Tr. En la tradición labortana y bajo-navarra se documenta ya desde Leiçarraga, y la única forma empleada es xehatu En textos alto-navarros hay xeatu y xegatu en Lizarraga de Elcano, y xeatu en Echenique y F. Irigaray. En la tradición guipuzcoana, donde las formas en tx- son las más frecuentes y las únicas en textos anteriores al s. XX, se documenta en Larramendi y en autores de los ss. XIX y XX. Algunos autores del s. XX emplean más de una variante (así en Orixe xeatu, txeatu, xeetu y txeetu): hay txeatu en Larramendi, Iturriaga (junto a txetu), Lardizabal, el Uriarte de BulaG, Arrue (GB 60), en Inza y Lizardi (en éste junto a xeatu y xeetu (BB
60 xêtu)); txetu en Echagaray, Iraola, Alzaga (Burr 22), Barriola y Ugalde, y txeetu en J.A. Irazusta (Bizia 62), Etxaide (tbn. txehe-) y Berrondo (tbn. xeetu); xeatu en Iraizoz, Zaitegi, Villasante, Ibiñagabeitia (junto a xetu) y Labayen (SuEm 166 xehatu); xeetu en T. Aguirre y Goenaga (Y 1934, 97). En HerVal aparece, junto a xeatu , la forma seatu , sin duda mera var. gráfica de la anterior. En DFrec hay 2 ejs. de xehetu y 6 de txeatu .
sense-1
1.
(AN, L, B, BN-arb-baig, Sal, R; SP, Urt I 40, HtVocGr, ArchVocGr, VocBN, Dv, H, VocB),
xehetu (V-gip, AN-5vill; H),
xetu (AN-ulz),
txeatu (G; Lar, Añ, H(<ch-> G)),
txetu (G, AN-gip),
xegatu,
xatu (B),
txeetu,
seetu (V-gip),
seatu,
xiatu (R)
Ref.:
Bon-Ond 157;
VocZeg 287;
A(
txeatu, txetu, xeatu
);
ARonc 386;
SatrVocP(
xeatu
);
IzArOñ(
seéketia, xeétu
);
EAEL 267;
ElexpBerg(
xeetu
);
GteErd 110, 284;
IzetaBHizt2
. Desmenuzar, triturar; moler; masticar; (fig.) destrozar, destruir, aniquilar.
"Hacher, mettre à menu"SP.
"Mâcher, piler"HtVocGr.
"Hacher"Ib. 369.
"Repicar, picar mucho"Lar.
"Desmenuzar","destrizar","moler","triturar"Ib."Ronzar, mascar, romper algo con los dientes, ortzakin autsi, txeatu, txikitu
"Ib."Picar, haciendo gigotes"Añ.
"
Xegatu, (desmenuzar), masticar"LE-Ir.
"Desmenuzar las parvas en las eras, eltziuak xiatu
"ARonc 386.
"
Txetu bildu duzian egurra
"EAEL 267.
"Trocear, hacer pedazos. Xeetuiozu okelia umiai. Aupa mutill, xeetu pelotia!
"ElexpBerg.
"
Xeatu, xatu, masticar, hacer papilla. Aragie ongi xatu
"IzetaBHizt2.
v. xehakatu, zehatu. Cf. XEHE-XEHE EGIN. Kanabera zarthatua eztu xehaturen eta khea darión lihoa eztu iraungiren. LçMt 12, 20 (Echn, SalabBN xehatu; TB xehekatuko
).
Hezurrak xehatu arren laster dire osatzen / eta zauriaren merka ezta nihon agertzen. EZMan I 111.
Bekhatuz gogortu zen bihotza, damuaz, doloreaz eta urrikiaz xehatzen, beratzen eta zathitzen baita. Ax 197 (V 133).
Har zazue zeinbait ahur sauka osto eta ungi hek xehatu direnian emozue urin hurtua, kataplasma egiteko aski den bezala. Mong 591.
Harri haren gaiñerat eroriko den guzia zathitua izanen da eta nori ere eroriko baitzaio gaiñerat, eta hura xehatuko du. HeLc 20, 18.
Jainkoaren hitzaren ogia gelditzen da euskaldunentzat, txeatu bagez probetxurik gabea. LarCarta a Mb 278.
Gústoa ján edán bearrik gábe gozatuko dá erregalo gisa batéki, ta xeatzekó itekorik gábe. LEDoc 250.
Ala nola gorputzaren janarioak, ezpada jaten ta xegatzen, ezpaitezake anitz probetxa. (374). LE-Ir.
Ez dezute ikusten / ortz eta agiñak / errot-arri gisara / daudela egiñak? / Oiek txetzen dutena / nik derala urtzen. ItFab 97s.
Adrilluen arteko morteroa txeatzen dute barrenen sartzeko. ItDial 31 (Ur txikituten, Dv, Ip phorrokatzen
).
Amon'tar guziak ezpataz josi, eta burnizko narra orzdun-pean txeatuak izan ziran. Lard 193.
Azukrea da khanabera mota bati xehatu eta egosi ondoan khentzen zaioen gozoa. DvDial 40 (It, Ur txikitu, Ip xehekatü
).
Hortz txarrak dituen idiak ez du ongi xehatuko eta jana gaizki ehoko du. DvLab 236.
Txeatu zuen bere oiñ garbiarekin onen burua. UrBulaG 530.
Pika zazu pastanagria phiruka, eta tipula xeha. ECocin 4.
Xeha zaitzu guziak elkharrekin emaiten duzularik aza ere xehaturik. Ib. 21.
Atheak ezin hautsiz, harrika xehatu zituzten berinak. Laph 240.
Etziok xeha arthorik [zamariari] / ahuan ezpeitü armarik
. ChantP 348.
Iru egun egur xeatzen. HerVal 148 (<sea-> ib. 148, 196).
Han, milaka, kanoi mitraillaz lehenik, hiltzen zituzten eta gero sabre kolpeka phuskatuz, xehatuz. ElsbFram 118.
( s. XX)Lolitak pianua jotzen du txetu arte. Iraola 105.
Damurik ez detzazket eskuak higi: zoin gogotik hauts eta xeha nitzazkeen elektrikaren punpula guziak. JEBur 74.
Lasto xehatzekoa. Prop 1911, 207 (ap. DRA
).
Hik guretako bildu behar duk [ogia] / xeha dezaten errotan. Ox 142.
Elhez Minini zuten jo, / larrutu, xehatu, eho. Ib. 121.
Aizak, kaiku, berriz ile bat ukitzen ba diok Kattalini xeatuko aut. TPKattalin 180.
Mea xeatzeko lantegietan 200 langile. FIr 135.
Zukrearen iduriko arri koxkor xuri bat eman zakon, eta ahoan xeatu nahiz, hortzak kraskatu zitzazkon. Zub 111.
Ondarrak xeatzeko ba dizu jotzaille. "Majar"
.OrEus 102 (390 xêtu; tbn. xeatu en Aitork 187).
Sokorrak zartaka xeetxen [sic]. TAgUzt 239.
Albitar tropak [...] beti ohointzan ari dire, bethi ororen xehatzen, pagano batzu bezala. ZerbIxtS 105.
Madianitak xehatu eta erhautsi zituzten. Ib. 47.
Gernika txeatu zuten eran txeatu nai yunate Euskalerri osoa. OrQA 90.
Lenago emandako babesaren eskerrona gordeko ezpanu, bertan txehetuko ziñuzket. EtxdeJJ 190.
Egurrak xeatzean gelditzen diran ondar-purruskak omen dira zotzabarrak. ZaitPlat 61.
Errotarriak arto aliak berriz eta berriz lertu ta txetzen dituan eran. UgaldeIltz 19.
Indarren eta elementuen zurrumilloak zapaldu eta xeatuko ote duten bildurrez. VillJaink 119.
Joan nintxakon, erpe zorrotzez, / aragiak xeetu nairik. GandElorri 98.
Mailluz xetutako arria. IbiñVirgil 75.
Zalditik mugitzeko ere ez zan gauza, erabat txeetua ta ebaindua bait-zegon. "Molido"
.BerronKijote 191 (
xeetu 68, 94, 97, 181, 187...).
Baratxuri koskor bat txetu. AtañoTxanKan 93.
Tipulak bezpera aratsean xuriturik eta xehaturik ezarriak. LarreArtzainE 101.
Nunbait da gertatu / [gorputzak] erabat xeatu. Insausti 232.
Haiek eztanda baten bidez etxe bat desegiten bazuten, guk herri osoa xeha dezakegu. MIH 327.
Arbaso eta gurasoengandik datorkigun ondasun urria xahutzen eta xehatzen. Ib. 394.
v. tbn. SP Phil 290. TB Mt 21, 44. Jnn SBi 81. StPierre 13. Etcham 78. Barb Leg 65. Iratz 61. Mde Pr 77. Etcheb Zeruari 42. Txetu: Ostolaiz 161.
azpiadiera-1.1
(Part. en función de adj.). Lasto txetu piska bat, / amaren magala, / gañera beiarekin / astotxo bakarra. Echag 109.
Degun oirik onena / da lasto txetua. Ib. 260.
Arropa xehatuak badohaz airetan. HbEsk 229.
Azaleko lurra hein batean harro dago berenez; azalpekoa tinko, harri xehatuz ez bada egina. DvLab 108.
Tipula xehatu puxka bat. ECocin 5.
Lur txeatua golde-aurretik ideki egiten zen. OrMi 90.
Zer atsegin dugu gorpu xeatuaren lazgarria ikusteaz? "Laniato"
.OrAitork 289.
Tipula-puxka txeatuak igeri dabiltza, zomorroak bezala. MEIG IX 108s.
azpiadiera-1.2
"Au fig., être lassé, brisé de fatigue. Xehatua naiz, je suis brisé, moulu"H.
azpiadiera-1.3
"(B, BN-mix, Sal), maltratar, golpear"A.
v. zehatu.
sense-2
2.
(L ap. A
; HtVocGr, Dv, H; xea-AN ap. A
; Lecl),
txeatu,
txeetu,
xeeatu. Pormenorizar, detallar, explicar; analizar."Expliquez-moi la chose, xeha diezadazu gauza
"HtVocGr..
"Specifier, xehatzea. Il m'a bien specifié la chose, ongi xehatu darot gauza
"Ib."
Ongi xehatu diot egiteko guzia, je lui ai bien expliqué toute l'affaire"H.
Xeha etzak heure baithan sekulako nekeak / bekhatuaz ez hautsteko Iainkoaren legeak. EZMan I 115.
Xehe, larri, poblu, prinze, / guztiak xehatuko: / Nor zein diren ungi ditu / Iaun onak bahatuko. (Interpr?). Hm 57.
Esplika eta xeha zazu gehiago errepuesta hori. CatLav 185
(V 95)Goiz alderat, bihurtu zen Noemirengana Boozek eman ziotzan sei gaitzeru garagarrekin, eta xehatu ziotzon gauza iragan guziak. Lg I 248.
Nola ez baitzuten aski xehatu Jesu Kristoren bizitzea [ebanyelioetan]. Lg II 90.
Gizonak bere adimenduaz hek xeha eta explika ahal baletza. Mih 38.
Estakite errezátzen Aita guréa? Ikasbezáte, bada, xegátus, detenitus, erregalátus petizio bakótxean. LE(
inBOEanm 919
).
Askotan gerthatzen baita gauza bat zenbatenaz xehatzenago, eta hanbatenaz dela, argitu behar bidean goibeltzenago. Gy V.
Arima, gorphutzetik ilkhi bezain sarri, agertzen dela Jainkoaren aintzinean bere kontuen xehatzera. DvLEd 183 (Cb Eg II 100 kontu ematera
).
Geroxago xehatuko darozkitzut hilabethean hilabetheko lanak. DvLab 23s.
Lehenik xeha diezadazu zer den uztalda. Ib. 79.
Nahi balire gauzak ungi xehatu, ezliteke den bezainbat hedoi egian. HbEgia 52 (v. tbn. 125).
Xehatu ditu egiak, nihoiz egin etziren bezala. Ib. 99.
Teolojia non ez duten lau urthez egiten, debekatua zaiote xehatzea zertan datzan bekhatu mortala eta zertan beniala. Laph 97.
Nahi lukela aphezpiku bakhotxak letra hartako irakaspenak ahalik hobekiena xehatzen eta ezagutarazten balitu bere diosesako giristinoei. Isoard 3 (ap. DRA
).
Izan ahala ibil errexa da [eskuara], nola-nahi molda daite, eta bethi ederki, gogoan ditutzun asmuak ausarki agertuz, nasaiki eta gozoki xehatuz. ArbIgand 15.
( s. XX)Guziak aipha daizke eta xeha, mihia neurrian atxikiz. JEBur 100.
Salda begiduna nola egin biar zan atzerritarrari
xeatzen ionala. LhYol 25.
Txeatuko al didazu gaur gure siñismenaren beste egi pozgarri bat? InzaAzalp 109.
Buruan xêatuz / zenbat-nai auzi. LdiUO 31.
Leenbiziko lana orain, zuen aurrean, azkenengo batzarra-ezkeroztiko goraberak txeatzea bear genduke. LdiIL 142.
Ez al zegon sutan gure biotza, bidean gurekin itzegin ta idazkiak xeatzen zizkigunean?IrYKBiz 529.
Beso ta zango, gerri ta galtzar / txêtzea bada zillegi. "Describir"
.OrEus 85.
Idatzi berriak diran ataletan xeetu diran errenta-beeragotzeak.EAEg 1-11-1936, 190.
Errezera jotzen badegu berriz, erriari dana txeetuta, itz egiten dun bezela emanaz, izkuntzak eta bidebatez elertiak aurrera ez-ezik atzera egingo dute. EtxdeAlosT 9.
Kontrako aldetik berriz, berak sartu zuen, ez sortu, testuak (hitzak, hobeki esan) azken muturreraino xehatzeko usarioa. MEIG VI 66.
Inguruko hizkuntzetan, erromanikoetan batez ere, aspaldi hasi eta burutu zituztelarik oraindik ere xehatzen eta zehazten ari diren lanek ez digutela eguneko eguneraino egin behar ziguten onik egin. Ib. 126.
v. tbn. Jaur AndreB 123 (ap. DRA, s.v. xe(h)atzaile). Lap 29 (V 16).
azpiadiera-2.1
(Part. en función de adj.). Ezin sobra artha har dezakezu debozionean zure buruba enganatzerat ez usteko; bañan bereziki bide xehatu batetik kanpoan ibilli nahiko duzunean. Mih 37.
sense-3
3.
(B, Sal, R ap. A
; Dv). "Prendre ou donner de la monnaie"Dv.
"Cambiar moneda"A.
"
Pesta xeatuz [sic]-geroztik nolanai goaten da, la peseta, después de cambiada, se va como quiera"Ib.(s.v. xeakatu). v. xehakatu (3).
sense-4
4.Pronunciar. Nihor ezda hoberik, ihardetsi zion Marseriak, hitzak ungi xehatuz. HbEgia 117s.
Ene izen eskualduna hortzen artean ezin xehatuz, arabez, bethi erraiten zaitaie Franchich. JEBur 114.
sense-5
5.txetu. Empequeñecer, hacer más pequeño, amenguar.
Eriotzean aruntz izango danarekin nai nazu orain apaiz-gonapetu, ezereztu ta txetu. ABarGoi 54.
Lan abek eztute gizona txetzen, baizik aunditzen. Ib. 54.
azpisarrera-1
EZIN XEHATUZKO. "Qu'on ne peut briser, morceler, mâcher, expliquer"Dv.
azpisarrera-2
XEHATU-ERRAZ. Fácil de desmenuzar.
Alorrik onenak lur-xeatu errexak. IbiñVirgil 87.
azpisarrera-3
XEHATU-GAI.
Etorri da mutilla, lanari dakio; / neskak xeatu-gaia ondoratzen dio. "Le acerca el material a medida que lo va ablandando"
.OrEus 102.