Tr. En la tradición meridional alternan (en ocasiones en un mismo autor) las formas zur y zuur. El empleo de zuur es frecuente sobre todo en el s. XX, si bien se documenta ya en Astarloa y, con el significado de 'hábil', en Moguel. Al Sur se encuentra con -h- en Larramendi, Astarloa (II XII), Brunet (Lc 16, 8), Etxaide (JJ 69), Orixe (junto a zugur y zur ) y Zaitegi (Plat 85). En DFrec hay 23 ejs. de zu(h)ur.
Onom.: Pedro Çurra. (1193) Arzam 473.
Don Xemeno de Maria Çurra. (1286) Ib. 473.
Item Eluira la Çurra. (1353) Ib. 473.
sense-1
I .(Adj.).
azpiadiera-1.1
1.
(V-m, L, BN, S; SP, Urt V 131, HtVocGr 420, Lar, MgPAbVoc, Añ, Izt 36v, ArchVocGr, Gèze(
zühür
), VocCB, Dv, H),
zugur (B, BN-baig),
zur (V, G; Lar, Añ, Izt 99v, Dv(V, G), H(V, G), ZamVoc)
Ref.:
A(
zuur, zugur, zur
);
AApend;
LhEusk 1919-20 (I) 79;
Lrq(/sühür/ [las dos vocales nasales])
. Sabio; prudente, cuerdo, sensato.
"Sage"SP,
HtVocGr.
"Sobre"Ib."Ajuiciado, sendondua, zuhurra
"Lar.
"Avisado, advertido","cauto","cuerdo","discreto","prudente"Ib."Magos, Sabios, Zuhurrak, jakintiak
"Ib."(El) loco con la pena es cuerdo, eroa zur, bizkarrean egur
"Ib."Sesudo, juicioso, zuurra
"Añ.
"Despierto, despejado, zurra
"Ib."Despejado, listo"Izt 36v.
"Prudente"Ib. 99v.
"Sage, [...] prudent"Gèze.
"1. sage, qui sait, est entendu, [...]; 3. sage, qui a sa raison, n'est pas fou, [...]; 4. sage, prudent, avisé, [...]; 5. sage, prudent, prévoyant, précautionné"H.
"Prudente, discreto, sensato, [...]. Erhoaren sinhestea, zuhur-ustea, el pensamiento del loco (es) creerse cuerdo [...] (Darthayet). Zuhurrak luzaz phensatzen eta laster obratzen (S)"A.
"
Zuhurrak bi itz aski (S)"AApend.
"Fin, adroit, avisé"LhEusk 1919-20 (I) 79.
"Prudent, avisé, précautionné"Lrq.
Tr. Hasta el s. XX es más frecuente al Norte.
Zuhur denak, hara eztohen, egin penitenzia. E 39.
Zuhur gutik andregatik gaizki erran diroite. Ib. 117.
Eta [birjina] hetarik borzak ziraden zuhur, eta borzak erho. LçMt 25, 2 (He, TB, Dv, Ip, SalabBN, Leon, Ker zuhur, Or zugur, Ur (V) zur; Ol, Arriand gurbil, IBk, IBe zentzudun
).
Zareten bada zuhur sugeak bezala, eta sinple uso kolunbák bezala. "
Prudents"
.Ib. 10, 16 (Dv, Ip, Leon, Ker, IBk, IBe zuhur, Ur (V), Arriand zur; He, TB, SalabBN prudent, Ur kontuzko, Ol gurbil
).
Huná, Zuhurrak Orientetik ethor zitezen Ierusalemera. "Des Sages"
.Ib. 2, 1 (He, TB, Dv, Ur (V, G), Echn, Hual, Samper, IBk mago, Ip maje, Ol, Or, Ker azti, BiblE jakintsu
).
Zuhur izaten, xahu, etxean egoile, on, bere senharrén suiet [emazteak instrui]. "Sages"
.LçTit 2, 5.
Erranen düte jente endelgatüek eta zühürrek eztüzüla maite arrazona. Etchart 7.1r (en la respuesta de Ros hay zur (16.1r) y zuhur (14.1r), esta última var. probablemente por influencia de la usada por Etchart).
Ala gure zoratuak baikinduen pensatzen / gu zuhurrak giñela eta onak erho ziraden!EZMan I 82.
O Birjina minzari zuhurra. Harb 60.
Hobe da zuhur baten ustea eziez ehun bertzeren sinestea. OPr 523.
Pagano zuhur heien erranak. TtOnsa 19.
Zuhur bahaiz, pensatuko duk / eternitate luzean. Gç 158.
Hirur Errege zühürren adorazionia. Bp II 24.
Greziako zazpi zuhurrenetarik lehenbizikoari. ES 170.
Izan zaite nahi bezaiñ zuhur eta iakinsun. Ch III 43, 2.
Gizon zuhur, zintzo, menak eta jakintsuak gure alde ditugunean. LarCarta a Mb 280.
Nur da aski zühür, ororen osoki jakiteko?"
Sapiens"
.Mst I 9, 2.
Gizon gazte ungi egin bat, hazkarra, guduko behar bezalakoa, zuhurra bere hitzetan. Lg I 275.
Zühür zaharrek izarian zazpi gauza ezin hobenak zütien ediren. Egiat 205.
Gure ikustera jin zahar horik / ez gu beno zuhurrago. AstLas 34.
Konfesore zur edo kontuzko batek. MgCO 10.
Asti ta eraldi utsak erle zur aituaren antzera emotea. AñEL1 3.
[Pagano] hekien arteko zuhur batzuk saminki auhendatu dute gizonen erhokeria. Dh 198.
Soldado-gai ttipienak zuhurrenak ohi dire. FrantzesB I 15.
Zer egin eban gizon zuur onek? Etzan juan artez kartagotarrakaz pelietara. Astar II XII (I app. XLIII zur
).
Aume zurrak dau gogoan / amaren esan ain ona / asko gurata emona. ZavFabRIEV 1909, 33.
Zoroak bere baithan du fidantzia, zuhurra kontrarat guti khondatzen du bere ahalen gainean. MarIl 35.
Eroen kontua da / nekez biziztea, / zurrena neke gabe / tripa betetzea. ItFab 35.
Gobernu ongilla eta zur batek goitu ezin zitukianak. (1846). BBatzarN 163.
Erho bat zarraion behiñ harrika zuhur bati. Gy 152.
Gizon izpiritutsu, zuhur eta prestu bat. HbEgia 32.
Zein uste dezu dala morroi leial edo zurra, bere jaunak ipiñi zuena bere familiaren gaiñean. UrMt 24, 45.
Buruzagi zuhurrari dagokon bezala, batzuen alderat idor zen. Laph 231.
O familia dibinoaren zaintzale zühürra. IpHil 262.
Mende nahasi huntan izan diren gizon zuhur, jainkotiarrenetik bat zela. HUAurp 79.
Konfesore jakitun, on eta zuur bat. ItzAzald 199.
Gizon zur eta jakitun batek. Ib. 184.
( s. XX)Telemakoren aita bezelakoxe zurra ("zikotza" ez, "prudente" baizik). AArdi 73.
Zuhurrari... zuhur eta erdi, erraiten ohi den bezala!BarbSup 155.
Zimun kauterra gizon zuhurra zen beraz. Zub 27.
Gizon "analfabeto" bat guztizko zuurra. KkAb II 80 (I 76 zur
).
Ez othe diren, halarik ere, hiri ttipiko eskualdun-umeak zintzoago gelditu [...], zuhurrago beren urratsetan. JEBer 45.
Zuurragoak izanak dituk ene guraso / Adan eta Ebe!"Tenían más juicio"
.LdiBB 6.
Etzaukodaz basatitzat, andra zurtzat eta jakintsutzat baño. Otx 123.
Zur eta arduratsuak diranak, bakotxean zerbait aurreratu al izango dabe. EguzkGizAuz 139.
Arraiña uretan, txorija aidian, emazte zurra etxian. EZBB I 41.
Gizon zuhur bat behar diren bideak hartuko dituena. ZerbIxtS 27.
Joan zen gizon zuhur baten gana kontseilu galdez. LfMurtuts 29.
Gizon bulartsu ta zurra da. ZaitSof 189 (198 zuur
).
Izketan txoratzen zitulako zirudien zugur eta iakintsu. OrAitork 109 (18 zuhur
).
Nagon zugur argialdi ontan Zure egalen pean. Ib. 348 (
Tormes 33 zur
).
Norberaren okerren zuzentzekoa zuurren jokabidea bada. TxillLet 83.
Aita zuur ta langillearen utsune. ErkiagBatB 34.
Allande zuurra ta iaioa zen. EtxdeJJ 68.
Zurrak zaituedazen gero!BilbaoIpuiB 125.
Izarrek hor dute beti gidatu gzion zuhurra. XaOdol 339.
Hiru gauzetarik behar du begiratu zuhur denak. EZBB II 24.
Arrotz guztiak ero sortu ote ditu Jainkoak, eta gu bakarrik zuhur?MIH 205.
v. tbn. Ax 310 (V 206). Hm 62. SP Phil 16. Arg DevB 153. He Gudu 138. Monho 140. JesBih 444. Jaur 114. Bordel 94. Arch Fab 235. Dv LEd 171. CatS 45. Elzb PAd 14. Arb Igand 178. CatJauf 25. Etcham 220. Ir YKBiz 24. Mde Pr 132. Arti Ipuin 77. Osk Kurl 169. Vill Jaink 142. Ibiñ Virgil 88. Alzola Atalak 115. Berron Kijote 26. Onaind STeresa 116. Larre ArtzainE 50. Zur: Altuna 75.
azpiadiera-1.1.1
Gure Errege Santz Zugur seigarrenak. OrQA 194.
azpiadiera-1.1.2
Anderrai-miñez, atzeman zuten, / burua zûr, ez il, bai il. "
En el uso de sus sentidos"
.OrEus 410.
azpiadiera-1.1.3
(Ref. a cosas)."Elhe zuhurrak dire horiek"H.
Iongoiko adimendu guztiz zuhur eta iratzarria duzuna. EZMan II 168.
Asko aldez zure ahotik entzun dut hitz zuhurra. Ib. 128.
Zure bizitze zuhurrak / zeru-lurrak / derakarzke bakera. OPo 56.
Milla abisu bere ustez zuhurrik [...] emaiten. SPPhil 425.
Zuhurraren konseillu zuhurra. TtArima 111.
Gauzen adiaraztera emaiteko manera antzatsu eta zuhur hunek. ES 90.
Bethi ikhara zuhur batean behar garela bizi. Lg I 270.
Halako lege zuhur eta salbagarri baten moldatzekotzat. Ib. II 149.
Zein da beraz zuretzat partida zuhurrena?Mih 102.
Ezkonde zühürrak emaiten. Egiat 256.
Abisu zuhur horiek. Dh 73.
Entendimentu argija ta zurra. fBIc II 164.
Non Iñaziori zuhur iduritu baitzitzaion gezurtiaren ixilaraztea. Laph 241.
Zenbait abusu khendu ondoan, lege zuhurrenak egin zitzaten. ElsbFram 59.
Errepublika dela gobernu zuhurra. ZbyRIEV 1908, 232.
Haren ateraldi on, zuhur, bihotz altxagarriei. HUAurp 133.
Errazoezkoagoa eta gauza zurragoa izango da [...] Jaungoikoaren lekukotasunari eta esanai sinistea emotea. ItzAzald 14.
Haur bat zelarik ametstuaren zuhurra!Ox 21.
Erabaki zuhurrak artu behar zituelarik. Zub 46.
Lehenbiziko oto gurea, Tolosako kaskañoak zentzaturik edo, aitaso baten urrats zuhurrari jarri da tanpez. JEBer 77.
Bertoldaren maltzurkeri zurrak. Otx 1.
Elkarrekin ba dute zenbait mintzo zuur. OrEus 29.
Gauzarik egoki ta zurrena orixe dala nik uste. EguzkGizAuz 194.
Epe zuur baterako, Udalei arturena opatzea. "
Plazo prudencial"
.EAEg 13-6-1937, 1805.
Bere begi zuhurrak idekitzen ditu. Iratz 39.
Aurreraegi sartzea ez den zur. ZaitSof 163.
Matinen asmoa makurra bezain zuhurra zen. EtxdeJJ 120.
Zugur dan ikaskizuna. OrAitork 363.
Erabagi zuurra. ErkiagArran 62.
Legeok zuhur balira. ZaitPlat 85.
Eritzirik zuhurrenarentzat ere. (In MEIG VI 30
).
Artetan ele zuhur gozoak altxatuz orobat haren solasetan. LarreArtzainE 99.
v. tbn. Harb 465. OracinoD 10. CatLan 103. Brtc 189. Hb Egia 36. Dv Lab 199. Arb Igand 32. Amez EG 1952 (7-8), 16. Zur: ForuAB 157. EAEg 21-10-1936, 101.
2.
(L, B, BN, S; Urt III 382, Gèze(
zühür
), VocCB(s.v. zur
), Dv, H, VocB),
zugur (B),
zur (V, G, R; Lcc, VP 39r, Lar, Aq 829, Añ, VocCB, ZamVoc),
zunr (R),
zinhur (BN)
Ref.:
A(
zuur, zugur, zur, zinhur
);
Lrq;
ContR 523;
IzAls(
autsi
);
IzTo(
zurre
);
IzR 397;
IzetaBHizt2(
zuur
)
. Ahorrador, económico; avaro, tacaño.
"Escaso, avariento"Lcc.
"Endurador, miserable"Lar.
"Allegadores, zaietan zur ta iriñetan ero
"Ib."(A padre) allegador, hijo expendedor, aita zurrari seme gastari
"Añ(tbn. en Lar, s.v. endurador
).
"Zurraren etxean ezta faltako estrobua; dollorraren etxean ezta faltako estrobua. Es lo mismo que zurraren etxean birretan afaldu"Aq 829.
"Sage, économe (pris en bonne part et au sens d'un sage épargne)"H.
"Económico"A.
"
Zur [...] (G), avaro","
zinhur (BN?), tacaño"Ib."
Zugurra ta eroaren ele xagarra (B)"Ib."Économe"Lrq.
"Tacaño. [...] Anitx zúrra dun korí (R-is)"ContR 523.
"
Autsiya ta zurra, el tacaño"IzAls.
Cf. VocNav: "Zurro, tacaño, ruin, mezquino, mísero (Salazar)" y ReinEusk 76 (Urraul, 1575): "era çurro en dar dineros pa semejantes cosas".v. xuhur. Tr. Parece que los ejs. de la tradición meridional, salvo el de Iturriaga, tienen sentido peyorativo; no así los del Norte.
Zaietan zur eta iriñetan ero. RIs 19.
Zuhur arditaren, erho dugataren. "Chiche"
.OPr 534.
Zilhegi zaitzu zuhur izatea; ez ordean ez gogor ez abarizios. Mih 84.
Lanegitetik eta zurra izatetik datoz aberastasuna eta ongi izatea. "Economía"
.ItDial 27 (Ip zühur; Ur begiratuba
).
Langile eta zuhur izaten. DvDial 27.
Bazan gizon txit aberats bat, Nabal zeritzana, baña guziz zurra, eta iñori on egiteko eutsia. Lard 175.
Ori gizon zurra! --Ez dakit nik zertako dituzten dirubak. SorGabon 30.
Zurraren poltsak bi zulo. MocDamu 7.
Zurrak urrea baño obeto [gura izan]. AgKr 75.
Joango zaio etxe jabe zurrari igeltsero bat. Iraola 84.
Arditaren zuhur, sosaren erho. (BN-or). LanderEusk 1925, 37.
Enebala ikusi sekula aen gizon zikoitzik eta zuurrik. OrTormes 17.
Tira bear danean / ez gera [eiztariok] oso zur.Olea 26.
Ori bai: zur xamarra ote zan tankera eman nion. Arek etzuan dirurik arrika botako. TxGarmBordaB 144.
Baserritarra zurra dana badakie. Gerrika 201.
Gero Oroituz bilduman, paperetan zuhur, isildu zutena [poemaren giltza].
MEIG I 257.
(Ref. a cosas).Austero, sin lujo. Gure patioan / ez dago lorerik; / ezta klaustroetan / arku ta margorik. / Ibilgo batzuek / gordeak, geldiak, / ba-dira, orraitik, / komentu zur ontan. GandElorri 78.
azpiadiera-1.3
3.zur (Añ). Hábil."Abil, hábil, capaz, diestro, ingenioso para alguna cosa, [...] zurra
"Añ.
"Listo, diligente, [...] zurra
"Ib.Cf. zurt. Txito zuurra ta arte andijetakua dalako [mirua], txori ta txitatxubak atrapetako. MgPAb 180.
Labazaina ezpada zuurra ta aituba, edo subak igaroko dau gania balzitu ta barruba erre baga, edo danak urtengo dau ezkotu ta errearinak. Ib. 152.
[Letrauak diriala] txito zurrak, justizija austeko. fBIc II 169.
Laguntzat dabêzala / eiza-txakur zûrrak / billatu. ZavFab,
RIEV 1907, 538.
Jaso zaitzala zurrago batek / O! Paulo asko jakiña!ABAmaE 124.
Eurena eztan gauzea / atrapetan zurrak. AzcPB 331s.
azpiadiera-1.3.1
Nik asmu auetan niñarduen bitartean, gure arotz zurrak amaitu eban bere lana ainbat untze ta oltxugaz. "Solícito"
.OrTormes 49.
sense-2
II .(Adv.).
azpiadiera-2.1
1.
+zugur (B ap. A). "
Zugur bizi (B), vivir económicamente"A.
Arropetan eta ian edanetan doiaz bizi, zühür eta gütiz igaran. Bp I 99.
Jan-edana mahainerat atheratzeko diogula, ez zuhur eta murritz, bainan eder eta nasai. LanderRIEV 1910, 600.
azpiadiera-2.2
2.Sabiamente, juiciosamente; prudentemente. Baserriyetako euzkeldunak ikasi dagiyela zuur ibilten, ona Bilbora etorten diranian. KkAb II 75.
Zeure buruarekin / zûr itzegin zenun. "Con prudencia"
.OrBM 118.
Mikelek ola dio, bero bezain zuur. OrEus 36.
Zenbait oitura gogoangarri / buruan zûr ar etzazu. Ib. 415.
Jaulki baño len, itzak ondo neurtzen zitula-ta, mintzoa aopean zuur lotu zuen. TAgUzt 48.
Gudaria zuur ezi-eraztea.EAEg 27-10-1936, 146.
Bide makurrak jo eta joko ere ditu [psikologigaindikoak], aspergarri guziak bezala. Baina gero eta zuhurrago dabil, gero eta aurkikuntza ernegarri gehiago eginaz. MdePr 318.
Utzi, langilleen aldez neurritsuago, zuurrago ta burutsuago jarduten eban sozialista alderdia, ta buru-belarri jarraitu [...] agintaritzarik nai ez dauan talde ausartari. ErkiagBatB 191.
Zuur ta zeatz begiratzen dio bere izen onari. BerronKijote 139.
Zuur aski ta gorde-gordean eukitzen zun bere osabak. "Con mucho recato"
.Ib. 138.
Nagusiak goraldu egin zuen kontuhartzaile gaiztoa, zuhur jokatu zuelako. IBkLc 16, 8 (Lç zuhurki
).
azpisarrera-1
ZUHUR-HAGIN (L, BN-baig ap. A). Muela del juicio.
"
Eztu balio gazte horri galdegitea zuhur-haginak jinak ditiinez, haurregi delakotz berak ere eztakike (BN-baig)"A.
Hau adin handiko gizon bat da. Ez du ahokorik gehiago, zuhur hagina baizik. Prop 1900, 63.
azpisarrera-2
ZUHUR-ARIAZ. Ohaidea eder-ariaz, ezkont-idea zuhur-ariaz. "Par sa bonté"
.OPr 350.
azpisarrera-3
ZUHUR-BELAR. "
Zuhur-belhar, herbe de la sagesse, espèce de sisymbre"Hb.
azpisarrera-4
ZUHUR-HITZ. Palabra sabia.
Cf. A (s.v. zaar): "Zahar-elhe, zuhur-elhe (S; Chaho ms.), palabra de anciano, palabra de prudente". Zahar-hitzak, zuhur-hitzak. "Les dits des vieux sont les dits des sages"
.OPr 420.
Batari zugur-itza ematen baitzaio argizagi aundi danez. "Sermo sapientiae"
.OrAitork 396.
Egunak egunari eguzki zuriz iragarri bezaio zugur-itza. "Verbum sapientiae"
.Ib. 398.
azpisarrerakoSense-4.1
Proverbio, máxima."Adage, erran-zahar, zuhur-hitz
"T-L.
v. hitzur. Uskarazko zuhur-hitzak Aillan de Oihanartek bildiak. Arch(
inOPr(ed. 1847) tít.
).
Elizako aiten erranak, Filosofo zaharren zuhurthitzak, istoria saindua eta bertze istorioak. Ip(
inAxIp XI
).
Bi etsaien zuhur-hitzak. Ox 187.
Urte berri, gogo berri. Zuur-itz orrek baño, ez nau ezerk iguiñagotzen. LdiIL 87.
Salomonen zuhur-hitzak. ZerbIxtS 63.
Horra Hirribarrenek asmatuak direlako lau zuhur-hitz. ZerbAzk 64.
Jakintza badute anhitz, / atso, haur, eta zuhurt-hitz / ba dakite politika, / pilota, dantza, kantika / bai eta kantu ez likits. MdePo 33.
Salomonek beure zugur-itzetan orrela agertzen baitu. OrAitork 63.
Liburu horietan kausitzen ditugu zuhur-hitz edo atsotzitz frango. ZelaiberriHerr 3-11-1960, 4.
Horrelako zuhur-hitzen zuhurtasuna, ezagun denez, antzekoa izaten da herririk gehienetan. MIH 238.
azpisarrera-5
ZUHUR IZAN,
ZUHURRA IZAN . (Trans.).Tener buen sentido, ser juicioso.
Zuhur balinbaduzue, orhoit zaizte, andreak, ez dela batre azti, sorgin edo debru behar izan, asko berrien jakiteko!BarbSup 82.
Eta orhoit, zuhurra balinbaduzue, munduko diru-paper pullitenak [...] zure lur gizenak ez dituela sekulan balioko!Ib. V.
Hoa hemendik, eta laster, zuhur balin baduk!BarbLeg 67.
Dinamitez etxea leer-egiten ezpadigute eta zuur badugu tiroak xahutu gabe, badugu asko eguntako janaria. FIr 141.
Zuur badu [senarrak] artu bearko du. Ib. 157.
Zuhurra baduzu, ez zirika sua ganibet batekin.EZBB II 147.
azpisarrera-6
ZUHUR-HIZKA. Con proverbios, con máximas.
Platon ere, tantoka, zuhur-hizka artzen ahalko zen, Parmenide eta Heraklito batzu bezala, Pascal edo Nietzsche batzu bezala. Lf(
inZaitPlat XV
).
ZUHUR-JAKITE. Sabiduría.
Latiñez mintzalari bikaiña, ta zuur-iakiteari dagokionetan oso iantzia. "Scientissimus rerum ad studium sapientiae pertinentium"
.OrAitork 93.
azpisarrera-11
ZUHURRA IZANv. ZUHUR IZAN.
azpisarrera-12
ZUHURREZ Arako esakun ospetsua urliak zuurrez esan zun. 'Sabiamente'
.ZaitSof 178.
azpisarrera-13
ZUHURRIK. "
Zuhurrik egin duzu, vous avez sagement fait"SP.
azpisarrera-14
ZUHUR-ZUHUR . (Forma con reduplicación intensiva.).Muy sabio, muy sensato.
Adimen argi-argija dau mutil onek, zur-zurra da. KkAb I 108.