1.
(V, G, AN, B, BN; Lar, Añ, VocB; -th-L-ain, S; SP, Lecl, VocBN.( A)Gèze, Dv, H),
atartu (R-is)
Ref.:
A; Iz R 302, Ulz , ArOñ ; Etxba Eib; Lrq; Gte Erd 28, 110, 111; Elexp Berg . Escampar, dejar de llover, de nevar, etc. "Ezta behin ere athertu, il n'a point cessé de pleuvoir" SP. "Serenarse el tiempo de lluvias" Lar. "Escampar" Lar y Añ. "Athertu da, il a cessé de pleuvoir" H. "Atertu" Izt C 235 (en una lista de fenómenos meteorológicos). "(V. int.), cesser de pleuvoir" Lrq. "Atertutzia bai guri komeni, baña ez dakitt" Etxba Eib. "Atérketan badau, si para de llover" Iz ArOñ. "Átartu dien, ha escampado" Iz R. "Orain atertu du (G-azp, AN-5vill, B)" Gte Erd 110. "Atertu du (V-arr, B, BN-arb), txingorra egin du baña atertu du (G-azp)" Ib. 28. "Atertu du mementoan (BN-arb)" Ib. 28. "Eztau atertu gau guztian" Elexp Berg. Tr. Documentado desde principios del s. XVII, es empleado tanto con aux. transitivo como con intransitivo. El uso explícito de euri, etc. junto a atertu (euria atertu da/du ) es relativamente más frecuente al Norte. En DFrec hay 4 ejs., uno septentrional.
Erauso zion euriari ta berrogei egun eta gau, bein ere atertu gabe, iraun zuan, lur guzia urez estali zuan euri-jasa ikaragarri batek. Ub 13.
Berrogei egun eta berrogei gauean atertu gabe iraun zuen. Lard 9.
Ondoko zortzi egunetan uria ari zen athertu gabe. Prop 1883, 268.
Ez da arrietatik bada asi pasetan, / Atertu egiñ ez da sei egun oneetan?ABAmaE 271.
Noz eban atertu, / Agurrik egin baga / Gordin zan aldendu. Ib. 341.
Zaldun bat agertzen da / Goian atertzean. Ib. 340.
Ene ehortze eguneko bederen ater baladi, hemendik eta elizarako bide luzean, jende onak ez diten busti. HUAurp 177.
An egon giñan busti barik. Illuntzean atertzen ez ebala ikusita, esan eustan: [...]. OrTormes 33.
Noiz atertuko nengoan, azken-argipen batzuk, laburki, Urlia yaunari emateko. LdiIL 56.
Atertu-âla, bana-banaka / berritzen dute txangoa. OrEus 266.
Joañixio etxetik ateratzeako atertu zun. Orrengatik, ez zun aterkia etxean utzi. JAIrazJoañixio 249.
Elurra atertu gabe ari zun setatsu eta kementsu. EtxdeJJ 257.
Atertutakoan, bada, Mirenen etxeruntz irten gera. Ib. 50.
Atertu du azkeneko, eta zoriontsu nintzan ni lurrari zerion lurriña arnastuz. TxillLet 50.
Orduko atertu zuen. IzetaDirG 87.
Euri-tantakak leioaren aurrean, gelditu barik, eta atertzeko etxurarik be ez. AlzolaAtalak 84.
Atertzen ez badu, ezagutu den aundiena. (BN-baig). SatrCEEN 1969, 85.
Atertu zuanean, joan nintzan etxera. JAzpiroz 77.
Ordua allegatu da eta euria bota eta bota [...]. Etzuan atertu asi eta bukatu arte. Albeniz 151s.
v. tbn. Ataño TxanKan 138. Gerrika 242.
azpiadiera-1.1
(V-arr, G-azp, AN-gip-5vill, BN-arb; VocBN
A, H)
Ref.:
GteErd 110, 28
. "
Euria athertu du, la pluie a cessé de tomber"VocBN.
"
Uria athertu da, la pluie a cessé de tomber"H.
"
Euria athertu du, la pluie a cessé de tomber"VocBN.
"
Uria athertu da
"H.
"
Ez du euririk atertzen (G-azp)"GteErd 110.
"
Elurra atertu du (V-arr, G-azp, AN-gip-5vill), euria atertu du (V-arr, G-azp, AN-gip-5vill, BN-arb)"Ib.28. Badaritzatzu denbora ederra egiñen duela eta uria athertuko dela. Volt 138.
Negua ia iragan da, / Uriori athertu. Hm 156.
Uria haritu zeino ederki lo egin ginuen; haren athertzeak atzarrarazi gaitu. Prop 1892, 22.
Eta hainbertzenarekin, hedoi itsusia urratu zen, uria athertu, eta iguzki hits hits bat doi doia agertu. BarbSup 143.
Iñularreko euri-erauntsia atertu orduko, zearo garbitu zan ortzealdea. TAgUzt 68.
Aldi luzea igazi ondoren, ekaitza atertu zanean, neskatxa agertu zan saminki negarrez. ZaitSof 172.
Azariak esan zuna: Euria atertu ezkero, arbol azpitik alde. EZBB I 54.
Basuan gera aspertu, / elurrik ezin atertu, / egun guzia lanian eta / ez gera legortu. UztSas 71.
Euria atertu gabe ari dualarik. Alkain 140.
Zaparrada atertu ondoan lehen bezain lasai ari dira ardiak belarretan. MIH 202.
v. tbn. JAzpiroz 91. BBarand 147.
azpiadiera-1.2
(Trans.).Hacer cesar la lluvia, nieve, etc. Iauna nahi duzunean duzu isurtzen uria, / Eta nahi duzunean athertzen ia hasia. EZMan II 147.
Zerutik jausten ziren uriak athertuak izan ziren. "Prohibitae sunt"
.DvGen 8, 2 (Ur galerazi zitzaien jetxiera, Ol gelditu, Ker geratu).
sense-2
2.
(V-m, AN-gip-araq; Dv)
Ref.:
A Apend; Satr CEEN 1969, 85; Gte Erd 28. Cesar, detenenerse, parar."(Fig.), jendea etzen athertzen, le monde ne cessait pas de venir, d'aller"Dv.
"
Atertu miñak (V-m), calmarse los dolores"AApend.
"
Aterzen eztena (AN-araq), el que habla mucho"SatrCEEN 1969, 85.
"
Jentea atertu gabe eldu zen (AN-gip)"GteErd 28.
v. gelditu. Tr. Con instrumental lo emplean Lizarraga de Elcano y Orixe, con ablativo Ducq, J. Etchepare, Barbier, Orixe, Lafitte e Ibiñagabeitia.
Ather dakizkigun zuen obren kausaz nigarrak / eta iabal martirio emanak su inharrak. EZMan I 122.
Zuen faboreak ather eztaitezen guganik. EZMan II 143.
Ziráña está atérzen txupátus aliketá beteartáño guzis, está atérzen viziósa txupátus ondasúnak aliketá akabatuárteo. LEProg 124.
Sei egunes egin zitue Jangoikoak gauza guziak, ta atertu edo deskansatu ze zazpigarren egunean. (69). LE-Ir. Esta atertzen eramanes mundutik arimak kondenaziora (151). Ib. Badiardubee murmuretan beste bik edo iruk edo geijagok, atertu bagarik. fB Ic II 202s.Atertu bagarik esesten deutsee juakuenak ta ez juakuenak konbentu batera Jaungoikua serbidutera juan gura dabenari. fBIc III 329.
Berria barreiatu zenean preso zela, goiz arrats ez zen jendea haren presondegian athertzen. Laph 88.
Goizetik arrats, jendea ez da athertzen karriketan. Prop 1880b, 17s. Ez da athertzen jendea thonbarat jitetik. Ducq 372.
( s. XX)Min izugarriz, atertzen ez danaz, [...] betiko neketan egon bearrak dirala. InzaAzalp 118.
Xuriko saingaka artzetik ez ahal da behin ere athertzen. BarbPiar II 43.
Ixtillu pranko atera dute Santa Kruzek egin omen zulako bandera batengaz, "gerra atertu gabe" zionaz. OrSCruz 80.
Ene lau gizonak, guziz bi jin-berriak, ez dira espantutik athertzen. JEBer 87.
Zerk goibeltzen zaitu, maitea, arratsero, / aizea ta txoriak atertuz gero. LdiUO 20.
Ez ater begiratzetik. OrBM 32.
Zabal-estutzez atertu zaio / ipurteste xurgakorra. "Ha cesado de dilatarse y contraerse"
.OrEus 315.
Arbaztak bildu, arbaztak eman, / ez utzi galda atertzerik. "Sin dejar que la llama se interumpa"
.Ib. 91.
Gurpil-otsa eta azta-otsa atertu ziranean. TAgUzt 18.
Gizona, ahamenik galdu gabe, ez zen athertzen xehetasun emaitetik. LfMurtuts 40.
Ater, yaunok! Iokaste yauregitik irten eta garaiz guregana datorrela baitakust. ZaitSof 75.
Oraindik ere, surmur ori ez da atertu. Ib. 77.
Negu ta udara atertu-gabe / noiznai nonaitik zetozen. SMitxAranz 67.
Haren negarra ez zen atertu, baina zorioneko malkoak isurtzen zituen orain. MdeHaurB 44.
Zu, berriz, Iainko bakarrik on, etzakigu on egitez beiñere atertu. OrAitork 423.
Emen atertu zan ene adimena. Ib. 343.
Naikoa mirari izan zan bizitza gabe ez lotzea [...]. Odolaren takadak sekulakotz ez atertutea. ErkiagArran 151.
Andra lotsagaldukoen mingaiña atertu ta isil zedin.Ib. 145.
Haurrak nigarrez orroaz hasi ziren eta gau guzian etziren athertu. JEtchep 20.
Berebiziko armoni ori ez omen da gelditzen eta atertzen. ZaitPlat 105.
Atertu gabe landare, abere, ta gizaki berriak ezerezetik sortzen jarraitu.MAtxGazt 15.
Siñismen, itxarokizun, eta maitasunezko jardun goxo atertu gabean aritu. GaztMusIx 147.
Ater zaitezte, ene azti-kantak, ater zaitezte dagoneko. IbiñVirgil 57.
Batera atertzen dira lanetik. Ib. 111.
Horrat ere heldu zitzaion, gau eta egun atertu gabe, sekulako jende aldea. ArdoySFran 239.
Atertu dira gizonen lanak eta kezkak. NEtxLBB 196.
Bitartean ez zen atertzen iharduna. MIH 144.
azpiadiera-2.1
(Trans.).Hacer cesar, detener."Arrêter, faire cesser"H.
Arren tormentari ather diozozu kolpea. EZMan II 147.
Arren ather diozozu uhiñari ioaidura. Ib. 148.
Xuka etzatzue nigar / horiok begietarik, / eta suspira horiok / ather ahoetarik. EZNoel 117.
Bukatu zun Taven-ek neskeri irria atertu zien kontu au. OrMi 37.
Nere zinkurin eta eiagora zotiñok eztitut atertuko. ZaitSof 15.
Yainkoak berak iñoiz eztu atertuko onen zaindaritza. Ib. 81.
Erromes aituak, elizaren barren, / kantak atertuta lerren baño lerren. SMitxAranz 173.
Mutikoen erraia zital doillorrak ez ziran bapere minberak, eta ez eben atertu euren arri-jaurtitea. ErkiagBatB 58.
Agur eta agur alkarri egin ondoren, ezin atertu itz-jarioa. NEtxLBB 170.
Ipar-haizeak atertu zituen orroak. MEIG IX 104.
Alde honetakoak [...] ez omen du atertzen hau eta hura batera eta bestera aldatzen. MEIG VII 167.
sense-3
3.Resguardarse de la lluvia. Zetarako ixango ete dok gixairudi au, atertuteko baño --elaiak esan eban--. Emen bustiten nok-eta, beste leku batera jo biarko yuat. Altuna 12s.
azpisarrera-1
ATERTU GABEKO.
Ininterrumpido, constante. v. atergabe (2), ATERGABEKO. Oartu bestalde gazterik ere gazterik eraman zigula gure Yainkoak, eta ikusiko noski atertugabeko ekiñean ari bear izan zizula. Markiegi( inLdiIL 11
).
azpisarrera-2
ATERTZEKE.
Si cesar. Atertzeke musu ta musu ari zitzaion. SorarrainLili 123.
azpisarrera-3
EZIN ATERTU.
Que no calla. Orduan bazuten bere ezpainek zerbeit, zerbeit erraiteko! Batzuetan ezin athertua, xaharra baitzen eta xaharra baino gehiago... koblakaria. JEBur 158.
Lekuko bat arras idorra, bertzea ezin athertua. LarzSenper 30.
Orduan gure Piarres ona, bere jakindurietan sutatua eta ezin atertua, joan zela. LarreArtzainE 126.
azpisarrera-4
EZIN ATERTUZKO.
"Ezin-athertuzko, incessant, intarissable" Dv.