Azpisarrerak (sarrerak) (2)
1 atxiki.
Tr. No se documenta en la tradición vizcaína (sólo hallamos algún ej. moderno, p. ej. en Erkiaga o en Onaindia (STeresa 56). Los suletinos emplean siempre etxeki (tbn. en Oihenart y en el alto-navarro msZabalg; cf. tbn. etxekidura en Leiçarraga). Itxiki sólo aparece en algunos textos navarros (Lizarraga usa itxeki) y en unos pocos labortanos (en éstos hasta mediados del s. XIX). Los labortanos emplean mayoritariamente la forma itxeki hasta mediados del s. XVIII, época en que va siendo sustituida por atxiki (en algunos atxeki). En bajo-navarro se encuentra atxeki en el mixano Etchart, y atxiki en el resto. Entre los guipuzcoanos se emplea itxeki hasta mediados del s. XIX, época a partir de la cual apenas se encuentra; la forma atxiki se documenta al menos desde Lizardi. Si no se trata de error, hay además itxegi en Lar Cor 300 (en el Diccionario Trilingüe aparece siempre itxeki, como en los otros textos guipuzcoanos). En la tradición septentrional las formas sintéticas conservan la -e- en su raíz (datxek-, zatxek-, etc.) hasta finales del s. XIX, época en que son sustituidas por datxik-, zatxik-, etc. Lizarraga de Elcano emplea datxik- . En DFrec hay 75 ejs. de atxiki, 36 de ellos septentrionales; uno septentrional de etxeki y 6, meridionales, de atxeki .
I. (Vb.).
1. (B, L, BN, S; Ht VocGr 274, VocCB , Dv, H), atxeki (R), etxeki (L, BN, S; VocCB , H (+ etxiki )), itxeki (AN-5vill; Lar, VocCB , Dv, H), itxiki (AN-ulz; H), txiki (B) Ref.: A ( atxiki, atxeki, etxeki ); A Apend; Iz Ulz ( itxiki ); Izeta BHizt .
(En esta voz son especialmente ambiguos los datos de algunos lexicógrafos: los significados que a menudo dan (p. ej. 'tenir') no permiten conocer a qué apartado de nuestra clasificación corresponde la forma recogida. Además, en cuanto a la extensión de las variantes, encontramos que algunos atribuyen formas sintéticas a participios que no les corresponden (p. ej. Azkue incluye datxeka (Ax 501) en atxiki y no en itxeki)).
Estar unido a; agarrarse a. "Estarse en sus trece, bere artan egon, bereari itxeki " Lar. " Elkharri datxikote aspaldiko adiskidantzaz, ils sont liés l'un à l'autre par une vieille amitié" Dv. " Zerbaiti atxikia dago, [...] cela est attaché à, retenu par" H. " Atxikia, itxikia lanari, assidu à son travail" Ib. " Bere ohoreri, diruari atxikia da, il est attaché à son argent" Ib. " Atxikia, adicto, adherido (BN)" A Apend. " Itxíki, pegarse. Au ezta itxikítzen, esto no se pega" Iz Ulz. " Gipuzkoa Nafarroari itxeki bear zaio (AN-5vill)" Gte Erd 89 (s.v. "Gipuzkoa Nafarroari elkartu nahi diote"). " Anje euskal kulturari atxikia da (BN-lab-arb) [...] mintzajiari etxekirik (S)" Ib. 29. " Eremu horri datxikona, lur komuna da (BN-lab)" Ib. 29. " Giltza atheari datxikola atxemanen duzu " Lf Gram 548. " Etxe horri datxizkola baziren bi eritegi [...]. Ce dernier exemple montre qu'on ne songe même pas qu'il s'agit d'un verbe conjugué: sans quoi on aurait zatxizkola " Ib. 548. Cf. etxekara, etxekarri. Tr. En la tradición septentrional, en las formas perifrásticas (que son poco frecuentes), el sujeto en caso absoluto es sustituido por el ergativo ya en Pouvreau. En las formas sintéticas no encontramos sujetos en ergativo hasta finales del s. XIX. Aparte de Oihenart, en suletino sólo lo encontramos en un ejemplo de Constantin (es perifrástico con sujeto en absoluto). Hay ejemplos que muestran la fosilización de datxikola, utilizado tanto con sujeto en pl. como en una frase en pasado (v. p. ej. en Laphitz y Arradoy).
Traidorea! atxeka, lagun akit. (Eugui, 1543). ReinEusk2 80 (pidiendo ayuda para agarrar a otro). Ezen elkarri datxetza hitzaren predikazionea eta Sakramenduén administrazionea. Ins F, 6r. Ene manamenduei datxetena, eta hek begiratzen dituena, da niri on dariztana. "Qui a mes commandements & les garde" . Io 14, 21. Zeinen etxea baitzatxekan sinagogari. Act 18, 7. Erideiten dut beraz lege haur nitan, ungia egin nahi dudanean, ezen gaizkia datxetala niri. "Le mal gît en moi" . Rom 7, 21. Gauza guziak experimenta itzazue: on denari zatxetzate. "Retenez" . 1 Thess 5, 21. Nori-ere pot eginen baitraukat, hura da: zatxetzate hari. "Empoignez-le" . Mt 26, 48. Utzi zaitut, ene ontasun guztia zarena, lurreko onhasun ez-teusei itxekitzea gatik. Mat 226. Gathearen buru batez oñetarik lothurik / Eta zaldi sendoari berzeaz itxikirik. EZ Man I 105. Aha sabaiari lehen / Datxekala mihia / Ezen guk zu gogotik utz / Geure iaiat herria. (Ps 136). EZ Eliç 274 (Dv josia geldi bedi ). Zure garazia aitzindariak ernatu nau, eta zure garazia elkharrekikoak besarka ditxetala konfortatzen nau. Harb 199. Ozta hezurrak haragiari ditxezka. Ib. 339. Orduan hartzen duen bidea, plegua eta usantza edukitzen du gerorat ere: ezta handik higitzen, ezta handik aldaratzen, hari itxekitzen zaika. Ax 86 (V 59). Arraiña alha denean, bazkari datxekanean eta bere ustez hobekienik dagoenean atrapatzen du arrantzaleak. Ib. 60 (V 39). Zurginak zura lantzen eta aphaintzen duenean, aurkituagatik gainaldea, azalari datxekana arrazatua eta pipiztatua, eztu hargatik antsiarik. Ib. 441 (V 288). Zure eskuari banatxeko, / Bertarik nola, samur-samurra, / Belar hori zimur-zimurra, / Utzi zitzadan manuz baitzausat, / Etxekiterago eniz ausat. O Po 16. Zer probetxu edertarzuna / Da hire gorputzean / Tink biotzean / Badatxen gogortarzuna? Ib. 29s. Atorrak hunkiten, bana aragia etxekiten. "La chair [...] se tient à moi" . O Pr 53. Eneko, atxeka hi hartzari, nik demadan ihesari. Ib. 139. Utzazu erran gabe ondoko latina, eta ditxekan eskara. Hm 37. Zein ere nahi den perfekzioneri zerbait eskas datxeka bizitze hunetan. "Sibi habet anexam" . SP Imit I 3, 4. Munduari datxakonak / munduan duen saria. Arg DevB 100. Harri mendi batzubek baitire arriberan dorreari datxeskala. INav 60.
(s. XVIII) Lehenbiziko hatsapenak aphurrak dira, baina indar eta bothere handitakoak, gauza guztiak hetan dauntza eta hei datxezte, eta hunetan dago hizkuntzaren izaitea eta garbitasuna. ES 101. Zatxazko fermuki ene borondateari, eta deusek eziñ kalterik egiñen darotzu. Ch III 27, 2. Bada [Euskera] ari ditxekala, beti agurtuko du bere burua. Lar Carta a Mb 279. Zenbait urriñ on eta ezti sentitzen duzunean, begirau-tzu, ez zatxeizkon hartzen duzun plazerari. He Gudu 132. Behar dugula oraino proximo laguna maitatu gure buruak bezala, bi manamendu hauk elkharri datxeizkola. Lg II 241. Eztizit halarik ere erran nahi otoitzan beti egon, edo atxiki behar girela gauza bati. AR 130. Nori datxikon [kastidadea], iten du berla ango [zeruko] gisarakoa, al daikenes mundu ontan. (168). LE-Ir. Naidu errán dagóla Jesu Kristo Aitarén tróno, potestáde ta Majestade beraréki erreinátzen Jangoiko bekála, bere gizontasúna datxikóla. LE Doc 37.

(s. XIX) Bathaio seindua, gure sortzez datxeikun bekhatutik garbitzeko. Dh 242. Guardatu bear det besteren ondasunari etxekitzetik, egin bear det limosna, etc. LE Urt 183 (ms. 65r apegadakidan berzerén ondasunik ). Onelako edo alako marra belarrietan dazkan ardia noren artaldean dagoen, eta ditxekana ezagungarri egiazkoakin etortean eramango du bere ardi erratua. Izt C 226s. Zure patta nere oiñari lothurik datxakola. Gy 65. Bigarrena ere onen ondoren bereala, eta anaiaren orpoari zitxekala jaio zan. Lard 29. Eta Jainkoa bera eskallerari zitxekala zegoan. Ib. 35. Gero beste [soin] nabar bat, ertzetan ezkiltxo eta bola txiki elkarri zitxekatenakin apaindua. Ib. 84. Batari eta biyari / laugarrena itxeki ta. Bil 91. Santa-Luziako ospitalean haren ganbarak toki berezi bat bazuen kapera barneari datxikola. Laph 46. Ohointzari datxikola gezurra, gezurrari ohointza. HU Zez 155. Haren izaite guzia, solas eta urrats, Eskual-herriari, eskualduntasunari zatxikizkola. HU Aurp 160.

(s. XX) Lurreko onthasunei sobera atxikitzea. CatJauf 90. Ordu berean bi aneia arreba ttipiak sukaldearen erdirat jazteka, eskutik elgarri zatxikitela. JE Bur 79. Etxe geheiener datxikitela ikus ditazke ere baratze batzu arras joriak. Ib. 83. Ziri bat datxikola beherean trebes. Ib. 189. Ostatu ttipi bat, ostatuari datxikola errebota. Barb Sup 33. Jainko legeari bethi atxikiak egon zaizten. Ib. 165. Haritxabalet etxekiten zen zinez Ganosseri, bai eta haren familia errenbesari ere. Const 42. Aren gorputzari ta abarrari besoak ditxezkola. Or Mi 24. Kalostrazpiari lotua [fraideen egoitza], elizaren sahetsari datxiko halaber. JE Ber 23. Meta bakotxari zatxikola kuluka zuri, biribilean ozkatu bat. Ib. 80. Utziko du gizonak aita ta ama, eta bere emazteari itxekiko zaio eta aragi bat bakarra izango dira biak. Ir YKBiz 346. Orrela egingo duzu Aaroni ta aren semeei buruz, nere agindu guziei zearo atxikirik. Ol Ex 29, 35. Hainbertzetaraino atxikia zitzaiola bere ama-ginarreba zenari! Lf Murtuts 34. Saiaketok erabaki iduri dute badela indar berri bat, giza gorputzari datxekiona, [...] arimatiko indarra dei dezakeguna. Mde Pr 330. Bakoitza bere izkuntzari atxikia izanak makiñabat olako esanerazi yun. Or QA 198. Bere aldabera oso galgatzen du Zuri so egoite txit atsegiñez, eta, egiña danetik, atergabe Zuri datxikola, aldi-aldak oro gaintzen ditu. Or Aitork 346. Ona emen, antzara-soñuari atxiki bertsolariak eman zun ahapaldi xotilla. Etxde JJ 204. Billobatxoak berriz alkar leian ari dituzu aitonaren belaunari atxiki edo beronen magalera igo naian. Ib. 92. Itxasoari atxikia, urari ikutuka [...] agiri zan uri maitea. Erkiag Arran 9. Enborrari datxikon goroldi izpi bat. Lf ( in Zait Plat XV ). Diruari atxikia zuan gero Mixel. Larz Senper 68. Erri-kopla onenak beziñ oldez ta indar berberaz ditxekie belarriei. Gazt MusIx 167. Han hemenka etxe bakar zonbait, erdi etxola, "jauregi" xume zonbaiti datxikola. Ardoy SFran 32. Muñoari atxikiak. Lasa Poem 66. Jendea izigarri atxikia da besta horri. Etchebarne 112. Alemanari eta rusoari atxikiago nabilela inguruko erdarei eta ingelesari baino. MIH 192. Lege zaharreko usarioei lotuak eta atxikiak garen laikoek. Ib. 211. (B)ere hori, enklitikoa izanik, aurrekoari datxeko. MEIG IV 94. Ingeles eredu bati datxikola egin omen du eta ez dio bere iturburari iruzurrik egin. MEIG III 153. Ongi ikasia naiz egiaz mantentzen eta izen kontsolagarriak zokoratu izanari atxikitzen. MEIG IX 100.
Referirse a, concernir a. " Munduko bizi-moduak eta hekiei datxeizkoten eginbideak (Dh), les genres de vie du monde et les devoirs qui s'y rattachent" Dv.
Fedearen artekoak, batez ere Kredoari, Sinistedari ditxeskanak. CatBurg 15. Berei datxeizkoten gauzen gaiñean itsuak. He Gudu 34. Or arkitzen da dakizun bezala, gure Jesusen gorputza, Jesusen gorputzari ditxezkon bere gauzekin. Mb OtGai III 276. Zeren [...] era onetako gauzak Semeari berezkiro ditxeozkanak bezala aditzera ematen diran Eskritura Santan. AA III 466. Bi aldeak darabiltzkite, arrazoia, pentsamena, ta ari ditxezkon zioak eta probakariak. Txill Let 56. Honi datxekiola, hitz bi eskaini nahi nizkioke. MEIG VIII 32.
(Dv (que cita a Lg)).
Depender.
Neri datxezkidanei meza entzutera tenitu zirenean faltarazi daroet. EZ Eliç 145. Salomonek dio [...] etxeko zori on guzia datxekola famatzen duen emazte sendo eta bortitz haren arthari eta antzeari. "Salomon [...] fait dépendre" . SP Phil 403. Eman zuen erakusterat arimeen zoriona maiz artzain on baten zuhurtziari datxekola. Lg I 202.
(Con aux. trans., o con sujeto en ergativo). " Azta horri itxekiko dio, il retiendra cette habitude" SP (s.v. azta ). " Atxiki zion bideari berrogoi egunez (Lg), il soutint une marche de 40 jours" Dv (cf. BIDEA ATXIKI). " Gure biziak hari bati datxeko, notre vie tient à un fil" H (s.v. itxeki ). " Lagunari atxikitzen dio (BN-lab)" Gte Erd 29.
Zeren ezin bait da niri itxeki diazadazun eta bertan iragaiten diren plazerei zarraisten. "Non enim poteris mihi vacare" . SP Imit III 53, 1. Zeinek esku batez itxekiten baitiote aitari, bertzeaz biltzen baitituzte arregak. SP Phil 244. Ezen zerbaitek itxekitzen darotaiño eziñ zureganat libroki hegalda naiteke. "Quandiu res aliqua me retinet" . Ch III 31, 1. Utziko ditu gizonak bere aita eta ama eta atxekiko dio bere emasteari. He Eph 5, 31 (cf. infra He Mt 19, 5). Yanak borthitztu zuenean, atxiki zion bideari berrogoi egunez eta berrogoi gauez. Lg I 356. Haren bihotzak itxikiko darotzu. Mih 20. Bere sinhetseari bethi du itxiki. Hb Esk 157. Besteak, bereala aterarik, anaiaren oñazpiari itxekitzen zion eskuarekin. "Plantam fratris tenebat manu" . Ur Gen 25, 25 (Dv eskuz atxikitzen zuen ). Errumako hiriak gutiago atxikitzen othe du bere fedeari, bertze hiriek baino? Laph 177. Nola dan agure zarra ia eta erbaltasunakin, eta nola ez dezaioken aldean itxeki lantzari. Otag EE 1882c, 535. Gauzak, bederazka hartuz edo batek bertzeari datxikitela, dituela berrogoi ta hamar mende bezala diraute. JE Bur 176. Atxik dezogun guziek / gure Sor-herriari! Etcham 112. Jobek [Jainkoari] zenbat atxikitzen zion ongi frogatzeko. Zerb IxtS 31. Ez da dudarik ondoko egunetan pilotari berri handi bat izan dezakegula, eskuek eta besoak orai bezala atxikitzen badiote. Zerb Azk 117.
