1 ar.
1. (gral.; Lcc, Mic 7v, SP, Urt I 165 (h-), Ht VocGr 382, Lar, Añ, VocBN , Gèze, Dv, H) Ref.: VocPir 356; Bon-Ond 142; A; Lrq; Iz Als , Ulz ; EAEL 34, 37; Etxba Eib ; Holmer ApuntV ; Elexp Berg .
(Sust. y adj.). Macho, varón. "Macho, arra ", "aguilocho, agila arra " Lcc. "Macho, masculina cosa" Mic 7v. " Zamari har séndoak emea ikhusi eta irrintziriñ egiten du bethi " Urt I 165. "Macho, masculino" Lar, . "Mâle des animaux volatils" VocBN . "Adj., mâle" Gèze. " Arra [...] (?), verraco" A. " Eta Jaungoikuak eiñ eban Gizona bere irudira; arra eta emia eiñ zittuan " Etxba Eib. "Ill ebanian otsuori, ikusi eban arra zana" Ib. Cf. H: "Le dialecte labourdin applique ce terme particulièrement aux mâles parmi les animaux non mammifères; [...] il dit emea pour les femelles des volatiles, etc. Pour les mammifères il se sert de ordotsa, urrixa". Cf. 1 eme, urrixa. v. USO-AR, 1 orots. Tr. De uso general; no conoce marca de aspiración salvo esporádicamente en Voltoire, Urte, Eguiateguy, Goyhetche y J.B. Elissamburu.
Eta guziak deitzen gara heretaje hunetara [...] arra ala emea, xipia ala handia, [...] bereterra ala laikoa. Adv ** 5r. Baina hark ihardesten zuela erran ziezén, Eztuzue irakurri ezen Kreazaleak hatsetik egin zituela arra eta emea? Mt 19, 4 (v. tbn. Ins B 6v; Echn, Ur arra eta emea, Ol ar ta eme; He gizona eta emastea, TB gizon bat eta emazte bat, Dv gizonki eta emazteki, SalabBN khotxua eta urrixa, IBk gizaseme eta emakume ). Eta halaber arrak-ere, utzirik emaztén usanza naturala, berotu izan dirade bere guthizián bata berzeagana, arrak arrarekin infamiatako gauzák egiten zituztela. Rom 1, 27. Eta erd zedin seme ar batez. "Un fils mâle" . Apoc 12, 5 (Dv muthikoki batez). Tigre arrak ere bere nabardurak, [...] alda, utz eta mutha ditzanean. (Ier 13, 23). Ax 93 (V 63). Hartuko tuk bestia garbi guzietarik zazpi mota bakhotxetik, harra eta haren emea. Urt Gen 7, 2 (Ol, Ker arra ta eme(a), Bibl arra bere emearekin; BiblE ar-emeak). Solamente bere konsorteaindáko dá kristio árra ár, ta émea éme, zió Tertulianok. LE Matr2 89. Txaala esaten jako edozein beikumeri, dala arra, dala emia. Mg PAb 109. Lau oñeak batzuk dira ordotsak, bestiak aardijak; edo arrak eta emiak. Ib. 87s. Begira zure etxean izan oi diran neskatx eta mutillen billerak [...]. Eta toki guzietan esango dizue, arren eta emeen bilkuiak [...] ez duela ondoren onik ekarten. AA II 122. [Untxi] ar bat asko da amar emerentzat; baña arrak egon bear du apartean. It Dial 100 (Ip ar; Dv orots). Orkatz har edo emea. Gy 108. Iñhürrien artian batak dira ar, bestiak eme, bestiak ez ar eta ez eme. Arrak eta emiak dira hümen hazteko, eta bestiak laneko. Ip Dial 30. Kofoin batean dira andre bat, arrak eta mandoak. Dv Lab 294. Abere garbi guzietarik har zatzu zazpi eta zazpi, urrix eta orots [...]. Eta zeruko hegastinetarik zazpi eta zazpi, ar eta eme. Dv Gen 7, 2s. Dema bat jokatu da / Igeldoko erriyan, / lau asto eme aurrian, / ta ar bat erdiyan. Ud 120. Asta-arra badaukat, baño gaztia. Ib. 51. Zer da ederragorik, zer da bihotz-hunkigarriagorik harrak eta emeak xitoentzat duten amodio handia baino? Elzb PAd 17. Etxerantzean usoak legez / doaz emeak eta arrak: / belu badoaz neskatxak, dauke / zer-entzun aman gedarrak. Azc PB 71s.
(s. XX) Ihizi batzuen artean, hala nola ttittarretan, arrak arrekin ikusten ohi diren bezala, udako bero handietan... JE Bur 110. Predikari: Toño Xahar / Eta Geazane Xingar; / Bat arra, bertzea eme, / Biak errotik buhame. Ox 121. Zotz zarra neu? --Zizirikuak pentsau eban--. Ezin ori! Zotz arra esan gurako yuan astakillo onek. Zotz arra etxako edonori esaten. " 'Old Stick!' said the Rocket, 'impossible! Gold Stick, that is what he said'" . Altuna 84. Ia azkonar-arra arin arrapaten dozun. Kk Ab II 141. Erri koskor batian / eun errekus: / cuarenta arrak eta / sesenta urruz; / zartuta daude erruz, / iñolako moduz / ezin konponduz; / dana betia dago / Mari ta Peruz. Tx B III 73s. Baratzan basakatu / arra miauka. MendaroTx 210. Atzeman ditu bi muxar eder, / bat arra ta bat emea. Or Eus 81. Erle-langilleak eztira ez arrak ez emeak. Eguzk GizAuz 109. Gure asto arrak umea egin-orduko. A EY III 327. Otso-ar eta eme latzak. Mde Po 77. Arrak topa beza emea mundua eda dadin. Etxde JJ 35. --Ez! Gure astoak ostikoka etzekian! Arra uan eta emeari gañera igotzen bakarrik zekian arek! BasoM 68. Ai ene, Mari Manu, / zeberiotarra, / zegan saldu zenduen / birigarro arra? (V-arr). (In Ayesta 16 ). Sarri txakurrai erritan, / emea alta, arra segika / aldi geiegitan. Insausti 294.

v. tbn. Ugalde Iltz 35. Erkiag BatB 134. Larz Senper 28. Ibiñ Virgil 94. EZBB II 106.
Hitzak dire emeak eta obrak harrak. Volt 187. Emen gizonaren izerdia emea da, ekarkorra, umetsua. Orko izerdia, arra ezpada ere, erdi antzua bai, ala jaina!! A Ardi 6. --Eta jauregija zer da: arra ala emia? --Euk zelakua gura. Otx 113. Ta itsasoen artean, gure Kantauri mardo, ar, bizarro, lerden, sendoa. Erkiag Arran 8.
(Aplicado a plantas).
Khalamü harra den bezala bere ürrüxarekila, bürdüiña atxeiriareki ere, bigerrena da arimaletan sortzen dian zalegarria, khoietara edo beharretara gilikatzen dütiana. Egiat 206s. Izusta guriak eta kedats (intzentzu) arra erre itzatzu. "Mascula tura" . Ibiñ Virgil 56.
(En la expr. ez ar eta ez eme izan 'no tomar partido por nada').
Emen, Okzidenteko alde ontan, berriz, Unibersidadea teknikaz arduratzen da soil-soillik. Ideologia-aldetik ezta ez ar eta ez eme, ez alde bateko ta ez besteko, guztiz da ajolakabe. Vill Jaink 8.
(Mujer) masculina, varonil.
Iru [emakume] klase zirala esan oi zuan. Bat arra. Bizimodurako ona, baiñan berak agindu ta danak mendean eduki bear. BBarand 173.
Masculino (en Gramática).
Ar izenen aitzinian franzesek ezarten düte le, du, au [...]. Eta eme izenen aitzinian aldiz ezarten da lde la, à a, la . Arch Gram 5. Hortik ikhusten düzü adjectif hitz emea egiten dela adjectif hitz arrari yüntatüz e . Ib. 13.
"(S, Foix) grossier" Lh.
" Ar, ule arra, la lana dura" Iz ArOñ .
2. (V-gip; Foix, T-L).
"Crochet [...] d'habits, kloxet ar " Foix. "Mâle, partie des gonds, raccords, crochets, etc. qui s'emboîte dans la partie femelle" T-L. "Macho, diversas clases de herramientas que se introducen en otras. Trokel arra ausi da " SM EiTec1.
AR-EME.
a) (V, L, BN, S). Ref.: A; Etxba Eib. Macho y hembra. "Usuak astekotan, ar-emiak erosi biar dittuzu, de criar palomas, habrás de comprar macho y hembra" Etxba Eib.
Esan zion egin zezala onzia bezalako Arka edo kutxa andi zabal bat, egazti ta abere mota guzietatik ar-emeak beregan idukitzeko diña izan zitekeana. Ub 13. Abere edo animali-mota guziak, bakoitzetik pare bat, ar-emeak. Lard 9. Bereonelaxe sortu omen ziran beste bederatzi sail: egona ta ibilia, bata ta askotza, [...] ezker-eskubia, ar-emea, zuzen eta makurra, argia ta iluna. Zait Plat 58. Bizidunen zurubian, mailletan gora goazela, gero ta indartsuago azaltzen zaigu ar-emearen batasuna. Vill Jaink 160. Har itzazu zeurekin zazpina bikote, ar-emeak, legez kutsatugabeko diren abereen artetik. BiblE Gen 7, 8 (Ol arra ta emea, Ker arra ta eme ). Animali mota bakoitzetik pare bat, har-emeak, Noek kutxan gorde zituelako. MEIG III 115 (la h- se debe al editor).
b) "Ar-emeak (Vc, L, BN, S): [...] b) corchetes; c) bisagra y pernio" A. "Arreme, ar-eme, herramientas que trabajan juntas efectuando la labor de macho y hembra a la vez. Ba-daoz erremintxa batzuek arremiak diranak. Bixak alkarrekin dabe ar-eme biarra; bata bestian barruan doia" SM EiTec1.
AR-EMETASUN. Género, sexo de un ser.
Inguruko erdaretan izenen gramatika sailak eratzen baitu izakien "har-emetasuna", bestera baino gehiago. MEIG VI 181 (la h- se debe al editor).
AR-EMETU. v. ar-emetu.
ASTE AR. v. aste.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper