Tr. Kide es la forma más usual; hay además kida en Harizmendi (junto a kide ), J. I. Arana, Beovide y Ugalde; kira en Sorarrain y Barandiaran. Haraneder emplea en alguna ocasión gide. Aguirre de Asteasu usa la forma kideako.
Onom.: Tres fiadores, id est Sancio Gomiz eta Ulaquide. (940) Arzam 302.
Abba Alaquide. (1034) Ib. 302.
sense-1
1.
(gral.; SP, Lar, Lar DVC 281, Dv, H; kh- SP, Gèze, Dv),
kidaRef.:
A; Lh (khide), gide . (Ref. a personas).Compañero, colega, camarada; prójimo, semejante; de igual clase o condición, afín.
"Égal, compagnon"SP.
"
Khide, lagün, camarade"Gèze.
"
Lagün, khide, compagnon"Ib."Prochain, protsimo, khide, khidelagun
"Ib."Antipapa, Aita Santuaren kidea, aiten aita kidea
"Lar.
"Coetáneo, compañero"LarDVC 281.
"Gaztelaniak, 'pariente, prójimo, coetáneo, amigo'; baña euskerak, aidea, gidea, kidea, adiskidea
"CbEBO 47.
"Pareil, semblable, de condition égale"VocBN.
"Qui est d'égale condition avec tel autre. [...] Bere burua egin du abere baten khide, il s'est réduit à la condition des bêtes"Dv.
"1. égal, pareil en qualité, en valeur. Adinez, indarrez, ederrez, iakitatez, ahalez, izanez kide izatea. [...] 3. Bere kide edo adiñekoakin ibiltzea, aller avec ses égaux ou ceux de son âge"H.
Azkue cita erróneamente (zuhurraren khide egin) el ej. de Dv Mt 7, 24, y traduce "imitar al prudente". Cf. geide, ide, 1 idea. v. infra KIDEKO. Tr. Documentado al Norte desde Leiçarraga en autores de todas las épocas, aunque son escasos los ejs. del s. XX; al Sur se encuentra en Cardaberaz, Lizarraga de Elcano y algunos autores modernos (Orixe, Lizardi, Lekuona, Iraizoz, Zaitegi, Erkiaga, Anabitarte, Berrondo y Zendoia). En DFrec hay 81 ejs. de kide .
Probetxatzen ninzén [...] ene kidetarik anhitz baino gehiago. "Mes pareils"
.LçGal 1, 14 (Dv ene odoleko adinkhide, Ker nire sasoiko erritar, IBk, IBe, BiblE nire / neure adineko).
[Birjina] Planeta klara; norteko izarra; albaren kidea. EZMan II 197.
[Iainkoak] erran zerotan / hi aiz ene semea / egundanotik indudan / egin neure kidea. EZEliç 177 (v. tbn. Noel 61).
Ifernuan abariziosak abariziosekin, ohoiñak ohoiñekin [...], finean kideak kidekin eta suertekoekin. Ax 591 (V 380).
Bidaide erran nahi da, bidian kide, elgarreki bidian joaile. Saug 35.
Kidia kidiareki, habil euriareki. Ib. 76.
[O Birjina sakratuak] guztiok zaraten gero / Kristoren adiskide. / Guztiok ager zaitezte / gureganakotz kide. Hm 192.
Dohatsua da [...] / iartzen dena mahaiñean / Iaunaz orrhoitzen dela. / Iauna duke saihetsean / haiñak bere kidetzat. ArgDevB 133.
Superiorak, ala kideak, ala azpikoak, [...] gizon prestuak ala gaixtoak. SPImit III 19, 3 (Ch berdiñeko, Mst, Ip bere / haren bardin, Ol, Pi ideko, Leon bere heineko).
Borondatez eta gogoz kide direnak. SPImit I 10, 2 (Ch bat egiñak).
[Ielosiak] irri ixilik arinenagatik bere kidea kondenatzen baitu [...] bekhatu egin baleza bezala. SPPhil 344 (He 347 presunak).
Errazki ikhasteko zure superioren obeditzen, zarraizko gogotik zure kideen borondateari. Ib. 248 (He 250 kide).
