Tr. La forma giltz se encuentra (además de en Eguiateguy) en textos meridionales desde mediados del s. XVIII. Hallamos kilza en Lazarraga.
sense-1
1.
(V-arr-gip, G-azp-goi-to-nav, AN-gip-egüés-ilzarb, Sal, R-is; IC 443r, Mic 7v (
gilsea det.), SP, Deen II 26, Urt V 203, HtVocGr 340, Lar, Añ(+giltzea det.), Lecl, ArcVocGr, H),
giltz (V, AN, BN, S, R; VocBN, Gèze, Dv, VocB; -lzB, BN, S),
giltze (V-ple-arr-oroz-och, G, AN-ulz-olza),
kiltza (V-gip; Lcc(
kilzea
))
Ref.:
A(
giltz, giltze
);
Lrq(/gilc/);
IzUlz(
gíltze
);
IzAls(
giltzí
);
IzIzG;
IzTo;
IzUrrAnz;
IzArOñ(
giltza, kíltza
);
IzR 307;
HolmerApuntV(
giltz
);
EtxbaEib;
ZMoso 68;
ElexpBerg;
GteErd 166
. Llave.
"
Gakhoa, gilza, la clé"ArchVocGr.
"Clef d'une porte, d'une serrure"H.
"
Gíltsa
"GieseCasaS 9.
"
Kiltza-bako zerraillia
"IzArOñ(s.v. igartekua
).
v. gako.Leiçarraga (Decl ã 7v) da giltza como equivalente suletino de gakhoa. Tr. De empleo general, aunque poco frecuente en autores labortanos y bajo-navarros, que emplean sobre todo gako . En DFrec hay 48 ejs. de giltz (+ giltza, + giltze ).
Gilza porra andiaen jabe zan. MLastur 23.
Zeure aoan dozu agiri / an ez dozuna kilzarik. Lazarraga A27a, 1201r.
Iesus zeruko athea. / Zeruko giltza. EZMan II 194.
Au da zeruko atearen giltza, mesede guzien sillua. CbEg III 214.
Kapitüla ezak hiria / eta gilzak errenda. Xarlem 1235.
Ez daukat giltzik, etxeko-andriak gorde daruaz. MgPAb 71.
Zarratuko dot irakurtzau urre gorrizko giltze bategaz. AñLoraS 46 (44 giltza guztiak
).
Española ere luzatu gabe / Pariseko giltzekin juan laiteke. FrantzesB II 7.
Entregau eijeezuz zeure arima ta biotzeko giltzak. JJMgBasEsc 74.
Argi bat eta giltza-mordollu andi bat eskuan artu. ArrGB 141.
Har kanpoko giltza. "Recouvrer la liberté"
.HbGH 1929, 86.
[Erregak] beren eskuetan dauzkate katigutegietako giltzak. AgSerm 453.
Giltz txiki bategaz idigi eben narru zorrotxua. KkAb II 76.
Zeru-yaurerriko giltzak zuri emango dizkizut. OlMt 16, 19 (Ip, SalabBN, Samper, Hual, Echn, Ker, IBk giltzak; Lç, He, TB, Dv gakhoak
).
Oe-adarretik eskegitta idoro zittuzan jauregiko giltzak. Otx 83.
Familia da gizartearen atea eta asiera. [...] Familiaren giltza, berriz, ezkontza. VillJaink 154.
Etxe artan ikusia zegoen zeiñek zituan giltzak... giltzak eta galtzak!NEtxLBB 122.
Nai ta nai ezko zerrailla imini, / erdera aoko giltza. Ayesta 91.
Aberatsak bezela planoak eman da giltza eta etxea biurtzeko, diru asko bear zan. Insausti 31.
Nahi duenaren jabe denak ez du gehiago giltza beharrik. MIH 250.
v. tbn. LE Ong 37v. AB AmaE 130. HerVal 148 (gilza). Iraola 13. Alz Ram 107. Barb Sup 134. Or Tormes 65. Giltza (det.): EgiaK 90. Tt Arima 36 (gilza). O Pr 87. Ub 77. VMg 13 (giltzen). AA III 493. fB Ic III 304. Izt C 225. Gy 312. Lard 405. Xe 186. Ud 27. Sor Bar 37. Apaol 102. AzpPr 96. HU Aurp 59. Auspoa 97, 70. EusJok 171. JanEd II 114. Lh Yol 7. Inza Azalp 92. Ox 178. Jaukol Biozk VIII. Enb 209. Tx B II 152. Etcham 39. MendaroTx 42. Yanzi 203. Ir YKBiz 275. Mde HaurB 38. Etxde JJ 52. Basarri 44. Bilbao IpuiB 233. Gand Elorri 10. MAtx Gazt 88. BEnb NereA 128. Olea 76. Uzt Auspoa 43, 113. Xa Odol 166. Giltze: Akes Ipiñ 13. Giltz: Mb IArg I 204 (gilz). Egiat in MEIG I 231 (gils). Balad 94. Ag G 339. A Ardi 142. Laux AB 30. SMitx Aranz 99. Anab Aprika 86. Erkiag BatB 45.
azpiadiera-1.1
(Cf. giltzape
). Zerraturik kofretan gilzaren pian. TtArima 110s.
Gari ta artuak daukadaz giltz baga ganbara zabalian. MgPAb 93.
Ez zinduen bada hobe idukitzea etxean, / giltza segur baten pean. Gy 88.
Giltz aren azpian Valenciako gorde-yaki guztiak bai legozan, untze batetik esegita egozan kipulak baiño egon ezta. OrTormes 39.
sense-2
2.
(Lar, Añ, H),
giltz (V, G, AN, BN, R; Gèze, Dv),
kiltza (V-gip)
Ref.:
A(
giltz
);
IzArOñ 149, 179
. Juntura."Articulation"Gèze.
"Junturas, artejo, articulación de huesos, del tallo de plantas. Belhain-giltz (R), articulación de los dedos. Besainku-giltz (R), articulación del codo. Azpigiltz (Sal), articulación de la nalga"A.
"
Mokór-kiltzia, el hueso redondo saliente del pernil, mokórgiltzaak
"IzArOñ.
v. erraingiltz, HEZUR-GILTZA, SOIN-GILTZA. Gau ta egun bere giltza edo juntura guzietako oñaze guzizkoak daramatzi. CbJosefa 177s.
Guntzurrunetako giltzak askatzen zitzaiozkan. "Compages renum"
.UrDan 5, 6 (Dv gerruntzeko giltzak
).
Zezenak behar dü bizkarra zabal, lephua lodi eta giltzak llabür. IpDial 92s (It giltzak, Ur giltz laburrak; Dv yunta motzak
).
Etzait ezurrik giltzetatik askatu. OrQA 173.
Lau anken azken-zatiak euren giltzetarik auzi, ebagi ta erauzi eutsazan arakiñak. ErkiagBatB 56.
azpiadiera-2.1
"
Lepoko kiltza-kiltzati ebai tta eruan dau
"IzArOñ(s.v. kíltza
).
azpiadiera-2.2
"Sutura o coyuntura de diversas partes del tallo monocotiledón, gilza
"Lcq 40.
sense-3
3.
(Vc ap. A
; Añ). "Sien, sienes"A.
Ume bat giltzetatik oratu ta goratuaz auxe esaten ddako: Orio ala berakatz?(V)"De las sienes"
.AEY IV 299.
sense-4
4.giltz (V, G, AN, L-sar),
kiltza (V-gip)
Ref.:
A(
giltz
);
IzArOñ(
kíltza
)
. Piedra clave.
"Zubi baten erdi erdian azkenengo ipinten dan arriari giltza esaten dautse euskaldunak. [...] Giltz ori kenduezkero, zubi guztia beera iausiko litzateke"Ezale 1897, 55b.
"Llave, última piedra que cierra un arco"A.
"La clave de un arco o bóveda"IzArOñ.
v. giltzarri. Arri errebusatu zeina fabrikazaliek, kori bera xin zen izaitra anguluaren giltza. HualMt 21, 42 (Ip, Samper giltz-harri, Ol, Ker, IBk, BiblE giltzarri
).
Bere lekuban zubiyaren giltza ipiñiyaz. EE 1882a, 131.
sense-5
5.
(G-goi),
giltz (V-gip; FSeg, GoiBur 259)
Ref.:
A(
giltz
);
IzIzG
. "Compuerta en un saetín o cauce de molino"A.
"
Giltza bat, una compuerta del canal del molino para vaciarlo"IzIzG.
sense-6
6.
(Lar, H). Clave, lo que explica, lo que da sentido."Clave para entender alguna cifra"Lar.
Gernikako arbola / euskeraren giltza. Ud 40.
Butariaren joko / latz eta borthitza... / maiz horren eskuan da / partidaren giltza. ZbyRIEV 1908, 93.
Bakoitzak bere aukerak eskatzen elkar artzeko, ta ortan zegoan giltza. OrSCruz 109.
"Nil igitur mors est" poemaren giltza. MdePr 370 (v. tbn. 271).
Iakin-zaleak izanik, eskuetan zeukaten Pitagorak-eta auzi guziak erabakiteko giltza. ZaitPlat 71.
Esaera onen giltza. VillJaink 110.
Metodu berri orrekin zenbat ezkutuen giltza ta adibidea etzen azkenik zabaldu!Ib. 34.
Jaungoikoaren izen santua / lelengo maitatutzia, / eta ondoren lagun urkoa, / eginkizunen giltzia.Ayesta 105.
Nun aurkite liteke / guzti orren giltza?Zendoia 237.
Eta zenbaitek jakin nahi baitute zerendako aldatzen gaituzten gu apezak apezpiku eta buruzagiek, daukat hortan dagoela gakoa, edo giltza: atzo hura eta egun ni. LarreArtzainE 296.
Hemen dagoela deritzat aspaldi bila nenbilen Garoa-ko pasarte haren giltza. MEIG VI 154.
sense-7
7.giltz (AApend). Vuelta.
"
Giltz, vueltas de andarines"AApend.
Giltz eta bira. "A vueltas y más vueltas"
.OrEus 341.
Iru giltz eman zitiola Elizari, ta irugarrenean beste mundukoek eraman zutela. OrQA 110.
Ua ere ez litzake egun, ordu betean eguzkiak giltz osoa eginen balu. OrAitork 327s.
sense-8
8.
(Lar). Llave, manivela, mando."Llave de fuente"Lar.
Alboan ur-txurruxtari ematen diot giltza. OrPoem 543.
Asi ziran bonberuak euren ur-odiak eskuetan [...]. --Edegi giltzak aguro!, agindu eban alkateak. ErkiagBatB 13s.
Illunabarrean zuk argi-giltzari eragin diozu ta bonbilla piztu da. MAtxGazt 22.
Argi-indarrik ez dezu sortu. Moztuta zegon tokian alkartu, baizik, giltzari eragiñaz. Ib. 22.
Gaseko giltza zabalik utzi dezala. LabSuEm 173.
Oñetakorik gabe argi-giltzari emanez itzaltzen du. Ib. 175.
Txandaka argi egiteko modura ipiñita geunkan, ori egin eikean giltzagaz. EtxabuKontu 205.
Aldiro-aldiro aldatzen eta aberasten ari den hizkuntza hori jakitea, argiaren giltza non dagoen jakitea bezalaxe da. MEIG I 112.
azpiadiera-8.1
"Tecla y registro de instrumentos musicales, piano, órgano, etc. Giltzak jo, teclear"DRA.
sense-9
9.
(V-m ap. OnaindEEs
; H),
giltz (V-gip ap. SMEiTec1). "Dans les arts, les instruments, machines, etc., ce qui sert à ouvrir, fermer, serrer, détendre, etc. Clef de dentiste, hagin atheratzaileen giltza
"H.
"
Giltza, biurrikoak estutzeko berau baño oberik ez da errez aurkitzen (V-m)"OnaindEEs 1931, 201.
"
Giltz, lantegiko 'llave' edo 'llave-inglesa'-ri esaten diote, baña zarrak bakarrik darabilte. Giltza bai dala benetan biar-biarrezkua tallarrian. Giltza ona bada, soltatze-txu gogorren daozen torlojuakpe
"SMEiTec1.
Ingles giltz bat erakutsi zidan, gizonik altuena baño luzeagoa. OskKurl 126.
Burdiña-negarrez beteriko artaziak, giltz ingelez ao bakoa... Ainbat eta ainbat erreminta zaar. ErkiagBatB 21.
sense-10
10.
(V-gip, G-azp-nav)
Ref.:
OndBac 400;
IzAls;
IzIzG;
IzArOñ;
IzUrrAnz
. Clavo."
Puntapaxa: los clavos modernos; los antiguos giltza
"OndBac 400.
"
Azpigíltzak, los clavos que se meten en los extremos del eje del carro para que no se salga"IzUrrAnz.
v. iltze. Aita, zergatik utzitzen nazu / gurutza ontan bakarrik, / iru giltzatan zintzilikatuz / oñazez eta egarrik?AZink 82.
sense-11
11."Resorte. Giltz asko joten dakian gizona (V)"DRA.
a)Grifo.
"Una llave para la cuba llamada en vascuence guilzabiurra
"(Goizueta, 1602). LexHNav II 106.
azpisarrerakoSense-2.2
b)Vuelta de llave.
Etzoaztela, emakume berandutarrak, eliz utsera, iru giltze-biur emanera alki gañean bekokia duzutela loak artzera. 'Fermées à triple tour de clef'
.OrMi 77.
a)Dar la llave, cerrar con llave; (fig.) dar fin.
Ija orduba da lotsarizko sail oni giltza emotekoa. fBIc II 84.
Bada-ezpadan giltza emon eutsan atiari. Otx 150.
Agoartean zerabilkien izketaldiari giltza emanaz, osaba Martinen eta Malentxoren zai oinkadak geldiagotu zituen aurreko bidari biak. TAgUzt 302.
azpisarrerakoSense-4.2
b)"
Erlojuari giltza emon, dar cuerda al reloj (Vc)"AEY III 270.
azpisarrera-5
GILTZA-HEZUR.
azpisarrerakoSense-5.1
a)Columna vertebral.
Sorbaldan kolpatua izan da eta giltz-ezurra hautsi zaio. Herr 10-4-1958 (ap. DRA
).
azpisarrerakoSense-5.2
b)"Nudillo, gil(t)zezurra
"Deen I 126.
azpisarrera-6
GILTZA-GAKO (giltz-gakoL-ain ap. A). Clave, piedra que cierra la bóveda.
azpisarrera-7
GILTZA-HITZ. Palabra clave.
Ez dago urrutira joan beharrik Txillardegi eta Peruren giltz-hitz nagusia aurkitzeko. MIH 337.
Estilistika berriak maiz aipatzen ditu mots-clés direlakoak, euskaraz giltz-hitzak (giltz-harriak bezalatsu) esan genitzakeenak. Ib. 337.
azpisarrera-8
GILTZA MAISU. Llave maestra.
Gurutze Santua da neretzat zeruko atearen giltza maisua. CbEg III 309.
azpisarrera-9
GILTZA-MIHI. "
Gilz-mii (G-bet, R-uzt), lengüeta de cerrojo"A.
azpisarrera-10
GILTZA-MOTZ. "Capona, sin ejercicio, v.g. llave capona, giltzamotza
"Lar.
azpisarrera-11
GILTZAN. "Bajo llave. Aberats entzuna izan arren, giltzian aren etxian ogixa
"EtxbaEib.
azpisarrera-12
GILTZA NAGUSI. "Llave maestra"Lar.
azpisarrera-13
GILTZA-ORRATZ. "
Kiltzá-orratza, el imperdible"IzArOñ.