararen barrenekoa da ‘ahul, erori’ adierarako bilakaera.
Azkue Biblioteka eta Artxiboa Euskaltzaindiaren zerbitzura dago. Horrez gainera, zabalik dago ikertzaile ororentzat, eta bere ahalbideen neurrian euskal kultura gaien ikerkuntza eta hedapena sustatzen eta laguntzen saiatzen da.