Egin naiz bakharrik dagoen pelikanaren khide, egin naiz harri zaharretan dagoen hontza bezala. Ib. 124 (He 127 pellikanoaren kide).
Zerbitzaria naiz, zure kide eta zure anaien zeiñek Jesusi errendatu izan baidiote lekhukotasun. HeApoc 19, 10.
Zaren hekiekiñ mihiz pobre, mintzatzen zaiztelarik gidea gideari bezala. "Comme leur compaigne"
.HePhil 274 (SP 272 hekin lagunkidea bezala; Duvoisin cita erróneamente khidea khideari bezala).
Gure kide, aide ta anáia. LEOng 47r.
Jende jainkoatiarrenak aphur bat dosta ditezke bere kide prestuekin, zenbait dosteta onestetan. Dh 58 (v. tbn. 228).
Hogeiak nütineko, nik khidiak galtho / nun ziradin solasak, hetat juaiteko. 'Mes camarades me demandaient'
.Etch 178.
Agur kide [...], zer! Zu toki hautan?Gy 32 (v. tbn. 38).
Nere haurrak / hagitz dire [...] ederrak / bere kide orotan askoz pullitenak. Ib. 223.
Haina, harriaren gainean bere etxea jarri duen gizon gurbilaren khide eginen dute. "Assimilabitur viro sapienti"
.DvMt 7, 24 (He gizon zuhur baten pare, TB gizon zuhurrari bardinkatuko dut, Ol, Ker, IBk, IBe, BiblE -ren antzeko(a)).
[Maria] deithürik da gizonkentiaren Arrerosliaren khidia edo arrerosle-lagüna (corredemptrix). IpHil 170.
( s. XX)Hea sagurik bazenez / kide gazte ala zahar / joare berria nork ezar [gatuari]. Ox 122.
[Oxalde] mugazale tratularietan ezaguna frango, kide sobera. Ib. 197.
Jan-edanean ere jokatuko liguteke ederki, Ixtebenek eta bere kideak. LekEunD 19.
Beste ontzian ziran kideai keñuz esan zieten, laguntzera etortzeko. IrYKBiz 88.
Jartzen dira kidea kideekin. "Cada oveja con su pareja"
.OrEus 274.
Eusko anaiak uretan ziran / mendiko artzaien kide. "Como"
.Ib. 204.
[Kea] beti goranai / kide goitar bearrez. LdiUO 37.
Kideak agintaritzaren malladietan gora joan ditezken bitartean, berak ez. "Compañeros de carrera"
.EAEg 17-4-1937, 1516.
Zuen bion kide ez al naiz ni, irugarren au?'Yo me igualo a vosotros dos'
.ZaitSof 73.
Nire kide ta niretaratu uste nituenak zahartzeak ene gandik aldendu ditu. MdePr 307.
Besterenganako lera, norbere kidearekiko griña. ErkiagArran 94.
Kidea kidearekin, habil hirearekin. Herr(ap. DRA
).
[Txoperra] bere kidearekin, biak asi ziran motorrari begira. AnabAprika 60.
Garai aietan nork ez zuen nai / gure Manuelen kide? Zendoia 226.
J. B. Etcharren, aspaldiko kide ona. LarreArtzainE 353.
Espainiakoek kolpe huts egin zutela Frantziako kideek burutik burura erdietsi zutena eskura nahi izan zutenean. MIH 374.
Gure aldikoa izan balitz [Orixe] gure gisako gizona eta idazlea izango gendukeen, [...], antzekoa eta kidea. Ib. 293.
Andima eta Zaitegi elkarren kide izan dira, euskaltzaletasunean ez ezik [...], baita eskola bateko mutil izan direlako. MEIG VIII 83.
azpiadiera-1.1
(Con suf. de comparación). Kideago zaitezten. 'Para más hermanaros'
.LdiBB 70.
azpiadiera-1.2
(Ref. a seres inanimados).De igual clase o condición. Adats izpiak zituen / urrearen pareak / eta begiak zeruko / izar klaren kideak. EZNoel 42 (sg. el editor el texto original dice lar elaren kideak).
Esparantza ere behar duk / ezen hire nekeak / izanen tuela sari / merezien kideak. EZEliç 98.
Utzazu erran gabe ondoko latina eta ditxekan eskara: orobat non nahi berzetan kida dira. Hm 37.
Goi-Agintaritzaren iritzia ere kidea zaigula ikusiaz. EAEg 17-1-1937, 826.
[Zuaitz] au ez da bestearekin berdin-berdiña, baño bai antzekoa. Kideak dira biak. Munita 100.
[Bonbilla] bat atera nuen bere kideen artetik. MdePr 110.
Legorraren muturretarik bat, Kurlutxu muiño luzangea, iñoiz ugartearen kide izana. ErkiagArran 12.
[Nahiz Lapurdiko euskara] Giputzaren kide hurbilagoa izan hizkuntzalari batentzat Bizkaitarra baino. MIH 109.
azpiadiera-1.3
(Como segundo miembro de comp.)."
Burkidea, soinkideak, du même taille. [...] bere fronterako hiri etsai bat, muga-kide zuten bat (Ax...)"H.
"
-kide (c, ...), equivalente al prefijo latino con y es el mismo sustantivo ide o su variante kide
"A.
Forma gran cantidad de compuestos ya lexicalizados; cf. adinkide, adiskide, haurride, burkide, erkide, herrikide, gelakide, gogaide, gudalkide... Hire zerbitzari kide nauk. "Je suis serviteur avec toi"
.LçApoc 19, 10 (Ol, Ker morroikide; He zerbitzaria naiz, zure kide, TB zure zerbitzuko lagun, Dv, Ip zerbitzari / zerbütxari lagun).
Aristarke ene presoner kideak. LçCol 4, 10 (Ol billurkide; Ker, IBe giltzape-lagun, BiblE gartzela-lagun).
Arxipe, gure soldado kideari. LçPhilem 1, 2 (He soldadu kide, Ol, IBk gudalkide; Ker guda-lagun, IBe, BiblE gudulagun).
[Ni] bainaiz haién anziano kide. "Je suis ancien avec eux"
.Lç1 Petr 5, 1.
Arkipe gure soldadu kideari. HePhilem 1, 2.
Ez al uen bada ik ere ire mirabe-kideaz urrikaldu bear?IrYKBiz 259 (416 morroi-kide
).
Eder ez da burruka kide ez diranakin. "No es decoroso competir con los que no son de la misma categoría"
.OrEus 370.
Galdez ari giñan artzaia dakustala deritzat: orren zartzaro luzea gizon onen adiñaren neurri-kide baita. 'En su acusada edad coincide por completo con este hombre'
.ZaitSof 88.
Zesar Augustok, Mantuako jainko-kideak [...] agindurikoa [...] egin izan bazuan. BerronKijote 150.
Irunen, Oiñatin eta bestetan Errepublikak ireki zituen Istituto edo Istituto-kideak. MEIG IX 29.
Axularrek liburua bere elizgizon kideentzat egin zuela. MEIG IV 65.
azpiadiera-1.3.1
Kañamo-kideak (Cannabaceae). G. LarrañagaLandare Jakintza 91.
Piper beltz kideak (Piperaceae) [...] Platano-kideak (Platanaceae). Ib. 94.
azpiadiera-1.4
(En frases negativas).Igual, par. Maieztatez ere zare kiderik gabekoa, / eta perfekzionetan guztien gañekoa. EZMan II 15.
Haren eder izana / da hain gauza bekana, / ezi eztuela kiderik / baita jenden errana. OPo 31.
Ezta zure parerik, kiderik zeruko eta lurreko miragarri guzietan. SPImit III 21, 6 (Ch zure parerik).
Naiz esku-uska, naiz larruz ez baitu kiderik. "No tiene rival"
.OrEus 15.
azpiadiera-1.5
(Uso pred.; precedido de gen.).Como. Betterrak, xori gorriño batzuen kide bazabiltzan harat-hunat, ernerik. JEBur 73.
azpiadiera-1.6
Equivalente. Beste lau itz oriek onen aideak dira, ez ordea kideak; berdintsuak nolabait, baiñan ez berdinak. AEY III 376.
Aipatzen den biola-ren erdal kide jatorra ez zen viola, vihuela baizik. MEIG III 140.
Gehintsuak [...] elkarren pare eta kide dira formaren aldetik. MEIG IV 104.
azpiadiera-1.7
Izen lekhükoko kideak. "
Pronoms relatifs"
.ArchGram 30.
sense-2
2.
(V-ple ap. A; H, que cita a EZ) . (Tras gen.)."Tamaño, clase"A.
Aldapa eta mendi gorak dirade planaturen / eta puioak elkharren kidera berdinduren. EZMan I 89.
[Jauntxoak] jende xearen kide bereko / burua aitortuz aurrenik / oin gorrietan igoko dira / ejenplu ona emanik!SMitxAranz 76.
azpiadiera-2.1
kira. (No precedido de gen.). Jaungoikoagatik bakar-bakarrik egin leizke kira ontako sakrifizioak. SorarrainLili 78.
sense-3
3.
(G-to-nav, AN, BN-ciz, Sal, S; Lar; kh- L, BN, S)
Ref.:
A;
Lh(kh-);
SatrAhaid 649
. (Precedido de gen.)."Coetáneo", "contemporáneo", "(los que son de una) edad" Lar."
Kidia, adin bereko jendea da, kintoa. Neska mutilak, urte bereko guziak dira kideak; kidiek esaten dute berek"SatrAhaid 649.
v. adinkide. Nahiz den [...] zure aitzindaria, nahiz den zure azpikoa edo zure kidea. "Seu junior aut aequalis"
.Ch III 49, 7 (Ol zure kide; Leon zure kideko, SP zure adineko, Pi ideko).
Orixe zan Nikanor-en esanetarik bat bere kide ta gaztetxuago ziran umekondoentzakoa. ErkiagBatB 17.
Gure kideek gogoan daukate, noski; gazteagoek ere badute agian haren entzutea. MEIG I 166.
Axularrek bere kideei esaten zienak badu oraindik ere indar eta mami. MIH 165.
azpiadiera-3.1
Coeterno. Beti kide zaizun itz ortan. "Coaeterno tibi"
.OrAitork 311.
sense-4
4.kida (Gc ap. A), kira (G-to ap. A). "Sazón, época. [...] Kida artakoak asko daude, hay muchos de aquella época" A. Kira orretako gauzak agertu izan dira benepein Kortezubiko Santimamiñen. JMBELG 57.
sense-5
5.Miembro. [Khidegoako] khidentzat erraiten diren mezek badükeie Althare pribilejiatiaren indüljentzia. IpHil 265 (v. tbn. 268 y 269).
Zeu Bizkai-Buru-Batzar kidetzat / ixan zaitugulako nai. Enb 125.
Familiako beste kideei. MdeHaurB 83.
[Irlandara] indoeuropar deritzaion hizkuntza kente handiko kide [da]. MdePr 211.
Lagun-taldeko kide bat. OskKurl 139.
Prosesionea, ahariaren edo zezenaren hiltzea, kide berriaren odolezko bataioa. LfCEEN 1973, 129.
Oni begiratuta, MIBA-ko kidiok badogu zegaz poztu. Gerrika 295.
sense-6
6.Sujeto, elemento (?) Eldu zan narraska txarri-kortarañok. Ango kidiak, ez ezaguna ikusirik, [...] ezkutau ziran. EtxbaIbilt 461.
Zoritxarra ekartzen dabe ba kide orrek etxietara. Ib. 464 (ref. a los frailes).
sense-7
7."(L, BN, S), association, bande, clique. Kide berekoak dira oro, ils sont tous de la même clique"Lh.
azpiadiera-7.1
Haurrak elgarretaratzen dira, kideka berexten eta kide hoietan denbora pasa, zer ez dute egiten?Herr 14-9-1961, 4.
sense-8
8.kire. "(Senideak), kiriak" (G-bet).
azpisarrera-1
KIDEKO Tr. Documentado al Norte en Etcheberri de Ziburu, Hiribarren, Duvoisin, