Tr. Propio de las tradiciones vizcaína y guipuzcoana, aparece ya en el Cantar de los Cántabros. Al Norte se documenta en Duvoisin, Oxobi, Lafitte (lauso y lausu ), Larzabal (lautsu ), Mirande y en sendos ejs. de Herria (lautsu ) y GAlm (lausu ). La forma general es lauso .
etimologikoa
Etim. Para su posible origen en lat. lapsus, v. FHV 101 y 493.
sense-1
I.(Adj.).
azpiadiera-1.1
1.leuso (A). Nublado, borroso, turbio, oscuro.Azkue da "leuso, caverna" (tbn. Bera) citando el cantar de Lelo o de los Cántabros, pero se trata sin duda de una interpretación errónea. Leor zelaiak / bereak dira / mendi tantaiak / leusoak. Cantabr 4.
Munduko gauza lauso ta loietan ondaturik bezala bizi gerade. AA III 351.
Gogoa goibel bai lauso eta biotza irakitan dabiltzanean, galgarriak izaten dira geienean artutako erabakiak. TAgUzt 247.
Piarresen adimenan lauso zegona ordu arte argitu zen ziaro. EtxdeJJ 241.
Zeiñen argiki mintzo iduri duen lehenengo hiru ahapaldietan eta zeiñen lauso eta adigaitza den, aitzitik, azkenengoa?MdePr 171.
Bata bestearenganako irrika lauso bat [...] geldituko zaigu beti. MdeHaurB 93s.
Olde lauso bati jarraikiz, gogor egiten zuen [...] kostari hurbil egotekotz. Ib. 100.
Amaikatxotan egon natxatzu [...] nire sentipen lausoak ezin delineatuaz. Azurm(
inGandElorri 43
).
Gauzak, argi barik, geroago ta lausoago ikusten zituan. ErkiagBatB 104.
azpiadiera-1.1.1
Nublado, empañado (ref. a los ojos, la vista).Cf. BEGI-LAUSO. Lausoak eukazan begiak eta ezieban ezer ikusi. AgKr 203.
Bideztiak baña lauso dauz begiak. GMantGoi 20.
Agirian dagoan egia begirik lausoenekoak ikusi oi dabie. Ib. 186.
Arpeija zurbil, / begijak lauso. Enb 104.
Esan zion Bikendik aitari begi lausoak arengana zorroztuki. 'Troublés'
.OrMi 83.
Jakituria gutxi, / begiak lauso. MendaroTx 176.
[Txoria] leio-arrian yausi zan; lauso begiak, / zutiturik errotxoak. LdiBB 38.
Begiak lauso ta burua gandu zeuzkan. TAgUzt 252.
Begi lausoak osertzera leiatsu begiratzen zuten. EtxdeJJ 216.
Bekaizkeriak urtua, sudurra zimur, begia lauso, sofista an zegoen so. ZaitPlat 151.
Mozkor-begi lausoak landatu zizkidan. MdePr 109.
azpiadiera-1.1.2
Abrumado (ref. a las personas). Gizon lauso aserratuen gisara zuaitzak astinduaz. AgG 105.
Sofista gizagaixo lausoa. ZaitPlat 151.
Gazteago zaneko utsegite ta pekatuak lauso jarten
eutsoen barrena. OnaindSTeresa 35.
azpiadiera-1.2
2.
(V, AN, BN-baig ap. A
; Aq 1105 (AN), VocBN, H),
lausu (SP, Dv→A),
lautso (L-côte ap. A). Corto de vista; bizco."Bigle"SP.
"Cegajoso"Aq 1105.
"Qui a la vue mauvaise, myope"VocBN.
"Présbita, de vista cansada"A.
Guri iruditzen zaizkigu, au ta ori ta ura ta bestea ta arontzagokoa, gauza txikiak, lauso itsuak gera-ta. Ezale 1897, 274a.
Gizaseme zaartxo itxu edo gutxienaz beiñepeiñ lausoa zan bat. UrruzZer 97.
Akerra duk, akerra dun, / oi, aker lausu okherra!Ox 90.
Ikusten duk hantxet nehun ez dagoken gizon matel gorri, lausu, konkorra?LfGH 1926, 213.
Platonek [...] eztu ludia iritziko margul, ezpaita itsua edo lausoa. ZaitPlat 48.
Lauso gaude ezpada itsu. Lf(
inZaitPlat XXII
).
Gerta ditake, arratsean burua mintsu izaitea, ez jakinean lausu zirelakotz edo begi-kamuts edo bixta-luze. GAlm 1962, 60 (ap. DRA
).
Errak, hi, lautsua, hire lau begiez, guk biez baino hobeki ikusten omen baituk, noren alde hiz?LarzBozak 62 (Lek lauso
).
Gure iduriko, Azcue ez zen ez hain hertsi, ez hain lauso. LfELit 301.
Bista ederra daukate eta / ez dira begiz lausuak. UztSas 232.
azpiadiera-1.2.1
lausu (SP),
lautsu. "
Begi lausuak, yeux renversés en haut"SP.
Begia lautsua izanez geroz, gorputz guzia ilunbetan izanen duzu. (Mt 6, 23). Herr 14-9-1961, 4 (Ol lauso; He, TB, Ip, Echn, Ur (G) gaizto, Dv gaitza, Leon eri, Or gaxo, BiblE gaixo, Ker geisorik
).
azpiadiera-1.3
3.Empañado (un cristal). Leioak lauso dira, / eguraldiaren / antzo. LdiBB 70.
Kristalak lauso daude. NEtxLBB 107.
4.
(AN-larr). (Animal) salvaje."Salvaje, sin domar. Behi lausua
"AspGehi.
Egunez agiñen baten gañean lo sumatu duten ontz aundi lauso oietako bat zirudiken. AtañoTxanKan 141.
azpiadiera-1.4.1
(B). (Animal) nervioso."Nervioso. Gure behorra lausoa da. Arront lausoa
"IzetaBHizt.
Gure txakur lausu orrek badu katuren bat aritz orren buru-adarrean!AtañoTxanKan 69.
sense-2
II.(Sust.).
azpiadiera-2.1
1.
(AN-5vill, B, Sal),
lausu (SP),
auso (Sal, S; Dv(S)),
ausa (Foix)
Ref.:
A(
auso, lauso
);
IzetaBHizt
. Ventisca, borrasca de viento y nieve."Avalanche"Dv, Foix.
"Ventisquero, borrasca de viento y nieve"A.
"Ventisqueros. Mendi zoko hoietan elur-lausoak badire. Lauso haundiak
"IzetaBHizt.
Cf. VocNav: "Láuxua, alud (Alcoz). Voz emparentada con la vasca lauso, ventisca, borrasca de viento y nieve". Noizbait etxean, ekatx, lauso, ontzi ta itxasertzetako atxaren bilddur barik [lo egin]. EchtaJos 201.
azpiadiera-2.2
2.
(V, G-to-bet, B; Lar, Añ(V), Izt 16, H)
Ref.:
AApend;
ElexpBerg
. Partícula(s) de polvo, átomo, polvillo, pelusilla."Albayalde, berunautsa, berun lausoa
"Lar.
"Polvillo"Ib."Atomos que se descubren al sol"Lar, Añ.
"Salvado de harina"Añ.
"(V-gip), borra de lienzo"AApend.
"
Gari joterakuan egundoko lausua eitte zan, ixa alkar ikusi ezinddakua
"ElexpBerg.
Errazago da kontatzea eguzkiaz dakusgun lausoa, zeruko izardia, ondarreko are xea. LarSAgust 9s.
Lauso edo pits airean ta ur tanta itxasoan diran baño geiagotan. CbEg II 32.
Ainbeste bider, nola aire guzian lauso edo atomo diran. Ib. 126.
Lausoa edo ela da atomoa. CbEBO 46.
Eguzkia sartzen danean gela baten ekusten dira aidean mota, ispita, lauso bestela ekusten ez diranak. MgCC 221.
Itsasoan ur tanta den bezenbat urthe, [...] airean lauso edo pits bezenbat. DvLEd 226.
azpiadiera-2.2.1
"
Irinik adina lauso izango du (G-azp), aparenta mucho, pero habrá que verlo"AApend.
Aberats porrokatua omen da. Orrek ere, esatea dan bezela, irinik adina lauso izango du. AArdi 24.
azpiadiera-2.3
3.
(V, G, AN-araq, B; Lar, Añ, H),
leuso (Izt 78r),
lausa (A)
Ref.:
A;
IzArOñ;
EtxbaEib
. Lo que enturbia la visión.(Sentidos prop. y fig.)."Catarata en los ojos","musarañas, como nubecillas que se ponen delante de los ojos","nube del ojo"Lar,
Añ.
"
Begietako leusoa
"Izt 78r.
"
Lausua eiñ jata begixetan, euzkixari begiratziagaz, se me ha hecho una nube en los ojos [...]"EtxbaEib.
v. BEGI-LAUSO. Geure begietako lausoa ta odoia kendu deigula [...] estropezu ta laprast egin baga ibilteko. AñMisE 61.
Pekatari itsubaren begijetako lausuak. fBIc II 290.
Balitz konkorra edo makartsua, balu begian lausoa edo atz iraunkorra. UrLev 21, 20 (Ol, BiblE begi-lauso; Dv begian txuriduna, Bibl begi txatxadun
).
Zein lauso lodiak bekatuak sortzen dituen, bear bezala begiratzeko. Lard 192.
Begietara / eldu da lausoa. AzcPB 276.
Ez da lausorik aren begi bixi urdiztetan. Mok 4.
Begi bijak lausoz beterik / jausi yakuk itxas-barnera. "Niebla"
.LauxAB 92.
Begietan lausoa eukalako edo, aintzat artu bear diran beste asko, ez ebazan ikusi. EguzkGizAuz 60.
Maitasun-jokoak [...] begietan lauso astuna sortzen [due]. TAgUzt 7.
Ikuspen onek estura larriz / lausoa nere begietara. EAOlBe 106.
Zure begietan alako lauso bat ikusten det eta orrek kezkatzen nau. NEtxNola 33.
Arnasa estu ta begietan lauso. NEtxAntz 158.
Bi begiak illuntzen / dizkit gaur lausoak.Olea 18.
Lausoa begira, eguzkia, [...] leizea begira eroaten deusku begiaren begiak sentipenaren atsa. Azurm(
inGandElorri 43
).
Harek, bere betaurreko haundiak higitu zituen, hobeki ikusteko nor nintzan, bere lausoan. LarreArtzainE 170.
v. tbn. Ayesta 129.
azpiadiera-2.3.1
(Fig.).Tiniebla, oscuridad, lo que entorpece la comprensión o el conocimiento. Gezurtatzen dituzula erdaldunen ta euskaldunen usteketa txarrak ta desegiten ta aienatzen guzien lausoak ta llilluramenduak. LarCarta a Mb 277.
Buruan uzten dio / illuna lausua, / galdu-aziaz laster / ezaguera osua. JanEd II 113.
Iru 0, iru Zero / Uzkurtzan guraso? / Nundik sortu yatzue / orrenbeste lauso?Enb 207.
Zerutar aixe... garbitzallia / kentzeko gure lausuak, / gusti oneek dauz IZAR ARGIYA / euzkel idaztiñotxuak. Ib. 139.
Lauso mamiak sortu omen-dizkizut adimenean. LdiIL 113.
Lauso gaizto batek yota, lazka bigurria sortu dute len ere errukarri ziranok. 'Mente culpable'
.ZaitSof 116.
Entzun dezute gure Uztapiden / xelebrekeri goxua, / onenbestian kantatutzeko / zeñek ez dauka lausua?Lopategi(
inUztNoiz 53
).
azpiadiera-2.4
4.
(G-azp-goi ap. GteErd),
leuso (MgPAbVoc 232, Izt). Niebla, bruma, neblina, nubosidad."Neblina"MgPAbVoc,
Izt.
"
Arratsaldean mendian behera lausoa dator (G-goi), lausoak txi txi, dena busti du (G-goi)"GteErd 108.
"
Lausoa dago eta ez da ondo ikusten (G-azp)"Ib. 162.
Jakituriako bidietan dauden illuntasun ta lauso tartean ondo ikusten eztutelako. AgSerm 461.
Lauso (niebla) aregaz beste txalupa batzuk be jo ebezan atxak. EchtaJos 84.
Kalan egozala, eguerdi ostean, estaldu ebazan, laño ta lauso illun batek. Ib. 82.
Atxetatik urre egoan ontzia, lausoa garbittu zanean. Ib. 146.
Lausua ta kia toki guztijetan. 'Bruma'
.LauxBBa 120.
Ixo lausuak! / Goxa don garbi / eure irriparran!"Nieblas"
.LauxAB 40.
Orainarte bekokia estali dion lausoa erantzita, [...] agertu zaigu eguzki jaunaren aurpegi lausogabea. TAgUzt 74.
[Egunak] etzekarren aupegian, ez lausorik, ez ganduaren kutsurik. Ib. 145.
Gabeko lauso illunak artean. ErkiagBatB 118.
Zezen-iltzaillea ikaraka, lausoa-edo bakarrik ikusten-ebala. AlzolaAtalak 70.
azpiadiera-2.4.1
(Fig.). Lauso gorri bat ikusi [zun]. "Aparición roja"
.OrEus 227.
Etziñan Zu; lauso utsa zintzaidan eta uskeri ori nuan Iainko. 'Fantasma'
.OrAitork 85 (v. tbn. 82).
azpiadiera-2.5
5.
(V-gip). "El vaho que se pega en un cristal"IzArOñ.
"
Antiajo onei lausua eitte jakue eta ezta ezer ikusten
"ElexpBerg.
Mokoz bai egoz otoikor astindu ditu / leiarki lausoz beteak. 'Empañados'
.LdiBB 38.
azpiadiera-2.6
6."Viso, argia, [...] lausoa
"Izt.
"Reverberación del sol (V-gip)"AApend.
azpiadiera-2.7
7.
(G-goi; IztC 235). "Llovizna"JMBAt.
azpiadiera-2.8
8."Temor, miedo"AspLeiz.
azpisarrera-1
BEGI-LAUSOv. 1 begi.
azpisarrera-2
EURI-LAUSOv. euri, eulauso.
azpisarrera-3
LAUSOA EGIN. "
Lausua eitten xat, se me cansa la vista"IzArOñ.
azpisarrera-4
LAUSO-HERRI. "
Auso-erri, ventisquero, lugar de ventisquero (BN)"AApend.
azpisarrera-5
LAUSO-EZINEZKO.
Argi-Aberrian ikus âl-nezake / lauso-eziñezko adiaren yabe. 'Razón que ya nunca velará más la niebla'
.LdiBB 82.
azpisarrera-6
LAUSOPE . (En casos locales de decl. sing.).Entre brumas.
Ardaua nok pagatua izan ba legi, lausopean jarten yakaz buru ta begiak. ErkiagBatB 154.
LAUSOTAN. (Estar, etc.) nublado; abrumado.
Duazen ardijoi begira / lausotan dozubez begijok!"En niebla los ojos"
.LauxAB 44.
Kezketan eta lausotan jarrai ez dezazuten, garbi mintzatuko natzaizute. EtxdeJJ 217.
Gai honen moldaberak lagunduko bai zidan nik artean lausotan neukan burutapena garbitzen. "Vaga"
.MEIG IX 138 (en colab. con NEtx).
azpisarrerakoSense-8.1
Begi-biotzak malko-lausotan; / mingaiñak berriz, aterri. NEtxLBB 276.
azpisarrera-9
LAUSOZ. (Estar, etc.) nublado; aturdido, abrumado.
Gorputza aul dakot, gogua ariago. / Lausoz lurra dakust. "A través de una neblina"
.LauxBBa 4.
Mikelek: "Lausoz abil; laister ikusiko / Rekaldeko Garazi bitan zeñendako". "Ofuscado estás"
.OrEus 39.