(A) .
(Con aux. trans. tripersonal y compl. en sociativo).
Utziko ditu gizonak bere aita eta ama eta atxikiko dio bere emastearekien. He Mt 19, 5 (cf. supra He Eph 5, 31; HeH atxekiko du bere emaztearekin ). Senarra bizi du eta ezkontzen bada bertze gizon batekin adultertzat atxekiko dio. He Rom 7, 3.
(Con complemento vbal. en alativo).
Aitonaren belaunetara atxiki kontu eskean. Etxde JJ 214.
(B), itxiki ( VocB ( A )), txiki (B) Ref.: Izeta BHizt; Izeta BHizt2 .
Pegar (una cosa a otra) (sdos. prop. y fig.). " Bi ogol elkarri itxiki lekedaz, apegar dos tablas entre sí con cola" VocB . A. " Autsie zagona ongi txikiut " Izeta BHiztw .
Denek beharria atxiki ginakon mintzazale berriari. JE Bur 95. Oeratu ziranean, orratik gure pakea!... [...] Aterrune ari gogoa atxikita, leen-erauntsiaren oroitzez artean aundiok ere ixillik geundela. Ldi IL 19. Nahikeri irol eta / ezbear oroz zororik bizian / gorabera guziaz / itxeki ua, burutik / kendu dezadan arian-arian. "Cuanto impreso dejó alli el vivir loco" . Gazt MusIx 119.
2. (H, A (que cita a Ax)) .
(Con su(a) o similar como sujeto). Arder. " Atxiki [...] prender (Ax 501)" A (pero el participio es itxeki (cf. Ax 86: itxekitzen ). Cf. A: "Atxiki: [...] 8. (L), ardor. 9. (? G, Izt C 73), haz de luz. 10. encender (He)"; resulta dudoso que se trate realmente de atxiki: en el único testimonio comprobable el texto dice argi izekiak (Izt C 73). Por otra parte en izeki Azkue vuelve a recoger los tres usos señalados: "1. º (AN), ardor. 2. º haz de luz. 3. º encender (He)". Sobre la relación entre esta acepción y la anterior v. Arti Eusk 1974, 239s. Cf. irazeki, izeki.
Berzeari su datxeka bazter guztietarik / Eta lanboak egotzten tu bephuruetarik. EZ Man I 102. Gure ganako amorioz su eta khar ditxetzula. Harb 12. Egur hezeak egiten du gar, eta egiten du nigar: sua datxeka eta ura dario. Ax 501 (V 323). Sekula fingabekotzat, sua datxetela egonen direla. Ib. 572 (V 367). Sua datxekonean auzoko etxeari, gogoa emak eureari. " Lors que le feu brûle la maison" . Or Pr 672. Datxiko txindi bat karidade. (126). LE-Ir.
(Sin sujeto explícito).
Hura zen kandela zatxekana eta argi egiten zuena: eta zuek nahi izan zarete aphur-batetakotz alegeratu haren argian. "Une chandelle ardente" . Io 5, 35 (LE errétzen duéna, Dv suduna, IBe biztua ). Eta haren oinak kobre fina bezalako, labean bezala zatxetéla: eta haren boza ur handién hotsa bezala. Apoc 1, 15.
Sta. Magdalena [...] ainbérze itxekizenzé Trintate Jaunaren amórioan, ezi zé preziso ur ótzes bustitzea arren pétxoa. LE ( in BOEanm 160 ). S. Juan, Jesukristoren prekari [sic] zeloso kura, itxikirik Jaungoikoaren Amorioan. ZarSerm 165.
etxeki (AN-egüés, Ae), itxiki (AN-olza), itxigi (AN-ilzarb) Ref.: A Apend ( etxeki ); Bon-Ond 156 .
(Trans.). Encender, dar fuego. " Itxaki, agarrar, encender" LE UrtVoc (pero en el orig. sólo hallamos itxeki )..
Sugártan amorioaren ferbórea itxekizuéna aien biotzetán. LE ( in BOEanm 202 ). Karidadegáu dá Espiritu Sanduarén súa, eskatzenduéna Elizak egunóro itxekidézan gure biotzetán. Ib. 203. Sua itxeki oian bati. (257). LE-Ir. Itxekitzekó yago kolerain súa. LE Matr4 533. Égia dá [amorearén] sugáu eztéla itxekiko ezpadu beretik ematen Jaungoikoak. LE Urt (ms.) 120v. Barka zazu, bada, nere atrebimentua eta etxeki zazu nere biotza zure amorioan. msZabalg 6.
3. (B, BN-lab-arb; H), etxeki (L, BN, S; LE UrtVoc), itxaki (LE UrtVoc, Dv, H), itxeki (AN-gip), itxiki (B, Sal, R; H, VocB ) Ref.: A ( etxeki, itxeki, itxiki ); Gte Erd 230, 29; Izeta BHizt2 .
(Con aux. trans.). Sujetar, agarrar, sostener. " Itxaki, agarrar" LE UrtVoc. " Etxeki, agarrar" Ib. (pero en el orig. sólo aparece itxeki, siempre con el sdo. de 'encender'). " Ezta ihes egiterik, ongi atxikia zare " H (s.v. itxeki ). " Aita bitxi eta ama bitxi haur bat itxiki dutenek, zor ditotzate behar dituzken arthak " Ib. " Itxeki (AN-gip), agarrar" A. " Itxiki (B, Sal, R), tener, asir" Ib. " Itxiki gizon ori, agarrar a ese hombre" VocB . " Zainek atxikitzen gaituzte airean (BN-arb)" Gte Erd 230 (s.v. nerbioso jartzen naiz ). " Ongi atxik liburu hori (BN-lab) [...] erortzera dohana atxiki (BN-lab)" Ib. 29. " Atxiki zazu au " Izeta BHizt2. Tr. Documentado en textos septentrionales; en el s. XX lo utilizan también algunos autores meridionales.
Makila dugun atxeki bi burietarik. Tt Onsa 167. Ikusi nituen laur aingeru lurraren laur kantoinetan, itxekitzen zituztela lurreko laur haizeak. "Tenentes" . He Apoc 7, 1 ( TB, Dv atxikitzen, Ip etxekiten; zadutzatela, Echn bazauzkaten ). Aphezek atxikitzen zuten arka populu guzia hel arteraino arriberaren bertze hegirat. Lg I 137. Bestek etxekiten duielarik eskian bakhoitzak tortxa bat phizturik. Mercy 21. Ez nazazula abandona, o ene Jainkoa; eta zure eskutik atxik nazazu. Brtc 32. Agur, beraz, agur, o gurutzea, / berriz ere agur bihotzetik; / besoetan erregen Erregea / atxiki duk, hila guregatik! Iraultza 20. Atxikirik besoetan / aitak ere belaunetan. Bordel 33. Oraiko gazaita ere / Ez du aisa xerkatu; / Haurraren atxikitzeko / Anaia zuen galdatu. Ib. 96. Zure esku botheretsuak itxikitzen nau bethi; zu gabe, ez nintzen izanen eta aphur baten bizirik ez nuke. Dv LEd 76. Zure erhia bustiz baso bat uretan, atxikitzen duzularik esku batez. ECocin 48. Kontesa batek arnegatu behar izan zuen bere nobleziako titulu guzier, aizkora buruaren gainean atxikitzen zakotelarik. Elsb Fram 65. Bi gizonek bi besoak gibelerat atxikiz. HU Aurp 183. Atxiki oihala eskuen gainean. CatJauf 116. Ezkerreko eskuaz burdin ziria atxikiz. JE Bur 59. Barkha, jauna, ez banaiz berehala belhaunikatu: belhaunek ez ninduten atxikiko. Zerb Ipuinak 520. Bere makilañoa tinkiago oraino atxikiz. Barb Sup 175. Bereterrek etxekiten zien intsentsatzekua katiaren gain gainetik. Const 35. Lagun batek belhauniko atxikitzen diola burua. JE Ber 56. Bainan nekez ganen zare zaldiz; nik atxikiko dautzut zaldia, nahi balinbaduzu oinez gan heien segi. Barb Leg 142. Lampe elektrika Andresek etxek. PierKat 62. Zuk ninduzun bataioan besotan atxiki. Iratz 171. [Sastakaia] eskuan tinko datxikadala [...], hurbiltzen natzaio atzetik, eta bizkarrean emaiten diot ukaldia. Mde Pr 133. Gizonak gerritik atxikitzen zuen uraren gainean. Mde HaurB 100. Bestalde oso trebe ziran [sofistak] makila bi buruetatik atxikitzen eta erabilten. Zait Plat 112.
(BN; Lar Sup (-tu), H), aitsiki (BN), atxeki (Hb), etxeki ( VocS 143, Gèze, VocCB , Dv (S), h), itxeki (SP, Dv, H) Ref.: A ( atxiki, aitsiki ); Gte Erd 29 .
Tener. mantener, conservar. "Tenir" SP, Ht VocGr 431, VocS , VocBN , Gèze. "Retenir" Ht VocGr 418, Gèze. "Tener, atxikitu " Lar Sup (tomado seguramente de atxikitzea de Harriet). "Conserver" Gèze. " Bere ethorkiari dagokon herrunka ohorezki at[xi]kitzea " H. "(BNc), tener" A. "(L, BNc, S), retener, coger" Ib. " Aitsiki (BN), tener (es verbo conjugable o mal llamado irregular)" Ib. "Guardar (secreto)" Ib. " Euskaldunak borrokatzen dira beren nortasuna atxikitzeko (BN-ciz)" Gte Erd 29. " Atxikitzen du dretxoa horren egiteko (BN-lab)" Ib.
Eta Parropia Xipiek ezpadie indar aski erregent bederaren etxekiteko. Bp I 23. Ene probidentzian estire hanbat fidatzen, non ezpaitute berek ere zerbait artha bere buruez itxekitzen. Ch III 37, 4. Ene gogo on guziak atxik eta konpli detzadan. CatLav 3 (V 11). Fedeaz Moise sorthu eta gordea itxeki zuten hirur ilhabetez bere burasoek. He He 11, 23. Emendatzen duela bere bekhatuen nonbrea, non ez duen Jaiñkoak laguntza berezi eta nihoiz ez bezalako batez atxikitzen eta sustengatzen. He Gudu 163. Pasione ezinago saintian bere ezpiritia etxekiten dianak. Mst I 25, 6. Israelgo erresuma izan zen partitua bietarat: hamar tribuentzat zen alderdiak itxiki zuen Israelgo erresumaren izena. Lg I 341. Zure goratasunari iratxakiak ziren titre ohorezkoetarik, ez zinduen itxiki nahi Jaunaren sehi kualitatea baizen. Mih 29. Besteren huntarzünik eztuk gutiziatüren, atxekitzeko gaistoki. CatLan 14. Bai eta etsaiak oro / hantik hürrün etxekiren. Xarlem 46. Bizitzeko erregela bat hartu denean, leialki atxiki behar da phondu guzietan. Dh 47. Zergatik Farisauek eta Judu guziek ez dute yaten, maiz ikhusi gabe eskuak, zaharren erranak atxikiz. TB Mc 7, 3. [Presidentak] bilkuetan, gauza guzietako, lehen herronka atxikiko du. JesBih 420. Kontsekratzen daizkitzut, deusik neretzat atxiki gabe. MarIl 112. Berthute berak atheratuko ditugu pentsamendu hortarik, baldin izpirituan erabiltzen eta atxikitzen badugu. Jaur 364. Zeruko Jainko aundia, / Gutaz miserikordia, / Atxik guri bertutia. Bordel 35. Biga izanen tuk beno, / Baten etxekitzia hobe duzu. "Un tiens vaut, ce dit-on, mieux que deux tu l'auras" . Arch Fab 157. Behar ziñduten atxiki gobernu hastekoa. Gy 112. Bakhotxak itxikitzen bere izaria. Hb Esk 217. Lanik ez duen erle bat ere ez dugu atxikiko. Dv Lab 293. Bere dirua atxikitzerat eman zion hautarik bati. Laph 101. Besteren huna injüstoki etxekitzen dienak. CatS 50. Yuduak atxiki dituzte, lehen, bertze yendetarik behex, beren kartierretan. Elsb Fram 169. Jauna, bizi naiz Jesus Jaunak iduki edo atxiki darotalakotz bizia. Jnn SBi 134. Lehen gizonaren erakaspenen orhotzapena, menderen mende atxikia. Lap 65 (V 33). Han S. Zirille Alexandriako Aphezküpiak lehen jargia etxeki zian eta gehiengoa hartü. Ip Hil 93. Ez ükhen beldürrik zurekilan etxekitzez Maria zure espusa. Ib. 84. Datxikagun beti gora eta zut eta oso gure eskualduntasuna. HU Zez 80. Behar dazkidatzu hiru haur hauk hemen atxiki, gau eta egun, bizpahiru astez. Ib. 72. Mintzaiarekin atxik othoi gure ohikuntza zahar eta onak! Arb Igand 7. Baldin aitzineko mendea eta gizonek lege bat hulako edo halako zedarrietan atxiki badute, dakikezu zedarri beretan atxiki behar duzula zuk ere. Ib. 122. Benedika-zkitzu beraz ene xedeak, atxik ditzadan bethi leialki. CatJauf 18. Harentzat herrarik atxiki denetz. Ib. 16. Bertzerena ebatsiko ez duzu, ez atxikiko injustuki. Ib. 6. Andreak behar lukete / Bakia atxiki. LuzKant 61. Zimitzak ere ezin bertzean atxikitzen dira etxean, Josepa! Barb Sup 109. Badator ere mendian izotz, iguzki, elhur, eurite, / Dugun zin zinez atxik orduko gudukarien egite! Ox 29. Untziaren ordari botilla bat etxekiten dut. Const 21. Basabürü orotan lüzaz etxekirik izanen da haren entelegü argi, batzare eder eta ele goxuaren orimentxa. Lh ( in Const 14 ). Kotsuaren edadura etzezaketen garaitu edo atxiki bere zedarrietan. Zub 33. Ez dea bada hemen legerik, jaun eta andre haundi horien atxikitzeko neurrian? JE Ber 93. Zuek pekatuak barkatzen dizkiezuenai barkatuko zaizkie, ta zuek atxikitzen dizkizuenai atxikiko zaizkie. (Io 20, 23) "Quorum retinueritis" . Ir YKBiz 531 (IBk lotzen ). Joanesek erraiten ziolakotz Herodesi: "Etzira haizu emazteki horren atxikitzerat!". Leon Mt 14, 4. Zer uste duzu, Jaun mirikua! Gure etxean paper xuria atxikitzen dugula? Lf Murtuts 32. Benjamin etxean atxiki zuen haatik. Zerb IxtS 27. Izarpean, mugarri-ondoan itxikiz. Zait Sof 128. Zazpi urthez etxeki dizüt gizona hilik khanberan; / Egünaz lür hotzian eta gaiaz bi besuen artian. (Canc. pop. in Mde Pr 169s ). Zilo beretik nahi izan zituen bada bi zangoak sartu eta balantza ezin atxikiz, tapalahara erori zen. Herr 26-8-1957, 4. Emaitea ez da atxikitzea. SoEg Herr 14-6-1960 (ap. DRA ). Iduritzen zitzaion eskuetan atxiki zuela arima nahasi bat. JEtchep 116. Izaki orren izena, begirunezko laiño tartean nai dute atxiki. Vill Jaink 133. Sosa sendi badu, klianta atxik ahala atxik, artzen omen duk. Larz Iru 70. Atxik daitak edari hortarik xorta bat, bertz'aldiko ere. Larz Senper 34. Bere izaiteari dohakon tokia atxikitzen duenak, ez duke dolurik. Ardoy SFran 64. Bainan atxik fedea eta esperantza. Xa Odol 326. Gantza eta ezurrak aldarean erretzen zituzten, haragia aldiz gizonek jateko atxikitzen. Lf CEEN 1973, 128. Ez bazuten ere [Jupiter, Juno eta Minerbak] baitezpada atxikitzen [...] Erromako beren gradua. Ib. 122. Diagü Urziagaiñiarako / elkhigia etxekitzen, / Baitere Akherzothalian / habailariak gordatzen. "Nous gardons la sortie vers Uitziagaiñia" . Casve SGrazi 161. Herrian zü phausatüren; / Garra düzü etxekiren / Gütan ere azkartüren. Ib. 158. Egia da bai, bentariak aren bide-zorroak atxiki zituala, zorraren truke. Berron Kijote 192. Alduden hartaz orroitzapen huna atxiki dute jendeek. Etchebarne 111.
(Con adv., pred., complemento circunstancial, etc.). " Gibelat atxikitzea, tenir en arrière, retenir" H. " Guziak xarmaturik atxiki gitu (BN-ciz)" Gte Erd 29.
Itxek atzu zure sensuak goardia hertsiaren azpian. "Cohibe" . Ch I 21, 1 (SP idukitzazu, Mst brida itzazü ). Itxek azu gorderik, diotsa, nik erraten darotzudana, eta nik gauza hura sekretu datxekat. Ch III 45, 4. Zure bihotza libro atxikitzeko bizio huntarik. He Gudu 118. Guri so eztaudianetzaz bihotza oküpatürik etxeki. Mst I 11, 1. Etxekiren dü altharia xahü, propi eta edertürik. Mercy 41. Behar da atxiki buria geldi geldia eta xüxen, eta eztira harat hunat barreatü behar begiak. CatLan 139. Eta erremedio jeneral bat duzu arimaren gaitz suerte ororen kontre, Jesus kruzifikatu izan dela orhit atxikitzia. AR 153. Elkarrekin unionean atxikitzen gaituela. Brtc 26. Azpitik atxik bere pendura gaxtoak graziaren laguntzarekin batean. Dh 161. Ene aflkizione üngüratürik etxekiten naianen artetik. UskLi 114 (ap. DRA ). Büria xüxen behar düzü etxeki. UskLiB 92. Laxo atxik dezagun bihotza herioak eremanen deraukun guzietarik. Jaur 138. Haien ebaslek, ogen gabe, etxeki beinaie presu. Etch 578. Ixil hobe huke atxiki mihia. Gy 226. Larre-lur gizena ere on da hortakotzat, bainan haintzurtu berriak ez du hainbertze balio nola usteltzen atxikiak. Dv Lab 185. Garbi itxik bihotza. Hb Egia 34. Emazu zure oiloa gainian eta atxik zazu beroki. ECocin 12. Sakramendu Saindua ageririk atxik dezaten. Laph 246. Begiak aphaltürik zerratü gabe etxeki. CatS 79. Guziek atxik detzatela oheak prest-presta. Elzb PAd 81. Irrintzinaz ere atxik / Harroturik bazterrak. Zby RIEV 1908, 758. Eskuara garbi atxikitzen. HU Aurp 209. Ohitura zahar guziak zaintzen eta tieso atxikitzen ditu. Arb Igand 19. Batbederak garbi atxik dezan bere gorphutza. Ib. 136. Gure etxe, gure bazter eta gure ingurumenaren erdaratik eta erdaldunetarik garbi atxikitzea. Lander RIEV 1908, 620. Nork atxik geldirik harrotua dena? JE Bur 140. Zu uros ezkontzeko / Ez da tenoria, / Gorderik atxikazu / Zuhauren floria. LuzKant 145. Zalhu eta garbi atxik ere zuen makilak. Barb Sup 166. Eskolierek estimü handitan etxekiten zien Haritxabalet. Const 18. Garbi atxik bihotza eta Jainkoak ontsa gerizaturen zaitu. Leon Imit II 2, 1. Herria azkar bai eta / gora atxiki beharrez. Etcham 46. Nehundik ez dut bizkarra xuxen atxikitzen ahal! Lf Murtuts 37. Ni atxik nezazu esklabo. Zerb IxtS 29. Theresak zuen orain gizonaren soinekoen ardura, hark zizkion lo-gela eta biblioteka ordenan atxikitzen. Mde HaurB 67. Behar zituen begiak erne atxiki. Ib. 14. Frangotan sabela arinik atxiki. Zerb Azk 34. Lau egun atxiki ginituen gatu xuriak preso. JEtchep 35. Bizi-bizia atxiki dute Jainko bakarraren siñestea. Vill Jaink 21. Buruak behar ditugu xuxen atxiki. Larz Iru 124. Etzirela [...] axolatu [...] heien "pizturik" atxikitzeaz. Ardoy SFran 18. Jaun ertorak bere berettar ere atxiki ninduen. Xa Odol 29.
(H), itxiki (L-ain, R-uzt ap. A ), txiki (B ap. A ).
Contener. " Gela hunek ditxeizko hirur ohe nasaiki " H. " Sakhu batek zortzi gaitzeru atxikitzen ditu, un sac contient huit boisseaux" Ib. " Itxiki (L-ain, R-uzt), caber. Xako konek zomat pinta itxikitzen aldu?, ¡cuántas pintas cabrtá esta bota? " A. " Gizon ori gosetua bidezan ongi: berak bakarrik jan ditu talomantenuak txikiala talo (B)" Ib.
Zeruak eta lurrak ezin badaukate haren handitasun adoragarria, nola atxikiren du bada eragin dudan etxe hunek? Lg I 332. Yaun-doni Yaunik erraten daroku mundu osoa ez litekela aski atxikitzekotzat gure nausi dibinoak egin dituen guziez mintza litezkeien liburuak. Lg II 150. Erreferatik ehun metra eta gehixagotarat lohazken pilota guziak pareta horrek plaza barnean atxik lezazke. Zby RIEV 1908, 86. Elizak atxik-ahal baino jende gehiago. Prop 1904, 249.
Detener, retener, contener. " Bide lerrakorretan orgak itxekitzea, retenir les charrettes" H. " Zerbaitek atxikitzen du, cela est attaché à, retenu par, quelque chose le retient" Ib. " Loa ezin atxikia dut (BN-arb)" Gte Erd 5. " Ez dut irria atxikitzen ahal (BN-arb) [...] enian erria etxekitzen ahal (S), irrie ezin txiki nuen (B), irria ezin atxikia dut " Ib. 5.
[Ardoan exzésoak] gaistatzentú humóreak, itxekitzendú odóla, turbatzendú búrua ta laburzendú bizia. LE Prog 112. Nigarrak ezin atxiki zituzten. Laph 189. Unhatua zaldi hura ezin atxikiz, gudukan hasteko seinalearen begira zagon. Jnn SBi 91. Gizonen arbuioek aserik Jainkoa, / Bere azotearen higitzera doha. / Nork orai atxik liro Jaunaren besoa? Zby RIEV 1908, 209. Nigarra ez nezaken atxik jende gaixo heiek aditzean. Prop 1892, 286. Gure gizonak hasten direnean errienten larderiatzen, nork atxik? HU Zez 212. Gure Larrondo, irri maltzur bat gehiago ezin atxikiz, kur, kur, kur hortxet ez da hasten betbetan! Barb Sup 6. Ahulegi izan othe naiz? Jainkoa, zuk barkha! Bainan nork atxik gazte hoik guziak? Ib. 125. Lanak ditut bizkitartean irria ezin atxikiz. JE Ber 87.
Apoyar, sostener. " Zoinen alde atxikitzen duzu?, en parti du quel tenez-vous? " H. " Elgar atxikitzea gauza ederra da (BN-lab-arb)" Gte Erd 29.
Damu zuela haren aitaren heriotzeaz, elkhar atxikitzen zutelakotzat. Lg I 303. Bai errege hura halaxe, hulaxekoa zen; hargatik, gizon seriosek, zen bezala atxikiko zuten. Kanailak ziren bakharrik bozkariatu haren yuateaz. Elsb Fram 132. Iduri du egiazki poxolu zaiotela bertzeak erlisioneko aldearen atxikitzen ikustea. HU Zez 199. Etxeki behar tügü [aphezak] bai zer nahi khoste. Xikito 9. Gure indar guziez badatxikigu heien alderdia, komisarioaren kontra. JE Bur 192.
Mantener (un testimonio, opinión).
[Kredoan] diren gauzak sinhestera eta atxikitzera. CatLav 78 (V 47). Profezürak etxekiten zian azkarki ikusi ziala Haritchabalet botilaren sakolan sartzen. Const 21.
Llevar, mantener, cuidar. " Iokoko etxe bat, ardandegi bat, botika bat, zerbait saltzekorik itxekitzea " H. " Eliza biziki untsa atxikia da (BN-arb)" Gte Erd 206.
Izatu dire bi Dop, miriku handiak, / Batek Parisen ditu egin balentriak; / Bertzeak ehun herri itxikiz bizian, / Guzien othoitz onak bildu hilherrian. Hb Esk 117. Herritik bazter da hilherria, khurutze handi baten itzalean: hura ere anhitz gurbilki atxikia. Prop 1888, 123. Erakusten deiete sukalde bat nola atxik, gela batean zer ezar eta zer ez, gauza bakotxak zoin duen bere tokia eta hartan behar duela egon. JE Bur 70. Ikasi nahi-t'ez konduen atxikitzen, jiteen eta joaiteen egun oroz xifratzen artharekin. JE Ber 49. Nun, gabiltzan eskualdetan etxe xuri hobeki atxikirik, nun etxe-bilduma maitagarriagorik? Ib. 76. Nehork ez dakike zuk bezala bere burua atxikitzen edo gobernatzen. Lf Murtuts 26. Arruntean Azkaineko hil-herriak aski ongi atxikiak dire: belarra nihun ez da nausitu. Zerb Azk 21. Haren gain zen Lapurdiko konduien atxikitzea. Dass ( in Zerb Azk 61 ).
(H).
Guardar (fiestas).
Haren izenaren eta imajinen ohoratzia, haren pesten debotki atxikitzia. CatLan 76. Andre-dena Mariaren edo bertze seinduen ohoretan atxikitzen diren bestetan. Dh 53. Igande egunaren girixtinoki atxikitzea. Arb Igand 59.
4. (Con aux. intrans. bipersonal). Seguir a. " Hori datxikola, par suite de cela" Dv.
Adamen haragiko partaletasunaz gizona kutsatzen da bekhatu originalean eta bekatu hari ditxezkon inkuntru gaixto guztietan. Hm 208. Bethi alegrianzari datxeko damua, ezkontzari alharguntza. SP Phil 133. Irakur ta adi ditezen lanik galzen ez dela, bederatz-urrun hau egin diteke elkarri ditxezkon bederatz jai-igandez. Mb IArg II 267. Bizkitartean yakin bezate hek arthoski konplitzeari datxeikola zeruko erresuma. Lg II 149. Hantusteari hurbildanik darrajo jauzkortasuna ta pairu-eskasa; bethi kasik elkharri datxeizko bi bekhaturantza horiek. Dh 68. Bainan girixtino onaren bihotzminari datxeko bethi Jainkoaren laguntza. Arb Igand 159. Iñoiz ez baituzute idoroko iges egin dun gizasemerik, Yainkoa, orpoz-orpo datxikola. Zait Sof 112. Holako udaren ondotik, etzen harritzeko, egia erran, larrazken labur bati datxikola heldu bazitzaion negua jauzika... Ardoy SFran 243.
(Con sujeto en ergativo). " Batak bertzeari datxeko, l'un tient à, est la conséquence de l'autre. Syn. iarraikitzea " H.
Ondorioz gizonak eztuela berak atzeman-egia baizik sinetsi bearrik ere eztiteke atera. Batak besteari datxikonik ezin esan diteke behintzat. Zait Plat 121.
" Egite guziez bere aitari datxiko, par toutes ses manières, il tient de son père" Lh.
5. (Con aux. trans.). Tener por; considerar. " Zerentzat natxikazu, pour qui me tenez-vous?" H.
Jesu-Kristoren gogarako izan nahi duenak iguriki behar du errotzat itxikiko dela munduraren artean. Ch I 17, 1. Nurk ere lürreko gaizak oro gorotza bezala etxekiten beitütü. Mst I 3, 6. Uhuriaren goratarzüna ezdeüsentako etxekiten beitü. Mst I 3, 6. Nere burua infinituski dohatsu itxikiko dut. Mih 65. Inozentenenzat itxikiak diren solasak. Ib. 65. Ezpeitut ene buria etxekiten / ziek beno gutiago. AstLas 29. Giristino on, prestu ta debotzat atxikia izateaz ahalge izanen duzu? Dh 212. Indigne etxekiten düzülarik zure büria [...] Jesüs-Kristen sakramentü hortan errezebitzeko. UskLiB 96. Etzünin etxekiten ogendant lioba. Etch 82. Hango aphezpikua bethi itxikia zen nausitzat Elizan. Hb Egia 110. Asko gizon zorionean dirala atxikitzen ditugu, hala dutelakotz itxura. Lap 45 (V 25). Jainkoa ez deusentzat atxikitzen dutenak. Ib. VII (V 2). Demokratek urde faxistatzat atxikiko nautela. Mde Pr 64. Bere buruaren olerkaritzat atxikitzea. Xa Odol 66.
6. (Con aux. trans.). Tener, mantener (una reunión, etc.). " Batasunak atxiki du bere biltzar nagusia (BN-lab-arb)" Gte Erd 29.
Behetik eta Etchartek atxeki ahal dezaten zure absenzian konferenzia hura. Etchart 1.2r. Konseilia arrathoek etxekirik. Arch Fab 95.
Tener, mantener, mostrar (actitudes, palabras, etc.). " Nik ere ele berdintsuak atxiki ditut (BN-lab)" Gte Erd 29.
Jesu Kristek arima fidelari barnetik etxekiten dian elhesta. "De interna Christi locutione" . Mst III I tí. Elkarren alderat itxiki behar dugun bizitzeko moldea. Mih 61. Zer egiteko gisa atxikitzen dudan egiazki maite dudan lagun baten alderat. Dh 244. Ez goraki enferra, bainan atxiki aire idor bat, alda solasa bertze zenbait gauzetarat. Ib. 74. Gutaz atxikiko dituzten erasia gaxtoak altaratu gabe. Ib. 249. Ene alhaba bakhotxa, etxekan üsatü kondüta. Etch 152. Konduita gaixto bat atxikia izana. Jaur 401. Itxiki dituzte mintzaira zamal-zainenak baino areagoak! Ostrikatu dute garbitasuna! Hb Egia 77. Guzier Jainkozko solhasak atxiki ziotzaten. Laph 160. Amodioa atxiki / elgarrenganako. (B). Auspoa 97, 127. Solas berak atxikiak zauzkitan, lehen. JE Ber 65. Eta ez nuen gero berriz gibelerat behatu, hea amak zer jestu atxikiko zuen. JEtchep 38. Eta hauiekin frango kalapita atxikirik. Ardoy SFran 192.
" Seme, itxikitzen duzun bizitzea etzaut lakhet, [...] la vie que vous menez, ne me plaît pas" H.
"Cultiver quelqu'un, norbaitekilakoa atxiki " T-L (cf. Lander RIEV 1907, 100: berekilakoaren atxikarazteko ).
7. + itxegi .
(Con dat.). Ocuparse de.
Ministeriorat deithua dena betxeiko ministerioari; irakasteko dohaiña duena aplika bedi irakasten. He Rom 12, 7. Batzuek diote bestelako lan txarretan nabillela. [...]. Besteak obeko nukeala itxegi beargai goragoren eta ederragoren bati. Lar Cor 300. Baldin elkar artzen bagendu guziok, nor bere sallari ditxekala, Franzian ikaratuko gintuke franziar guziak. Ib. 300. Jainkoa zitxekala mirariz, ta izakiz gañera. CatBus 18 (corregido sobre Jainkoak gauza naturalaz gañera, ta mirariz egiñaz ). Esaten die [apostol berei] oni ditxekola: Zoazte, bada, misterio hau, ta jakin bear dituzten beste guziak erakustera. Mb IArg I 379. Solas horri datxikola --gaitza baitzen ere mintzatzalea-- bortz egia jali zituen phedeikariak. Barb Sup 5. Estiloari gatxizkiola, berriz, ez da edatzallea, zabaltzallea, luzatzallea. Lek SClar 121. Bañan orain euskaldunoi ez baño, erdiaroko oiturai natxikio. Ib. 118. Ez gaitezen ordea ari geroaren ixilpekoak urratzen eta atxiki gakizkion egungoari. Etxde JJ 214.
8. Atribuir.
Bekatu agerrian itendiren guziei itxeki dakiokete eskandaloaren zirkunstanzia. (153). LE-Ir. Erortz hori bakarrik itxeki biar zaio zure zaldiyaren erbaltasunari. Bil 162. Yainkoak egindako gauza arrigarriak deabruari itxekitzea, ezartzea, deabruak eginak dirala esatea, orixe da Ats Sanduaren aurkako pekatua. Ir YKBiz 164. Mirengan etzegoena ikusi nuen nik, zoriona atxiki nion eta. Txill Let 95.
9. (Con ablativo). Pender (sdos. prop. y fig.). " Itxeki (G), colgar" A. Cf. beseki.
Bizitza onetik itxekirik dago salbazioa. (371) "La salvación depende de la buena vida" . LE-Ir. Probidenziaren aritik itxikirik eta txintxilik arkitzen dira gauza guztiak. AA III 337. Dorre gain batetik, eta hari batez itxikiz, gizon batek banindauka. Dv LEd 77.
10. (Con aux. intrans. unipers.). Mantenerse.
Etxekiko dira oro modestia hümil eta respetütako batetan. Mercy 30. Behin kofesor on bat aurkhituz gero, atxiki bethi ere harekin, bertzetarat joan gabe. Dh 59. Ori bear degu; emakumezkoen euskaltzaletasuna. Euskeraren alde atxiki ditezela. Lab EEguna 71.
11. Resistir. " Phesiari gehiago ezin atxikiz, galdu zen untzia, le vaisseau ne pouvait plus résister à la tempête" Dv.
Aldi batean itxeki al izan zioten koraje bultzadatsuari. Otag EE 1881b, 113.
(Con aux. trans. bipersonal).
Klodobek othoitz hori egin dueneko, / Soldadu uzkurrenak sutan jartzen zaizko. / Heien oldarra niork ez du atxikiko: / Etsai hilez bertzeak ihesi dohazko. Zby RIEV 1908, 605.
12. (En imperativo). ¡Toma (ésa)!, ¡chúpate (esa)!
Bi pasoz, erroz gora igortzen du hantxet español muthur beltza... errekarat: --[...] Atxikak hori, to! koko beltza... Barb Sup 132. To, atxikak hori, muthur beltza! Lf Murtuts 11.
" Atxiki-pitzer, bravo, terme d'étonement, comme qui dirait: qui s'y serait attendu, tiens" Hb.
13. Durar. " Aro onak atxikiko othe du? la bonne saison (le temps favorable) durera-t'elle?" H.
14. (Con aux. trans.). Coger, atrapar, apoderarse. v. atxitu.
Aundiki oiek, ez al dute asmo ederraren mamia atxiki? Ldi IL 150. Zelan egingo zeunke txakurrik barik erbija atxikitzeko? Otx 14. Nik musu emango diodana, uraxe da: atxiki ta eramazue arduraz. Ir YKBiz 470. Orain atxiki nauten izu-ikarak aizatzeko Yaun oni eskariak egiten dizkiodan artean. Zait Sof 27s. Erri dana izurri biurriak atxiki dun ezkero. Ib. 193.
Alcanzar. " Atxiki (AN-larr), alcanzar andando" A Apend.
Ezerezetik aterea izan denak makiña bat mende bear ditu bere jo-muga atxikitzeko. Vill Jaink 180.
15. "Tenir un pari, un invite au jeu de cartes: itxekitzen dizut nai dezuna. --Bi hamarrekoz. --Atxiki " H (s.v. itxeki ). " Atxikakon, quiérela, agárrala (en el mus) (BN-baig)" A Apend.
16. "(R), v. jo " Dv. "5.º (R-vid), pegar, golpear" A.
II. (Part. en función de adj.). Sólo incluimos aquí los ejs. claramente adjetivos; cf. supra los de -i atxikia, etc.
1. (L ap. A ; Dv, H).
"Se dit encore pour [quelqu'un qui est] persévérant. Urhats atxikia, pas soutenu" Dv. " Lanean atxikia, qui travaille avec suite, sans se laisserc distraire" Ib. (cf. ib.: "lanari atxikia, qui aime le travail"). "Firme, muy dado a algo, adherido" A.
Iraupen atxikia. Gy Visites 198 (ap. DRA ). Bera izugarri garbi zan --gauza arrigarria-- gazte-lenean iastatu baitzun emaztekia, ez atxikiegi. Or Aitork 146.
2. "Se dit encore pour [...] quelqu'un qui ne débourse pas facilement" Dv. "Serré, avare. Gizon itxikiak adixkide guti " Lh. Cf. Dv: "Diruari atxikia, qui tient à l'argent". v. 1 atxikin.
3. Obligado.
Zergatik bada atxikiak gare Igande guziez Mezaren entzutera, eta hori bekhatu mortalaren azpian? Arb Igand 91.
III. (Como sust.).
1. (Dv).
Apego. "Attache, liaison. Nik ez dut horrekin atxikirik " Dv. v. atxikimendu.
Dugun bethi ohora Eskaldun herria, / Dugun bethi aitentzat izan itxikia; / Ez da baliosago Partisko hiria. Hb Esk 40.
2. Acción de retener la pelota en el guante, en la cesta o en la mano antes de lanzarla. "Falta que se comete en el juego de pelota a mano. Pilotari orrek atxiki iten du " Izeta BHizt2. Cf. ATXIKI HANDI, ATXIKI TTIPI.
Horien joa ez zen / guk usatu bera; / Guante luzeaz zohan / atxik eta fuera. / Atxiki joko hori / laster ikhasirik, / Frantsesak ez zagozken / ez lo, ez geldirik. Zby RIEV 1908, 91. Atxiki arras lasterrik baizen ez diteke haizu. Ib. 86.
3. "Serrement. Esku itxiki bat, un serrement de mains" Lh.
4. " Itxiki batez edana, bu d'un gorgée" H (s.v. itxeki ). "(S), gorgée" Lh. En AxN se explica ahartara (342) por itzeki (sic).
"Coup, gifle. Itxiki bat bilduko duk, tu vas récolter un soufflet" Lh.
ATXIKIAN.
" Bertzeren atxikian dena, celui qui est sous la dépendance d'autrui" Dv.
ATXIKI HANDI.
Modalidad del juego de pelota a cesta, en la que se retiene la pelota.
oko garbia edo atxiki ttipia xixteraz joko xarmantenetarik daukat... Atxiki handiak (cesta) badu tokika arrakasta ederra; bainan... ez du iraunen "cesta punta" joko guziz miresgarria gero eta ezagutuago baita. Herr 1-1-1959 (ap. DRA ).
ATXIKI-ATXIKIA.
" Lanean atxiki atxikia haritzea, travailler avec acharnement" H.
ATXIKI TTIPI.
Modalidad del juego de pelota a cesta, en la que apenas se retiene la pelota.
Hiru partida ederrak ikhusi ditugu iragan igandean: luzean, esku huska eta atxiki ttipian. Herr 19-7-1956 (ap. DRA ). Frantzian atxiki ttipia (joko garbi edo limpio). Gazte 1957 (1), 8. Joko garbia edo atxiki ttipia xixteraz joko xarmantenetarik daukat... Herr 1-1-1959 (ap. DRA ).
BEGIA ATXIKI (L, BN, S; b. itxeki R-uzt), BEGI ATXIKI (BN-lab-arb), BEGIAK ATXIKI Ref.: A ( begi ); Gte Erd 203, 28 .
"Atender, cuidar, tener ojo" A. " Begia atxikiko diot kabale orri (L-ain, BN, S), le cuidaré, atenderé, vigilaré ese ganado" Ib. " Horri begi atxik! (BN-lab-arb)" Gte Erd 203. " Begia atxiki nakon (BN-arb)" Ib. 28.
Haukien egiñbiden parte handi bat berzen akzionen eta konduitaren gaiñean begiak atxikitzean eta atzarriak egotean datza. He Phil 353 (SP 350 begiak iduki ). Zihaurtan gañen etxekazü bethi begia. Mst I 21, 3 (SP duzun bethi begia erne, Ch begiak finka zatzu ). Bakean utzi zuten, zer gertha ere hatik begia haren gainean atxikiz. Laph 47. Hitz dautzut ongi eta ongi zaindua zela, eta hurbildanik begi atxikitzen ziotela. HU Aurp 46. Lana eskaini edo bilhatu ondoan, aitamen lekuko bezala begia atxik lezokete. JE Bur 210. Elizak bere eskoletxetan gazteen osagarriaz oroz gainetik grina ukan dezan begiaren atxikitzea. Ib. 50. Süperiürrak begia etxekiten zeron üskaldün handiari. Const 19.
BEGIAK ATXIKI Mirar, poner los ojos (en).
Konseiluan yarririk ziren guziek itxekiak baitzuzten begiak haren gainean. TB Act 6, 14 (Lç egotzirik, He landaturik, Dv haren gainean baitzaduzkaten, Ker ezarrita, IBe jarriak ). Badakit ene bizia lohitu duten izigarrikeriek, ez dautedala zilhegi uzten zure potretaren gainean ene begiak atxikitzea. MarIl 72s. Hits girenean, mendi hoier so ditzagun atxik begiak, / bihotzeraino zauzku sarturen orhoipengarri handiak! Ox 29.
BIDEA ATXIKI.
Seguir un camino.
Eztut ordean atxiki nahi izan zorion hortarat zaraman bidea. Dh 157. Horra bi mugak, zeinetarat baitaramate mundu huntan atxikitzen diren bi bidek. Ib. 153. Nahi duenak Zeruko bide segura atxiki, ibil bedi Jesu-Kristoren urhatsetan. MarIl 28s. Hori da atxiki duen bidea bere buruaren santifikatzeko. Jaur 386.
BURU ATXIKI.
Resistir, oponerse.
Sinestea: la foi; sineste ona: la bonne foi. Harek du, harek; makur azkarrari zuzen ahularen alde buru atxikiko dion harek. HU Zez 194. Ez duzu oraino buru atxiki odoleraino. Or He 12, 4 (ap. DRA ). Irrisku guzien gatik saindu-itxura porroskatzaileeri ederki buru atxiki zioten bereziki san Kerman eta san Joane Damasekoak. Zerb IxtS 102. Holako pilotari famatueri atxiki zuen bezala buru atxikitzeko, Larru ere etzen segurki nor-nahi. Zerb Azk 112. Erran du (Eisenhower-ek), de Gaulle eta MacMillan ohargarriki jarri zaizkola alde, buru atxikiz Rusoaren oihu-patarreri. Herr 26-5-1966 (ap. DRA ).
ESKU ATXIKI.
Procurar, poner los medios para.
[Gure ofizierek] eskü atxek dezaten güthün hoien exekuzionian. Etchart 1.2r. Gomendatzen dügü jaun patron, jüje, eta zinegotzi herri hontako güzier, nork bere lekhietan eskü etxek dezen kateximaren erran orenian bat bedera hartara doen. Bp I 22.
EZIN ATXIKIZKO.
"Intenable; qu'on ne peut retenir" Dv. " Ezin itxikizko gazte zoro arina, jeune homme fou, léger que l'on ne peut tenir" H.
GOGOAN ATXIKI.
Recordar, guardar en la memoria. " Atxik gogoan egun hori (BN-lab)" Gte Erd 29.
Desirkunde edo gutizia gaixtoak bere nahitara gogoan atxikitzen dituztenak. CatLav 130 (V 69; tbn., con alguna var., en Brtc 63). Eitzi behar dütüzü igaraitera, eta goguan lehenago etxeki bakia begira erazitzen ahal deitzienak. Mst III 44, 1. Elhe hoiek ditu entzuten / eta gogoan etxekiten. Arch Fab 149. Atxik gogoan liburu huntako Sainduen etsenpluak. Jnn SBi VI. Beti gogoan atxiki behar lituzken egiarik eta eginbiderik handienak. HU Aurp 134. Solas guti haatik: ihardesteko baizik ez. Asko xehetasunen artetik, hau badatxikogu gogoan. JE Ber 30. Gogoan atxik ezazu. Mde Pr 155. Gazte guziek Salaberriren izena beti gogoan atxikiko dute. Zerb Azk 115. Sendimenduak gogoan atxiki behar badira. JEtchep 61. Heien begitarte eta izenen gogoan atxikitzea eta erabiltzea. Ardoy SFran 294.
HITZA ATXIKI (BN-lab; Lh; h. etxki S) Ref.: Gte Erd 123, 29 .
Cumplir la palabra. "Accomplir une promesse, hitza atxiki " Herr 29-3-1956, 4. " Horrek hitza etxekitzen du (S)" Gte Erd 29.
Ene hitza etxekiren düt, erran düdana konplitüren düt. Mst III 3, 3. Orduan Saul ezin debekatu zen bere hitza atxikitzetik. Lg I 281. Zeren seguratu bai nau entzunen nabela, eta bere hitza atxikiko duela. Brtc 185s. Bai legez atxikitzen du [Jesu-Kristok] bere hitza. Dh 181. Hitzaren emaitea eta atxikitzea biga dira. Prop 1882, 4. Atxiki zuen Judasek, Jesusen etsaieri eman zioten hitza. Lap 248 (V 112). Halere hitza atxiki diote. HU Zez 129. Bere hitza atxikiz, bederen hanbatean, Elizaren gizonak utzi zituen irakasle. JE Bur 43. Atxikiren dut ene hitza. Barb Sup 162. Harek ere bere hitza atxiki du. JEtchep 30.
v. tbn. Zby RIEV 1908, 605. CatJauf 78. JE Bur 43. Zerb IxtS 26. Mde Pr 90. Larz Iru 68.
KONTU ATXIKI.
Tener cuidado, prestar atención. " Erran derautazunaz kontu itxekiko dut " H.
Kondu atxikazu [...] zure alabek eztezaten ikus [...] gauzaik ekin konzienziaren garbitasuna gal daitekenik. LuzSerm 279.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper