zango.
Tr. En la tradición bajo-navarra, labortana y alto-navarra se documenta la forma zango, y en la vizcaína, guipuzcoana y suletina (en ésta gralmte. con oclusiva aspirada) zanko. Hay sin embargo zango en alguna ocasión en Iztueta, y desde aprox. 1930 aparece con cierta frecuencia en textos occidentales. Hay un ej. de zanko en Elizanburu (Po 205), tal vez errata o error del editor; cf. zango en la ed. de Onaindia (MEOE 545). En DFrec hay 22 ejs. de zango, 7 septentrionales.
1. (V-gip, AN, L, BN, Ae, Sal; Volt 86, SP, Urt I 29, Lecl, Arch VocGr , VocBN , Dv (AN, BN), H), zanko (G-azp-bet-nav, BN-mix, S, R; Mic 8v (s-), Lar, Añ, VocS 136, Dv (G, S), Zam Voc ; -kh- Gèze, Dv (S)), sango (BN-mix). Ref.: VocPir 299; A; Lrq (zankho); Iz Als (zanko); Etxba Eib ; Asp Gehi (bano); AtBou I 370; EAEL 15.
Pierna. "Crus" O Not 52. "Jambe, c.-à-d., à la fois le pied, la jambe et la cuisse (mais non pas le pied seul, qui se dit huñ)" Lrq. "Pausoa banoan eman da autsi dut zangoa" Asp Gehi (s.v. bano). "Arbola tantaixak lako zanguak ditu" Etxba Eib. v. hanka; cf. 1 zanko.
Tr. Más frecuente en textos septentrionales y alto-navarros, y escaso en los vizcaínos.
Othoitz zegioten Pilati hauts litezen haién zangoak. Io 19, 31 (He, LE, TB, Leon zango, EvS zankho; Dv zangar, Ol anka, Ker belaun, IBk berna-hezur ). Joana de Gamuek eder zango, ederrago badu ere, batxiller Eliasen dago. " Hermosa pierna" . (Lizoáin, 1577) ReinEusk2 119. Gurutzean nola zegoen [...] saihetsa idekirik, besoak zabaldurik, zangoak hedaturik. Mat 214s. Sabelak iaten ezpadu, zangoak flakatuko dira. Ax 315 (V 209). Zangoak behar ditu xuxenak makurren eskarniatzen ari denak. O Pr 532. Zangoak hantzen bazaizko eritasunetik ilkhiten denean. SP Phil 185 (He 187 zangoak; Echve Dev 218 berniak ). Besoko, zangoko edo edozein beste aldetako ezurrak austen. Mb IArg I 317. Zankoa berdin geratzeko. Cb SIgn 32. Hauts-arazteaz gurutzefikatuen zangoak. Lg II 282. Besoak ta zankhoak ikharatzen. Egiat 249. Ebaki nai zioteláik bésoak ta zángoak. LE Matr2 90. Zilbota txito eskerga ta urtena; zanko batzuk ondo lodi ta mamintsubak. Mg PAb 192. Ibiltzen asitzean / zangoak gurutze. Izt Po 66 (121 zanko ). Ikusteko nork duben / zankoa ariña, / eta zeñek obeto / darabillen oña. Echag 81. Zangotako dardaria. Gy 170. Zankoak eta besoak agirian. Arr GB 102. Zainak hainbertzetaraino bildu non zango hura bertzea baino anhitz laburrago gelditzen baitzen. Laph 16. Nere iztar eta zankoetan sentitzen det oi ez bezelako indarra. Zab Gabon 102. Muthiko horren zangoek, patarra gora on baziren, patarra behera zer balio zuten! Elzb PAd 3. Hautsi zuen zangoa hiru tokitarik. Jnn SBi 108. Bere zankhoak azkartürik eta zalhetürik ediren zütian. Ip Hil 174. Eldu iakan zankora / txakurran agiña. Azc PB 81 ( in Ur PoBasc 155 ankara ). Bai zankoak erabilli gure zaragi-mutillak. Ag G 310. Sar zitaken [petrola untzia] nerekin batean, zangoen artean kokaturik. StPierre 17. Eztiki, eztiki, bere zango luze luzeak sartzen ditu galtzetan. Barb Sup 42. Zankuak hun zütien haatik. Const 42. Gazte-zanko ariñak zituan Peru-Fermiñek. Mok 20. Luzaro bage txiñurriak bide egiten dute [gazte] aren zango lurreztatuetan. Or Mi 61. Ariñ aski goratuaz / bastante zanguak, / agertu bitartian / gona-barrenguak... Yanzi 180. Eguak daukez zangoetan. Laux AB 85. Galtzak lokarriz zankoari eantsita. JAIraz Bizia 71. Gerletan zankho bat edo lohadarretarik bat galdü zütienak. Mde Pr 49 (78 zango ). Galtza iztarreraño ekarri ta zanko zuria zintzillik utzi zuan uretan sartuta. Anab Poli 15. Etxean egonez ere zango bat bertzearen gainean. JEtchep 60. Burue ongi eta zangoak zauli bear ditugu. Izeta DirG 21. Ez baigiñan egoten / zankotako miñez. Uzt Sas 110. Zangoa belaunetik goiti hauntua zuen. Etchebarne 61. Jainkoak beso-zankoak arindu baldin badizkie, ez diela buruan ere pixu astunik jarri. MIH 311.
v. tbn. Harb 311. Tt Onsa 140. Hb Egia 33. HU Aurp 129. Lh Yol 34. Ox 41. Ldi UO 51. TAg Uzt 5. Lf Murtuts 6. NEtx Antz 140. Vill Jaink 125. Mattin 59. Zanko: Arch Fab 121. Xe 184. MendaroTx 61. Ugalde Iltz 53. Olea 96.
(Fig.).
Erdiko zanko hortarik / nahi ait estekatü, / eta gero herresta / behar ait tiratü. Xarlem 557. Eta bi presunak hirurna zangotan / badoaz maiñguka daigiketen gisan. Gy 92 (refiriéndose a dos ollas; cf. infra (4) ).
"Non dan nere gogoa on dan neure zankoa, allá acude cada uno, donde tiene su deseo" Aq p. 63.
Non da nere gogoa an da nere zankoa. Ag G 128. Nun gogua ta antxe zankoa jartzen, kutizi bat ukatzea zer dan ez dakitenak. Ayerb EEs 1912, 178. Iñun gona konturik bada, ez dira urruti nere zankoak. Etxde AlosT 74s.
Zangoak luza. " Attendre" . Hb GH 1929, 91.
"Eskuak ditu oinetan eta bihotza zangoetan, las manos tiene en los pies y el corazón en las piernas (se dice del que huye)" A.
"Zangoak oztu ta etxera xin xu (Sal), ha vuelto a casa, habiéndose cansado de andar; litm., habiéndosele enfriado las piernas" A.
Eztik zangoan miñik. " ¡Qué de prisa va!" . Inza Eusk 1927, 150.
Ez da ori zangotik eror(i)ko. (Ae). Inza NaEsZarr 2346 ('Uste duten baño biziago da ori').
(Urt IV 33, H), zanko (G ap. A (que cita a It); -kh- Gèze, Dv (S)). (Ref. a la pata de animal).
Ongi frota iozazu [zaldiari] zangoak. Volt 158. So bat eginik bere [paboaren] zango eta hoin itxusier. Tt Onsa 94. Idiak zangoak hantuak. Mong 595. Astoaren zangoko azazkala. Ib. 588. Sagiaren zankhoak. Egiat 262. Erretzen zaio [tximirrikari] oraiñ egoa bat, gero zankoak. AA III 489. Galdurik [otsoak] bere lau zankoak. Zav Fab RIEV 1907, 533. Atzeko zankoak arrastaka erabilliaz [erleak] . It Dial 12 (Ur anka, Dv aztapar ). Badituzte [xinhaurriek hegalak] sortzen direnean, baina gero khentzen dituzte gibeleko bi zangoez. Dv Dial 31 (Ip zankhuez ). Altxa itzak / hire zanko aitzinekoak / eta adarrak. Arch Fab 129. Hezurrak khendu eta biribilka zatzu aratxe zangoak bezala. ECocin 10. Gibeleko zango bat altxaturik [xakhurrek], hor ongi ihiztatzen dautzute arbola preziagarria. Elsb Fram 142. Hatzeman ezadazut ihizi hori zangotik. HU Zez 58. Gasna zaarrak, zerri-zanguak. Auspoa 97, 24. Bi zangoak airaturik [zaldiak] . JE Bur 20. Hegalak dilindan / zangoak daldaran [xinaurria] . Ox 90. Zangoak doi-doia lurrean finkatuz [azeriak] . JEtchep 32.
v. tbn. Arch Fab 79. Gy 42. Hb Esk 61. ChantP 88. Elz Po 181. Zby RIEV 1909, 103. Barb Sup 94. Etcham 114. Zanko: Izt Po 166. Noe 40.
(G), zanko (V, G, R, S; Lar, Añ, Izt 66v, VocCB (s.v. aztal)), sanko (V-gip). Ref.: A (zango, zanko); Iz ArOñ (sánko); Elexp Berg (zanko); Gte Erd 249. Pantorrilla. (Tal vez habría que incluir aquí algunos ejs. citados arriba).
"Sánko, [...] (la) curva bajo rodilla" Iz ArOñ.
2. (AN-5vill-erro-burg, L, B, BN, Ae, Sal, R-uzt; Urt II 97, Ht VocGr, Lecl, Arch VocGr, Dv (L), H, VocB ), zanko (S, R; H; -kh- Dv (S)), zanga (Urt), sango (BN-mix) Ref.: VocPir 301; A; ContR 523; Iz R 295 y 313; Satr VocP; EAEL 16; Gte Erd 237, 149 y 156; Izeta BHizt2. .
Pie. "Anguipes, zanga vel oin makhurrak dituena " Urt II 97. " Zangoetaik galdu (B), aspearse los pies;, litm., perderse de los pies" A. " Burutik zangoetaraino (AN-5vill, B)" Gte Erd 237 (junto a oñetaraño, anketaraño, etc., de otras zonas). " Zangoak eta besoak lotu (B)" Ib. 149. v. oin. Tr. Propio de la tradición septentrional.
Burdin gathea duela zango eta eskuan. EZ Man I 94. Eskuak eta zangoak estekatuak. Lg II 205. Bere apostoluei azken afarian zangoak garbitu. Dh 253. Ez dautazu eman urik zangoen ikhusteko. TB Lc 7, 44 (Lç, He, Oteiza, Dv, Brunet, Ol, Leon, Or, Ker, IBk, IBe oin ). Zangoa [mitxa phiztu] haren gainean pausatu haren hiltzeko. Jaur 378. Zer diferentzia nitan zangotarik burura. Gy 63. Zangarrak gorri eta zangoak orthutsik. Hb Esk 180. Zango batez ifernuan zarelarik. Dv LEd 125. Jauna, ez ahal zira zangoak hoztua. Oxald ( in AstLas 72 ). Eskuaren beteko zango bihia. Elzb Po 190. Zalapartan zango batez yo zuelakotz gizon bat sabelean. Elsb Fram 78. Noizpeit izanen duk emazte bat zangoaz burua lehertuko darokana. Jnn SBi 33. Haren eskiak eta zankhoak itze handi batzüz krüdelki zilatürik. Ip Hil 169. Iruzkiak erreak eta unhatuak, kasik zangoa zangoari ezin jarraikarazian. Prop 1895, 87. Suge baten gainean zangoa eman balu bezala, jauzi egiten du. HU Aurp 99. Ezpartin xuriak aldiz zango txar batzuetan. Barb Sup VI. Holako zango ñimiño eta pollitekin. Zub 73. Zangoa dank kentzen du motorraren akulatzetik. JE Ber 53. Seaska batean haurño batzu bezala elgarri zangoz. Ib. 92. Zankuak bizkarrin ezar tzin / laster egin behar diagu. PierKat 61. Badoa zangoen punttan. Lf Murtuts 31. Jaun notarioa, hor ahatik zangotik harrapatia zira. GH 1959, 40. Lurrari zanpako batzu emanez zangoen berotzeko. JEtchep 99. Jartzen da eta zangoa luzatzen dako. Larz Iru 114. Airean zeramatela, haren zango "dibinoek" etzutelakotz lurrik hunkitu behar. Ardoy SFran 235. Zango bat barnean bai, elizako mundu hortan. Larre ArtzainE 204.
v. tbn. ChantP 94. Lap 225 (V 101). Etcham 71. TP Kattalin º87. Iratz 100. Zerb IxtS 87.
Haren predikuak ez zuela ez bururik ez zangorik, edo muthurrik ez buztanik. Elsb Fram 139.
" Ihiztariak behar ditu ihizi bakhotxaren zangoak ongi ezagutu, ihiztari on izaitekotz, le chasseur [...] doit bien (savoir) reconnaître le pied de chaque bête" H.
3. Pie, parte baja.
Erroz gora aldiz aurthikitzen [zuhatza] / buruz kasik joiten zuena zelia / zankoz ere bai ifernia. Arch Fab 95. Bardoizko seme Larzabal [...] doiean da [obeliska] haren bizkarreko izkiribu zango bat baino gehiago. Hb Egia 151 (de interpr. no segura). Ezarri zituen bere makhila eta maripulisa, bat bertzearen aldean, ohearen zangoetan. Elzb PAd 66. Apez gaztearen izena hitzez hitz [makilaren] zangoan ezar zezon bietan erraiten nakolarik. JE Bur 127s. Bere familiako eskudoa [...]: Xuri, arbola berde batekin eta hartz beltz bat zangotan. "À son pied" . Ardoy SFran 52.
" Ohe zangoa, partie d'un lit où l'on place les pieds. Ohe zangoetan utzia duzu zure lephokoa, [...]. Il s'emploie, en ce sens, toujours au plur." H.
4. (H), zanko (-kh- S ap. Lrq ).
Pata de un objeto. "Pied de meuble" Lrq.
Khuna oro berria bere lau zangoekin. (1751). SenperEus 151. Buruko bihia berezteko, mahain bat ezartzen da ezkaratzean, alde bateko zangoei bi harri azpian emanez. Dv Lab 44. Suburdina bat zangua berria. HerVal 160. Sarguiako bere atherbeñoarekin, hau harrizko zango batzuen gainean xut. JE Ber 22.
(L, B, BN, Sal, S; H), zanko (S, R; -kh- S) Ref.: A (mai-zango, mahain-zanko); Lh (mahain-zango, ohezankho, oizanko); Lrq (zankho) .
(Como segundo miembro de compuestos). " Ohezangoari estekatua, attaché à un pied du lit" H. " Mahain-zanko (Sc), pie de la mesa" A. " Mahañzankho, pied de table" Lrq (s.v. zankho).
Aldare-gibeleko gandeler-zango batzu. JE Ber 63.
5. (Dv, H), zanko (V, G, S, R; -kh- S) Ref.: A (zanko); Lrq (zankho) .
Tallo.
Hura [oliba ondoa] apala da, zango eta adar kakola bihurdikatu batzuekin. JE Bur 82. Aizeak arto-zango igartuak elkarri jotzen zituan. Lh Yol 45. Nahi badü pipatü, bestek bezala erosi behar dü, ez dü zankho-ostorik ebasten ahal. Herr 12-11-1959, 3. Behar dira utzi burutzerat [garagar, zekale, olo zuhainak], nahiz zangoa guti edo aski zailtzen den. Gatxitegi Laborantza 144.
(L, BN; Dv, H), zanko (-kh- S) Ref.: Lh (ogi-zango, ogi-zankho, artho-zankho) .
(Como segundo miembro de compuestos). " Artho zango, tige de maïs" Dv. " Othe zangoa, pied d'ajonc" Dv, H.
Karriketako lohiak, hosto, arlantz, liho ondakin, artho zango, guziak onkhailutzat on dira. Dv Lab 179. Uriteetan eraiten ditugu arthoa, bai eta ere azukre-zango edo khanabera haziak. Prop 1906, 102. Orduan Mañexek du / altxatzen makila, / ote-zango guziak / xehatzen tuela. Etcham 78. Ogi-zangoa handitu zenean. Leon Mt 13, 26. Ote ta iratze zangoek. JEtchep 66. Arto-zangoak berak, lurperat eman eta, lurreko ustelkia emendatzen du. Herr 3-1-1963 (ap. DRA ). Zola oro arto-zango, / Biper gorriak dilingo! Xaramela 223.
" Artho-zankho [...] (S-saug), barres d'écolier apprenant à écrire" Lh.
6. (Dv (BN-bard)A).
Pedúnculo.
7. "(V-m), fondo, profundidad del agua" A.
8. (AN-5vill, B ap. A ).
Sota de la baraja.
9. Paso. Cf. 1 txango.
Eldu intzan Nabarratik / ainbat zango egiñik. "Haciendo mil pasos por los caminos" . Laux AB 63.
BI ZANGOTAKO, BI ZANGOKO. Bípedo (ref. a personas, opuesto a lau zangotako).
Ikusiko dire oraino bi zangotako zenbait galtzen azpikozgora ematen, buruz behiti ibiltzen. Hb Egia 141. Zenbat putiko, zenbat gaizandi, zenbat bulunba, bi zangotako adimenduaz dohatuak direlakoetan! Ib. 134. Zenbat bi zangotako / axeri holako! Zby RIEV 1908, 761. Orai ez badabiltz otsoak: / otso bi zangotakoak. Ox 93. Bai zakien bi zangoko iñor ausartuko etzela leku etan. FIr 149.
LAU ZANGOTAKO. Cuadrúpedo (opuesto a bi zangotako).
Bada lau zangotako iledun bat. Ezda ardi, ez ahari; bien arteko. Hb Egia 130. Itzegileak, ohartua bide zelakotz horri, barkatzen zakon bere lau zangotako lagunari [= zakurrari] . JE Bur 61. Nihau, behin ikusirik nago, bortuan, biarnes bat lau zangotako astaña bati lothua. Ib. 110. Lehenago baziren otsoak: / otso lau zangotakoak; / jaten zituzten arthaldekoak. Ox 91. Aipatu ditugun lau zangotako bi astoeri partitu. Lf Murtuts 17.
HIRU-ZANGOKO. Trébede.
Ezarria du bertz kobre haundia laratzetik dilindan, nun ez duen aldi huntan, hiru-zangokoaren gainean kokatua. Larre ArtzainE 101.
ZANGOA ATZERA BOTA. Echarse atrás.
Asi ari, nai badek, / ez nak ikaratzen, / nik ez diat zankorik / atzera botatzen. It Fab 191.
ZANGOA EMAN. Poner el pie, entrar (en algún sitio).
Zabilanean zenbeit munduz pasaietan, / eman zuketen zango haren bazterretan. Hb Esk 16. Gizon batzu elizan zangorik ematen ez dutenak (herriko konseiluan sarraraziko ditu). Isoard 21 (ap. DRA). Gure lurretan zangoa eman orduko. HU Aurp 207. Lehen aldia zuen untzi batean zangoa ematen ginuela. Zerb Metsiko 53. Aski urrun gauaz bide haren egiteko, holako hotzarekin, egundaino zangorik eman ez den hiri batean. JEtchep 80.
Poner pie (en tierra).
Eginen zuela Mauleko hirittoaren itzulia, bizikletean, zangorik lurrari eman gabe. Larre ArtzainE 137s.
ZANGOA EZARRI. Entrar (una persona en un sitio).
Etzutela zangorik ere ezarriko Gobernamenduko eskoletan. JE Bur 46.
ZANGO-HANDI. Zanquilargo.
Megapoda (zango-handi) lumako eder batzuen arroltzetatik (bazen). Prop 1911, 282. (ap. DRA)
ZANGO-ARIN. Ágil, ligero de piernas.
Atharratze-Maule-Barkoxe-aldeko üskáldun zankarin, gorputz-lirain, begi-zoli, oiuzale, txoriak egaz ibilteko bezela dantzarako sortuak diruditen xuberotarrak. RIEV 1907, 168. Dantzari zankarin, ats-luze, soineko bitxidun-talde bat. A LEItz 6. Zankho arhin, bürü arhin, / elhestari ere eder. Casve SGrazi 104.
ZANGO-ARRASTO (-arrastu A). Huella del pie.
ZANGO-ARRAU (Lar H, Hb; -arraba BN-bard ap. A Dv (BN-bard)). Pantorrilla. "Mollet, jambe" H.
ZANGO-HAS (zangaas B). Ref.: A e Izeta BHizt2 (zangaas). "En pernetas, (ir) calzado, pero sin medias ni calcetines. Zangaas baiño planta obea du gizonak zapinoekin" A. "Nu-jambes" Lh. "Nola zabiltze gise ortan zangaas?" Izeta BHizt2.
Xuriz bezti [dantzarisa], kapa blu arin batekin, zango has eta, motho edo bonet gorri bat buruan. Elsb Fram 128. Zazpi mila emazte zantzaila [...], anhitzak zango-has, edo galtzerdirik gabe, zenbait unthuts. Ib. 82.
ZANGOA SARTU. Entrar (una persona en un sitio).
Bere aiten etxean zangorik ez zuen oraino sarthu. Laph 159. Xuhurra balinbaduzu zangorik ez hartan sar! Ib. 54.
ZANGO-HATZ (L-ain, BN ap. A). Huella del pie.
ZANGO-HAZKA. "Zanko-azkak (R), los dedos del pie" A.
ZANGO-AZPI (zangazpi AN-olza ap. Bon-Ond). a) "Jarret" Bon-Ond 141. b) Suelo, lo que está bajo los pies.
Ohiak sederia ederrez estali, zangazpitan hedatu saihal gozuenak, eta gela guziak bethe gauza ederrez. Atheka 16.
ZANGO-AZTAL.
a) "Mollet" H.
Ezpata-dantzariyak / irtenak bidera / zanko aztal ariñak / ager egitera. Echag 86 (tal vez 'piernas y pantorrillas'). Lorietan ari da Piarres, bere galtzak garbi eta torra. Haize mehe figura bat heldu zitzaion artetan zango aztaletara. Barb Sup 46.
b) "Zanko-aztal (R), pezuñita del ganado vacuno" A.
ZANGO-BABES. Ocrea, greba, parte de la armadura que protege la espinilla.
Bataren ordez bestea izatea: zango-babesa buruan edo buru-babesa zangoan. Or Aitork 64.
ZANGO-BAKOITZ (El) que sólo tiene una pierna.
Hobe düzü bethiereko bizitzian sartzia eskü-bakhoitx edo zankho bakhoitx izanik, eziez bi eskiak edo bi zankhuak ükhenik bethiereko süialat igorririk izatia. Ip Mt 18, 8 (Dv zango-motz).
ZANGO-BEHATZ (Pl.). Patas y dedos.
[Idiek] zango-behatzak ezkoz ziratuak [zituzten] . Larz GH 1959, 86s.
ZANGO-BERMA (-ferma BN-mix ap. A). "Objeto sobre el cual se puede apoyar" A.
ZANGO-BEROTZEKO. "(L, BN; Hb), chaufferette" Lh (pero no lo encontramos en Hb).
ZANGO-BESO (Pl.). Brazos y piernas. Cf. Gte Erd 148s: "Atados de pies y manos, [...] zangoak eta besoak lotu (B)".
Nahiz izan azkar zango-besoak. Elzb Po 208. Eta, lotzen ziozkatelarik lau soka lau zango-besoetarik. Jnn SBi 150. Zango besoak tiraka / diozkate atheratzen. Zby RIEV 1908, 418. Burdin-khadena batez zango besoetarik finki estekatu. Arb Igand 80. Egun hartan hain guti erabilirik zango besoak. JE Bur 65. Ez bide da izan gure herritarrak bezalakorik zango-besoz, begiz, hatsaz, asmuaz. JE Ber 100. Begiak hesteko artean, beren zango besoak xuxentzen ziozkaten Aitaxok gure buhamettoeri. Barb Sup 172. Soka lodi eta azkar batzuez zangobesoak lothuak zeramatelarik [Samson] . Zerb IxtS 48. Neska gaztearen eskuak zarrastatuak ziren, zango-besoak odolduak. JEtchep 22. Ereman ninduten Labenne-ko landestar klinikarat zango besoak hautsirik. Larre ArtzainE 238.
(Ref. a las patas de los animales).
Erregeren zaldia eritzen da: sartzen zaizko barnat gorphutzean bere lau zango-besoak. Hb Egia 76. Zankho-besuak gogor eta bizkarrian zauria [zamariak] . ChantP 348. Lau zango besoetarik dilindan harturik [ardiak] . JE Bur 8. Lau zango-besoak luze-luzea, han zagon hilik gogortua iduri [zakurra] . JEtchep 32.
ZANGO-BIHURRI. De pies torcidos. "Anguipes, [...] zango errebesdúna, zanga bihurri" Urt II 97.
ZANGO-BIHURTZA. "Zangobiurtz, entorse du pied" Hb (cf. Lar biurtza "torcedura").
ZANGO-BIZKAR.
a) (zankho- S; zangabizkar Sal; zankabizkar R-vid). Ref.: Lrq (zankho); Mdg 162; ZMoso 67. Espinilla de la pierna.
Gizon guziuak gazka sukunetan, akokiñatruk, zankabizkarrak errerik. Mdg 132. Nola beitzen han therebükia ausarki, barrika, kexa zahar eta beste, laster zanko bizkarrak eta büria zaurthü zütian. Eskual 21-2-1913, 3.
(zangabizkar R; zankabizkar S, R). Ref.: A (zangabizkar, zankabizkar); Lh (zankabizkar). "Choquezuela, rótula, hueso de la rodilla. " A. "Guk belaineko enzurrari erraiten digu zankabizkarra (R-vid)" Ib.
b) (L, B, BN, S; zangobizker B; VocB (+ -bis-); zangabizkar B). Ref.: A (zangobizkar, zangabizkar); Lh; Izeta BHizt2 (zangobizker). Empeine del pie.
Aitak baino zabalxago ottok eta aitak meharrago eta hunek zango bizkarra ateraiago. Larre ArtzainE 99.
ZANGO-BURDINA. Herradura.
Bi behiak lapharra bezala lotu ziren patarrari gora, zango burdinak sutan, xinkako batez bururaino heldu nahirik. Larz GH 1959, 89.
ZANGO-BURU (Pl.). "Zankho-bürüak (Sc), las patas, los brazos y la cabeza del cerdo" A.
ZANGO-HEGAL (Pl.). Patas y alas.
Nehon kokatzekotz, Elizaldeko haitzean eginen dire, zango hegalez haitzaren adarrei. HU Zez 118. Gaizkiari zango-hegalak behar zaizko moztu. Barb Sup 113.
ZANGOEN AZPIAN. Por los suelos (fig.). Cf., en sentido prop., Lf Murtuts 13: "Nork daki gure zangoen azpian nolako leize izigarriak alha diren". v. zangope.
Zangoen azpian ostikatzen ere dute [bertze bi emaztek], ustez, eta ongi nahiz hari bizia ereman. Elsb Fram 155. Lurreko onthasun, atsegin eta ohore guziak zangoen azpian ezarri-eta, komenturat joan zenean. Jnn SBi 59. Zenbat ohointza eta [...] zoin itsusiak dauzkuten eginak orotan animale tzar hoiek, ahalgeak eta oro zangoen azpian emanik. HU Zez 188.
ZANGO-ERDI (zangerdi Urt; zangardi SP). Media pierna. "Zangarditaraino" SP (sin trad.). "Cincticulus, [...] xilkotik zangerditarako estalkia" Urt V 36.
Zanko-erditaraiñoko gona gorriakin. Mok 16. Milla bider esan det gonak zanko erdia baño gorago bear ez duela. JAIraz Joañixio 23. Zanko erdiraiñoko katiuskak nituan. AZink 77.
ZANGO-HEZUR.
a) (-ezur H, s.v. zangarra). Tibia.
Tuen, trufen ta kolpeen azpitik noa oihuka, / zango-hezurrak higatu eta nerone hil arte. Iratz 100.
b) "Cheville du pied, zankho hezürra" Foix.
ZANGO-FLAKO. De patas débiles. "Caespitator, [...] zamari zango flakoa" Urt IV 33.
ZANGO-GAIN. "Zanko-gáina, el empeine del pie (R-uzt)" Iz R 295.
ZANGO GAIZTOA IZAN, ZANGO GAIZTOA UKAN. Ser movido, no estarse quieto.
Aise zuen amak erraiten, gure adinean zango gaixtoa ginuela, bereziki noiz-nahi plazarat eskapatuak ginelarik pilotarat. Larre ArtzainE 100. 18 urteetan zango gaixtoa du gazteak, beti baitabila, harat jauzi eta hunat itzul, pilotan, futbolean edo hatxemanka. Ib. 144.
ZANGO-GORRI.
a) (Lh). De patas rojas.
Bortü goretan eder epher zankho gorri. ChantP 152.
b) (H; zanko-gorri R-uzt ap. A). (Uso pred.). "Pied nu [...]. Zan[go]gorri ibiltzea" H. "Descalzo; litm., de pie rojo" A.
"Jambe nue" H.
c) De tallo rojo. "Géranium, [...] belhar zankhogorrria" Alth Bot 8 A. v. zaingorri (4).
(Uso sust.).
Eguardian zankogorrien belar-ura ta gauean, bost-orri ostuekin egindako ukenduaz anka ondo igurtzi. (Interpr?). Lab EEguna 91.
ZANGO-GURUTZE. Cruce de piernas (al danzar).
Dantzan e arritzen gaitu / zure ibiltziak; / mugida biziyakin / zango-gurutziak, / iduri dauzkitzula / juntura autsiak. Yanzi 88.
ZANGO-IZTER (Pl.). Piernas y muslos.
Zango-ixterrak bilduak sabeleko miñen eztitzeko. FIr 190.
ZANGO-JOKO.
a) Movimento de piernas.
Zortzietatik amarretako tarte luze artan nai bezelako lasaitasunarekin apaldu zitekean, amarretatik aurrera zanko-jokoari eragin bear balitzaio ere. Anab Usauri 44.
Juego de piernas.
[Kabarrari] bat atzetik-aurrera aga eskuan etorri bezela, beste batek aga-muturra bizkarrean zango-joko yaioa zegian atze-aldera. Anab Don 111.
b) Deporte que se juega con el pie.
Zango-jokoeri laster ohartu zen korrale haundiko balonarekin. Larre ArtzainE 119.
ZANGO-JOSTE.
Cruce de piernas (al danzar).
Zenbat-nai gizon mardul ta gizentsua izanikan ere, ariñ eta xotilki eman zituan len zango-joste ta urratsak. Lh Yol 30.
ZANGO-JUNTA (-xunta Ae, Sal). Ref.: VocPir 303; A Aezk 300; EI 71. Tobillo.
ZANGO-KABILA (BN-ad ap. EI 71; H). Tobillo.
ZANGO-KAKOLA (Dv A). "Patizambo" A.
ZANGO-LARRU. "Bottes, zankho larriak" VocS 131.
ZANGO-LATZ, ZANGA-LATZ. De patas ásperas.
Pardix zanga latz, ginzurrun gorri, gibel beratx. ZMoso 63.
ZANGO-LEPO.
a) (L-sar, B). Ref.: A; Izeta BHizt2. "Empeine del pie" A.
(B; zangalepo B). Ref.: A (zangalepo); Izeta BHizt2. "Parte del pie en que se articula con la tibia" A. "Zangolepoa biurtu ta maingu" Izeta BHizt2.
b) Piernas y cuello.
Aur ziran ezkero an dira zango-lepoak burdinetan uzkalduta, bertan tinko egonik aurreruntz bakarrik so egin dezaten. Zait Plat 48.
c) "Zankálepo eiñ, se dice cuando al saltar a una caballería se cae al otro lado" Iz ArOñ.
ZANGO-LODI (H; zanka-lodi c. sg. A; Lar y Añ (s.v. zanca), H; zanko-lodi H). "Qui a de grosses jambes" H (s.v. zankalodi). "De pierna gruesa" A.
Sokrate begi-gorria, larru-ximur, lepo ta zango-lodi, ortz-luze, ezur-aundi hura. Zait Plat 99.
" Zankalodi (R), rechoncho" A.
ZANGO-LUZAKA.
a) A pierna suelta, con las piernas extendidas.
Arrantzaleen lante geienak / aldatu gabe keska ori dauka... / obe zatzutez etzeranatenak / oyian egon zanka-luzaka. Inzag EEs 1915, 8.
b) A grandes zancadas.
Aiek lasai, abek azkar, edo patxarazko ibilleran ala zanko luzaka. Anab Poli 53.
ZANGO-LUZE.
a) (Sal; H; zangoluz H; zangaluze AN, L, B, Sal; Dv; zangalüz S; zankaluze gral.; Lar, Añ, H; zankhalüz S; zankoluze H). Ref.: A (zangaluze, zankaluze); Lh (zangaluze); Lrq /sankhalüs [oxítona]/; ZarHizt. Zanquilargo, patilargo. "Zancudo" Lar y Añ. "Zanquilargo" Lar. "Gizon zangaluze orrek aisa pasatzen du bidea (B)" A.
Egun batez heldu zaio halako jaunskila zango luze bat. Zerb Artho 675. Ezten zorrotzak dituzten euli zanka luzez, zeruko suz ta milagrozko aizez erre ziozkan bazter guzietako gari ta labore ziranak. Mb IArg I 119. Debru zango luz ergela. Ox 87 (dirigido a una liebre). Bere oñetan idazpeturik Sancho Zancas, sabel andi, zangaluze ta soin laburrekoa bide zelakotz. (Quijote IX). AIr RIEV 1928, 604 (Anab ib. 610 zankoluze; Ldi RIEV 1929, 209 anka luze ). Egazti aundi zangaluzeak. Or Mi 118. Mutil aundikotea zan, tankera kankallu xamarrekoa, zanko luze, begi urdin, arpegiz biribildua. Etxde JJ 9s. Guriak zalhiago ziren, kuntrekoak zankalüz izanagatik. Herr 15-3-1962, 4. Ni haundietan gertatu nintzan, nahiz baziren ni baino haundiagoko zanga-luze batzu. Larre ArtzainE 66 (133 zango-luze ).
b) De tubo largo.
Pipa zango luxe bat / emanik ahoan. Etcham 221.
c) (Sust.). "Zankaluzea, (Himantopus himantopus), cigüeñuela" MItziar Txoriak 48.
ZANGO-MAILA (H; zankamalla Lar, H). "Zancajera en el coche, donde se pone el pie para entrar en él, zankamallea" Lar.
ZANGO-MAKILA.
a) (BN-mix; -makhila BN-bard; Dv (BN-bard); zankho-makila S). Ref.: A (zango-makhila); EAEL 15. Pierna.
Haurrek, ttipi direlarik ohakoan ahanzten baitituzte eta behar gabe zer nahitaz asetzen, zango makilak kakol derabiltzate. JE Bur 164.
b) (B, Sal). Ref.: A (zango-makhila); Izeta BHizt2. "Canilla, hueso de la pierna" A. "Zango-makil, bâton de jambe. Tibia" Larz GH 1973, 75. "Erori ta zangomakile autsi" Izeta BHizt2.
c) "Zango-makhil,[...] bâton, canne de soutien" Lh.
ZANGO-MAKUR.
a) (B, BN-baig; H; zanko-makhur BN-baig; Dv, H). Ref.: A (zango-makur, zanko-makhur); Izeta BHizt2. Patizambo. "Personne qui a les jambes tortues" H (s.v. makhur). "Gaizki troxa badezazu haur hori, zango-makhur izanen da; untsa itsusi baita (BN-baig)" A (s.v. zanko-makhur).
Lein arrapatan da gezurra ezik zanka-makurra. A Ronc 275. Lehenik arrapatua da gezurra ezik zango-makurra. Egunaria 15-7-1960 (ap. DRA ).
b) De pies torcidos. "Anguipes, [...] zangamakhur" Urt II 97. "Pied bot" H.
c) "En parlant d'un meuble, d'un ustensile, qui a les pieds de travers" H.
ZANGO-MAMI. "Zankumamiñ [...], pantorrilla" Elexp Berg.
ZANGO-MARATILA. "Zanko-maratilla (R), personas o animales flaquísimos" A.
ZANGO-MEHAKA (L, B, BN-ciz; Dv). Ref.: A; EI 71. Tobillo. "Zango-mehaka, cou-de-pied (Prop II 35)" Dv A (s.v. mehaka). "Empeine del pie" A. "Zankho-mehoka (S, Foix), cou-de-pied" Lh (tal vez error por -mehaka).
[Zephoaren] azpiko zur puskak baditu bi ozka, zango mehakaren sartzeko heinekoak. Prop 1880a, 35. Haur ttipiago batek altxatzen ohi diote sardearen azpiko burua, bertzela urhats guziez jo litzazke dohakabe horien zango mehakak. Prop 1889, 168.
ZANGO-MEHAR. De piernas flacas.
Buru apal, kokat herdoil, zango mehar, higatu bat omen da. HU Aurp 130.
ZANGO-MEHE (H; zangome L, B, Sal; H; zangame AN, B, Sal; zankame gral.; Lar y Añ (s.v. zanca), H; zankome R; H; zanko-mehe H; zankho-mehe S). Ref.: A (zangome, zangame, zankame, zankome); Izeta BHizt2 (zangome); ZarHizt (zangome). "Qui a les jambes grêles" H. "Persona de pierna flaca. Zangamea da, baina zaulia (B)" A.
Bur pelat, zankamehe, debria! (S). Lander (ap. DRA ).
ZANGO-MOTZ.
a) (L, BN, S; Dv A; -motx L, BN, Sal, S; zangomutz L, BN, S; zankomotz S; zankho-mutx S; -mutz Gèze). Ref.: A (zangomotx, zankomotz); Lh (zangomotx); Lrq (zankho-mutx). "Zankhomutz, qui a une jambe coupée" Gèze. "Cojo, de pierna amputada" A.
Hobe dukezu esku-motz edo zango-motz bizitzean sartzea, ezenez bi eskuak edo bi zangoak ditutzularik bethirainoko surat arthikia izatea. Dv Mt 18, 8 (Leon zangomotz;maingurik; He, TB, Echn, Samper maingu, Ur, Ur (V), Or, Ker erren, Ip zankho-bakhoitx, IBe hankamotz ). Zango motza lasterka ura karraiatzen. Guilsou GH 1952, 247. Geroa besomotz edo zangomotz. EZBB I 126.
b) "Zankamotx (R), zanquilla, persona que tiene las piernas cortas" A.
ZANGO-MUTUR. Tobillo.
Ziri luze batzu eskuan, kaskatuz zango muturrak, oihuka, ukabil ukaldika, bizpalau mutikok berehala husten dute plaza zola. JE Bur 26. Tiro bat eskapatu zaut uste gabean, / xuxen-xuxena sartuz zango muturrean. Xa Odol 136.
ZANGO-OKER (zankoker Lar, H). "Zanquituerto" Lar.
Ainbeste zanko oker zanikan / nork zekian oraiñ arte? Olea 25.
ZANGO-HONDO. "(L), jointure du cou-de-pied" Lh.
ZANGO-PALA (BN-baig ap. A). Planta del pie. "Hain luzaz mendian eili-ondoan, zangopalak minberatuak ditu akhidurain akhiduraz (BN-baig)" A. "Zango-pala, pelle de pied. Plant du pied" Larz GH 1973, 75.
ZANGO-PIKARRAI. "Zanko-pikarrai (S), descalzo" A.
ZANGO-PLANTA. "Zanko-plantá, la planta del pie (R-is)" ContR 523.
ZANGO-PUNTA. Punta del pie. "Burutik asi ta zangapuntaño (AN-5vill)" Gte Erd 237.
Ene soin xuriaren eta gerriko xingola urdinaren emaiterat noa; arrosa urhezko bat, gero, nere zango puntten gainean. Barb Sup 135. Zango-punta ikusten diot geroago zapanago apaltzen. JE Ber 101. Bera ongi egina zen zango puntetarik buru gaineraino. Zerb IxtS 55.
" Zanko püntetan [ibili zen] (BN-arb, S) [...], zanka punten gañean (AN-5vill) [...] zamgo punten gañean (B)" Gte Erd 264s.
Zango punttetan ixlik oherat hurbiltzen. Arb Igand 78. Zango puntten gainean sartu zen sukaldean. Barb Sup 43. Zango puntetan yuaiten Piarrexen ateko giltza xilotik soiterat. Zub 39. Zango punten gainean abiatzen dire harrabotseri buruz. Zerb Azk 102. Joan zen espartinak eskuan, zango punttetan. JEtchep 40. Zango puntetan zaizko / etorri biphilik. Larz Senper 102.
ZANGO-SAGAR (L, BN, S; Lecl, Dv (BN), H; zank(h)o-sagar S; Gèze). Ref.: A (zango-sagar, zankho-sagar); Lh; Lrq (zankho-sagar); Gte Erd 249. Pantorrilla. "Mollet" Gèze. "Zango-sagar, pomme de jambe. Mollet" Larz GH 1973, 75.
Zango-sagar edo aztaletako mami guzia gainetik behera mozten diote. Prop 1884, 93. Mutxurdin xaharrak zango sagarra gorderik dauka. JE Bur 35. Zaiak estekaturik goraxko gerrian, / zango-sagarrak ditu arras agerian. Ox 163. Zankhoko azüzküliak hüllan lürriala heltzen eta zankho sagarrak lohi tzapastaz eta behi gotzez betherik. GH 1950, 47. Ene zango-sagar azkarrez gorago nehork ez du ni baitan deus gehiago ikusi. JEtchep 73.
ZANGO-SENDO. "Zankosendo [...], hanka lodiak dituena" Elexp Berg.
ZANGOTAN. "(L-ain, R), poner a un niño en postura para evacuarse" A.
ZANGO-TXORTEN. Tobillo.
[Otoitzak] ondo esateko ardurarik artzen etzuanari, kaxk! emango zion zigorrarekin zanko-zurtenean. AZink 31.
ZANGO-TXUNGUR (AN-erro ap. EI 71). Tobillo.
ZANGO-TXUNKU. "Zanko-txunku (R), tobillo" A. "(R). [...] Zango-txunku, tobillo, juntura del pie" Ib. (s.v. txunku).
ZANGO-UHAL. Traba, correa que sujeta los pies del caballo.
Rozinanteri zank-ualak jartzeko. "Sueltas" . Berron Kijote 163.
ZANGO-HUTSEAN. Con las piernas al aire, sin medias.
Ekusiko dezue [...] Urlia zanko utsean, buruko zapirik gabe, kolkoa salgai duala. AA I 581.
ZANGO-HUTSIK. Descalzo.
Umekondo asko dabiltz gaur zango-utsik. TAg Uzt 37.
ZANGO-ZABAL. a) (H; zankozabal Lar, H; zankazabal H). "Perniabierto" Lar. "Qui a les jambes écartées, écarquillées; cagneux" H. b) "Qui a les pieds larges; pied-plat" H. "Zango-xabal, pieds larges. Pied-plat" Larz GH 1973, 75.
ZANGOZ GAINDI. "Zankhaz gainti (S), en brimbalant les jambes" Lh.
ZANGOZ GOITI. Patas arriba.
Ezarriko zutiet / hortxe zankoz goiti. CanBel. (ap. DRA)
ZANGOZ GORA. "Zankhaz gora, les jambes en l'air" Lh.
Khürütxe baten gañian ezari zien; bena galthatü zian zankhuez gora ezar lezen. CatS 108. Bainan galdatu zuen zangoz gora emana izan zadin. CatAst (ed. 1888) 108. Mement batez güziak zankhaz gora zien. Xikito 7. Menditarrak, zangoz gora... / Ardiak itzulipurdi! / [...] Debrien haize xirtxila, / zer behar dugu ikusi? Héguitoa GH 1973, 24.
(Fig.).
Ez da beraz estonatzeko zenbait abusu khentzeko ordean, gauza guziak ezarri bazituzten zangoz gora edo buruz behera. Elsb Fram 58.
Hartz-ama botatu du / lau zangoez gora. Etcham 232.
ZANGO-ZIKIN (B ap. Izeta BHizt2). De pies sucios.
ZANGO-ZIZKIRIO. "Zanka-zizkirio (V-m), vena de la corva" A.
ZANGO-ZOLA (L, B, BN-baig-lab, Sal, R; Dv, H, VocB; zangazola B; zankho-zola S). Ref.: A (zango-zola, zangazola, zankho-zola); Satr VocP; Izeta BHizt2. Planta del pie. "(B) [...]. Zangazolan itze bat sartu zait" A. "Zango zolaraino etzautzu heltzen, il ne vous arrive pas à la plante du pied" H (s.v. zola). v. HANKA-AZPI, oinazpi (2).
Altxatu zuen [maingua]; eta ordu berean haren zango zolak eta aztal hexurrak azkar egin ziren. TB Act 3, 7 (Lç, Dv oin zola, Ol oñazpi ). Eta alferretan haren zango zola nahiko duk ausiki. Lap 146 (V 65). Min bat jin betzaio zankho zolan. Mde Pr 37. Zango zolak arraska daztatzu. GH 1952, 178. Zango zolatik kilikatu zuen zakurra bere aztaparrekin. JEtchep 32.
ZANGO-ZORRO (zanko- G ap. A, que cita a It). Polaina.
Zankoetan dituzte [erleak] zankozorro mota batzuek, eta ez dira gelditzen oiek bete arteraño. "Polainas" . It Dial 12 (Ur polaina, Dv galtxoin, Ip galtza). Larruzko zango-zorro belauneraño lekatuekin. "Guêtres" . Or Mi 43.
ZANGOZ ZANGOZ EGON. Ser los antípodas.
Lurraren bertze aldetik, guri zangoz-zangoz dauden jenden berriak, Maoristarren berriak emaiten darozkigu. Prop 1894, 178.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper