Tr. La forma mejor atestiguada es (h)oberen; (h)oben, usual hasta finales del s. XIX en la trad. suletina (incluyendo a Oihenart y Tartas), la emplean tbn. Leiçarraga y Dechepare; hay además ejs. en Micoleta, Lardizabal, CatAe (32), CatUlz (42), EusJok (II 155), Mendaro Txirristaka (432), Yanzi y Uztapide (Auspoa 22, 114). Emplean obeen Mendiburu, Arrue (GB 30), J.I. Arana (SIgn 12), Barandiaran (ELG 42) y Azurmendi (in Gand Elorri 221), y, alternando con (h)oberen, Iztueta (C 163), Duvoisin, Hiriart-Urruty (Aurp 176) y Orixe (SCruz 67). Hay (h)obenen en Lopez (209), Eguiateguy (237) y en textos roncaleses y salacencos (CatR 33, CatSal 33, Mdg 130); obreen en Lizarraga de Elcano, obren en un texto de Munarriz de 1753 (FLV 1989, 115), en otro de Ibero de principios del s. XIX (FLV 1988, 152) y en CatUlz (23). En DFrec hay 86 ejs. de hoberen.
sense-1
I.(Adj.).
azpiadiera-1.1
(G-nav, AN-5vill-araq-ulz-erro, B, L, BN, S, Sal; SP, Urt IV 280, HtVocGr 384, Dv, H),
hoben (gral.; VocBN, H),
hobeen (AN-larr-ulz, BN-baig; Lecl, H),
hobenen (BN-mix, Ae, Sal, R)
Ref.:
A(
oberen, oben, obenen
);
Lrq(
hobena
);
EchaideNav 330-331;
IzetaBHizt;
GteErd 59, 151, 155
. (El) mejor, (lo) mejor.
(v. ejs. de onen s.v. 1 on). Tr. De uso gral. en textos septentrionales y alto-navarros; entre los autores guipuzcoanos es bastante escaso, y todavía más entre los vizcaínos, donde sólo se encuentra en Micoleta y en unos versos de hacia 1885 (EusJok II 102).
Libertatia nola baita gauzetako hobena. E 249.
Konsolatzeko moienik hobena. LçIns B, 7v.
Ganado, zuen oberenetarik eskojiturik. BerTrat 16v.
Arabiak ekhartzen tik usaiñik hoberenak. EZMan I 16.
Neure bihotzik hoberenaz. Harb 201s.
Florea, irina, hoberena, gaztetasuna, eramaiten du etsai gaixtoak. Ax 182 (V 123).
Gauzarik obena falta jako berorri gela onetan. Mic 13v.
Iokorik hobena, gutien dirauena. OPr 270.
Fazoiñ hoberenean. Gç 123.
Orotako hobena delakoz. Bp I 66.
Baldin norbaitek lituelarik bi ezpata, bata baino bertzea hobea, eta hoberen hau zokhoan utzirik, mendreago hura erabiltzen balu. ES 102.
Espiritu sanduaren donen obrarik oberenak. El 92.
Jar zaite zu hemen lekhurik hoberenean. HeIac 2, 3.
Ezpeitüt ene büria goiti erazitzen gaizarik hoben direnen egitera. Mst III 55, 3.
Itxerik obeenak. MbIArg I 237.
Behar ziren [...] hameka milla barrika irin hoberenetik. Lg I 328.
Gure arimaren salbatzeko hoberen diren egiak. Brtc 3s.
Berdüde hoberena. Egiat 265.
Paréja ikusidén obreéna. LEMatr6 273.
Arima gehienek gerokotzat xederik hoberenak zituzten. Dh 121.
Maite nau aitetan den hoberenak bezala. Jaur 131.
Gure berset hobena. Etch 458.
Europa guztian dan oberentzat ezaguturik dagoana. IztC 72.
Munduko lurrik gozoena eta obena. Lard 106 (cf. 212 oberen
).
Phezoin-asketako lurra da hortakotzat hobeenetarik. DvLab 185.
Hori da enetzat bahi hoberena ez direla egiaz mintzo. HbEgia 127.
Otoitzetan zein da oberena?Legaz 20.
Jokha dadin herriko pilotari hoberenen artean. ZbyRIEV 1908, 83s.
Khiristitarzüneko sendimentü hobenetan. IpHil 152.
Hango hoberena, garagar poxi bat. StPierre 23.
Lengo otsokumek bezala: oberena gaizto asko. (AN-larr). InzaEusk 1928, 99.
Nire ardi-yende au oberenetakoa da. OrMi 44.
Ekarzkin berehala bi pinta, oberenetarik. Zub 42.
Lasaikeriyan orrela pasa / eben sasoyik obenak. Yanzi 131.
Lapurdiko bazter hoberenetarat. JEBer 33.
Norberarena oberen ta egokien. LdiIL 54.
Munduko hirur hoberenak desafiatu baitzituen hirur azkaindarren kontra jokatzeko. ZerbAzk 111.
Uste dut amekak aldera izanen dela ordurik oberena. IzetaDirG 21.
Eta lagungarri oetan oberena, Jainkoa. VillJaink 162.
Hail, to, hi, jakiterat, zoin den hoberena!LarzIru 110.
Artzaiñ hoberenak. CasveSGrazi 98.
Sotana hoberena hartzen dela holakoetan eta xaharrena pilotako.LarreArtzainE 172.
Euskaldunik gehienak, hoberenak ez badira ere. MIH 114.
v. tbn. (Para textos gipuzcoanos): Echag 90. Bv AsL 223. TAg Uzt 146. Arti MaldanB 209. Zait Plat 43. Berron Kijote 175. JAzpiroz 46. Albeniz 60.
"
Ez du deus erraten, hoberenak barnean dago, il ne dit rien, il dissimule ses intentions"Dv.
"
Hobeena gogoan dago (BN-lab), tiene malas intenciones, pero no puede realizarlas; prepara una jugarreta"A(s.v. obe
).
azpiadiera-1.1.3
"
Jo zazu bururik hobeenetik (BN-lab), arréglese usted como mejor pueda"A(s.v. obe
).
sense-2
II.(Sust.).
azpiadiera-2.1
1.
(H). Bien, (lo) que es mejor."
Zure hoberena ezagutzen bazeneza, si vous connaissiez votre mieux"H.
Horrek gogatüren gütü emaitera herri honi zonbait beste lan, haren hobena gatik adelatzen dügüna. Bp I 21.
Baita osagarria [Oliadürak] arremaiten, haren hobena bada. Ib. 78 (tal vez 'harentzat hoberena bada').
Ihes joaitia zela gure hoberena.FrantzesB II 9.
Haren hoberena zela / bertze askok ohi bezala / fiñatzeko atsekabea / bere burua urkhatzea. Gy 118.
Agintaritza danak [...] beste inoren oberenik eztuela begiratzen, agindupekoarena ta eraenduarena baino. ZaitPlat 137.
azpiadiera-2.2
2.(El) mejor estado o situación. Zure osagarriaren hobenian, zure adiñaren hobenian. TtOnsa 63.
azpiadiera-2.3
3.La mejor edad, los buenos años. Ez dakit bainan boz ederreko gizona izana zitakeen bere hoberenean.LarreArtzainE 54.
azpisarrera-1
DEN HOBERENEAN ERE. En el mejor de los casos.
Zer aurkitzen ahal duten [...] Fedeaz argituak ez diren gizon aiphatuenek. Den hoberenean ere, duda trixte bat. Lap 23 (V 14).
HOBERENA DA,
HOBERENA LITZATEKE, etc.Cf. HOBE IZAN. Oroz etsi behar dizit, non baitate hobena. E 227.
Komekatzeas landara oberena dela Meza ongi enzutea. BerTrat 106v.
Hoberena lizatekeiela behin erakustea eta aditzera emaitea zein peril handian dauden. Ax 267 (V 178).
--Kofesatzian, arras ükhen behar dügia kontrizionia? --Hobena lizate. Bp I 67.
Sonja ez ereitia datila hobena. Etch 82.
Gogoratu zuen zela harentzat hoberena / egitea kasu hartan hark axeriarena. Gy 114.
Obena litzake [...] guziok batean [...] erasotzea. Lard 199.
Hobeena laiteke gaitzeru eta lakha guziak surat ematea. DvLab 64.
Bidearen erosoarentzat zer da oberena, mugarri bakarra egotea, edo yendeak eskatu ala izatea?LdiIL 83.
azpisarrerakoSense-3.1
"
Hoberena [...] duzu, le mieux vous est de"Dv.
Uste ukhan dut ixilik egoitea nuela hoberena. Laph 209.
Bertan bere gisa uztea izango duzu oberena. BerronKijote 196.
azpisarrera-4
HOBERENAGO. (El) mejor. Han proposa [...] expedient oro, zoin iüjatüren <iuga-> baitüte hobenagoak eta propienak. Etchart 1, 2r.
azpisarrera-5
HOBERENAZ ERE. "Même au mieux"H.
Zahartzeraiño Iainkoagana itzultzen eztenak, peril du hoberenaz ere, purgatorioetan luzaro egon beharko duen. Ax 183 (V 124).
azpisarrera-6
HOBERENEAN.
azpisarrerakoSense-6.1
a)
(B ap. A
; obeneanSal, R ap. A). "En lo mejor, cuando menos se espera"A.
Kamaleona bezan batetan mutha, finean firmetasunik ez, hoberenean falta. Ax 456 (V 297).
Hoberenean dioalarik, atheratzen zaizko hogoi ohoin bide itzuli batean. HbEgia 145.
Obenenian akabatu zaiztad orrek galt egiten daiztadan gaizak. Mdg 146.
Oberenean zaudelarik nabaitu zuten asots aundi bat beitien. IzetaDirG 29.
azpisarrerakoSense-6.2
b)"
Bere hoberenean erran zion, il lui dit naïvement, sans y entendre malice"Dv.
Ez adituarena egin zakon lehenik hasia zenak, erraiten zaungula oraino bere hoberenean. JEBur 94.
azpisarrerakoSense-6.3
c)En el mejor caso, si se hiciera lo mejor.
Laburtuz behar ginuke ari, hoberenean. HUAurp 112.
azpisarrerakoSense-6.4
d)Tal vez, es posible que.
Eta, zenbati olerkiaren neurriak berak ez ote diote iduripena lotzen, edo oberenean igartzen?Inza(
inJaukolBiozk VI
).
Oberenean ezta naikoa izango guretzat eta zuentzat. "
Forte"
.(Mt 25, 9)IrYKBiz 418 (IBk behar bada
).
azpisarrerakoSense-6.5
e)De la mejor manera.
Nula behar saristazi / edergailliak hoberenian?CasveSGrazi 50.
Badakizie nula giren / Ronkaleko aizuekilan / Izaban bizizaliekin / bethi danik hoberenian. Ib. 110.
azpiadiera-5.1
En lo mejor, en el mejor estado.
Odolkiak-eta obenean zeuden. TxGarmBordaB 93.
azpisarrera-7
HOBERENEAN ERE. En el mejor de los casos.
Ez da aixkidetasun itxurazko edo, hoberenean ere, flako bat baizen. Jaur 355.
azpisarrera-8
HOBERENEKO. Muy bueno, de lo mejor.
Eskribitu zuen [...] Santuaren bizitza labur obeeneko bat. AranSIgn II.
Gelditu zan bada [...] bizitza santa ta obeenekora beti-betiko erabakita. Ib. 12.
azpisarrerakoSense-8.1
Obereneko aldera jo-ta. (AN-larr). InzaEsZarr 146 ("Norbaitek esan edo egin duenari, alderi on bat arrapatu nai zaioneko").
azpisarrera-9
HOBERENEKO ERE. "Au mieux aller même"Dv.
azpisarrera-10
HOBERENERAT.
azpisarrerakoSense-10.1
a)En el mejor de los casos.
Hitz eztiek ez dezakete bilhaka Koran Yainkozko: gizonen arthak khoroatzen dituzte hoberenerat. HbEgia 84.
azpisarrerakoSense-10.2
b)A la mejor alternativa.
Beldurra balitz ere othe den bethiereko bizirik, zuhurtziak galdetzen du hoberenerat yokatzea. HbEgia 55.
azpisarrera-11
HOBERENERAT HARTZERA. "À prendre la chose du meilleur côté"Dv.
azpisarrera-12
HOBERENERAT ERE. En el mejor de los casos.
Erroez behar da hoberenerat ere trufatu. HbEgia 34.
Buddaren hitz eta egintzek erakusten dute hoberenerat ere gizon bat zela. Ib. 66.
azpisarrera-13
HOBERENETIK. En el mejor de los casos.
Adinak baderama beraz eta hoberenetik ez dute zenbeit urte laburrez baizik ikusiko gehiago. ZerbAzk 70.
azpisarrera-14
HOBERENETIK HARTZERA. "À prendre la chose du meilleur côté"Dv.
azpisarrera-15
HOBERENETIK ERE (hobenetik ereS). "Au plus favorable"Lrq.
Munduan ikusten da hainitz bizio, / hoberenetik ere deus ez balio. LElsb(
inElzbPo 217
).
Hoberenetik ere, soldadoek etzezaketen luzez iraun Verdunen. ZerbGerlan 44.
azpisarrera-16
HOBERENETIK HOBERENERA. Perfeccionando.
Har ezazu gogo eta borondate sail bat beti zure bizitzearen oneratzeko, eta hoberenetik hoberenera ekhartzeko. "In meluis proficendi"
.SPImit IV 7, 3 (Mst hunetik hobiagualat, Ch berthutean aitziña goateko, Ol onbidean aurreratzeko
).
azpisarrera-17
HOBERENIK.
azpisarrerakoSense-17.1
a)(Ser, etc.) El mejor, lo mejor.
"
Hoberenik duzu, le mieux pour vous est de"Dv.
Bana anhitz emazte da eskapatzen zaienik, / anderetan zeren baita bertutea hobenik. E 125.
Nori bere herriko Euskara zaikala hoberenik eta ederrenik. Mat XIV.
Nori berea iduritzen baitzaika hoberenik eta ederrenik. Ax 18 (V 10).
Apart egoitea da hoberenik. Ib. 400 (V 261).
Urhenziari so gitia da hobenik. ArchFab 131.
Berri berrian da olio hau hobeenik. DvDial 104 (Ip hobena
).
Huna gutiz gehieneri zer zaioten hoberenik. ZbyRIEV 1908, 86.
Arrainak uretik jalitzean bezala baitire [berriak] araiz berriz ere, berri hartan hoberenik. HUZez 143.
Eliz ondorat igaitea duela hoberenik. JEBer 12.
Siñestez oroitze soil ori dugu oberenik otoitz bikaiñ ortan luzaro egoteko. OrQA 132.
Ixilik egotea lizake oberenik. ZaitPlat 151.
Erromako giro osasungarri ta zoragarrian bizi izango balira, oberenik lizateke. Ib. 2.
azpiadiera-1.1
(En oraciones interrogativas). Zer pensa dezaket hoberenik ene salbagarrienik?SPImit IV 2, 2 (Ch hobeagorik, Mst hobiagorik
).
Eztuzu konsideratzen zer den hoberenik. SPImit I 23, 5.
Iakiteko zer zen Jainkoaren nahia, zer zen haren begietan hoberenik. Ch I 25, 2.
Eia nola dugun hobenik / koki haien atakatzia. Mustafa 91 (ap. DRA
).
Zük badakizü zer den hoberenik guretako. IpHil 156.
Zer da hoberenik etsamina horren errexki egiteko?CatJauf 120.
azpiadiera-1.2
Ezne eta gañ haboruenik eta hobenik emaiten diana. IpDial 81 (It, Ur onena, Dv hobeena
).
azpiadiera-1.3
(Con el vb. elidido). Bota jauna edo deus ez. Hoberenik, hamarretarik bederatzitan, "Jauna" baino ere deus ez. HUZez 176.
Amor egitea oberenik. ZaitSof 110.
To... ez zakiat nik, egia hoberenik. LarzIru 88.
azpisarrerakoSense-17.2
b)De la mejor manera.
v. HOBEKIENIK. Tarte ori alik eta oberenik bete zuen Sokratek. ZaitPlat 104s.
azpisarrera-18
HOBEREN HOBERENA DA. Lo mejor es (sería, etc.).
v. HOBERENA DA. Baña obén obéna dá kuidátzea egiteas errának. LEUrt(ms.) 34r.
azpisarrerakoSense-18.1
"
Oben obena leen bezala utzitzea (AN-gip)"GteErd 155.
azpisarrera-19
HOBEREN HOBERENEAN.
azpisarrerakoSense-19.1
a)En lo mejor de.
Baiña noiz eta baitziren / othuruntza gozoaren / hoberen-hoberenean, / ikharatzen dire betan. Gy 35.
azpiadiera-1.1
Cuando menos se pensaba.
Ta obeen obeenean, Santa Cruz utzita, Lizarragarengana jo zun. OrSCruz 101.
azpisarrerakoSense-19.2
b)En el mejor estado.
"
Bildotsak oraintxe daude oben obenin saltzeko (AN-gip)"GteErd 279.