ongailu.
Tr. Documentado en textos septentrionales desde el s. XVIII y en Orixe y Zaitegi. La forma mejor documentada es onkailu (-kh- en algunos ejs. de Duvoisin). Hay ongailu en Prop , Gachiteguy (tbn. onkailu) y Zaitegi; ontkaillu en Etcheberri de Sara y hunkallü en Béhéty.
1.
(Dv),
onkailu (Hb; -kh- vEys (L), Dv, H (L, BN)),
ontkailu,
hungailu (-illu BN, S ap. A
; VocBN
, Gèze),
hunkailu (Hb; -kh- H),
huntkallu.
Abono, fertilizante; estiércol.
"
Onkhailurik gabeko lurrak guti emanen, la terre sans bonification donnera peu"
H.
v. 1 ongarri.
Lur edo landa bere baitharik emankara dagoenak, laguntza eta ontkaillurik gabe.
ES 190.
Ez bazaio onkailu ematen lurrari, / guti saristatzen du golde sakhailari.
Hb Esk 151.
Hautsa da onkhailu hoberenetarik bat.
Dv Dial 52 (It, Ur ongarri, Ip hunkarri).
Ez dezazula deusere galtzerat utz, egizu gauza guziez onkhailu.
Dv Lab 164 (97 onkailu).
Ageri da zer ekhoizpen handi derauzken huntkallü berriek.
ArmUs 1892, 156.
Lür beltz gizen bat da, beañez aberats, bena hunkallü gose.
D. Béhéty GH
1931, 447.
Ungarria, onkailu guzien errege da, hori gabe bertzek deus ez dute egiten ahal.
GAlm 1937, 86.
(ap. DRA, s.v. ungarri)
Lurra ontzen eta goritzen duten zer guziak, deithuko ditugu ongailuak.
Gatxitegi Laborantza 35 (tbn. en la misma pág. onkailu).
Bere onkailu edo tresnen erosteko.
Larre ArtzainE 320.
2.
(AN, L; Dv),
onkailu (-illu G-nav, AN-5vill, L-sar, B, -kh- Dv, H (L, BN)),
unkailo (R),
hunkailu (L-sar, BN-baig, S; -kh- H)
Ref.:
A (ongailu, onkaillu, unkailo);
Lrq (hun)
.
Condimento.
"
Jaten zuten belharki zerbait, onkhailurik gabe, [...] sans aucun condiment"
Dv (s.v. belharki).
"
Eman diozu onkaillurik eltze oni?, ¿ha puesto usted condimento en este puchero?"
A.
Baratzeko belhar, aza eta bipher eta bertze anhitz ongailu ezagutzen ez ditudanak.
Prop 1880b, 10.
Horra gure arratseko jan aldia, behar ere gosea ongailu handia da.
Prop 1883, 37.
Sehiek emaiten dute tupina, bere onkailu guziekin.
Barb Leg 132.
Onkaillu usai-ondunak odolaz batean, / alako odolkirik ez egiten bestetan.
"Especias olorosas"
.
Or Eus 138.
--Sukaldegintza deritzan antzeari, zer eta zeri ematea dagokio? --Iatekoei ongailuak, alegia.
Zait Plat 93.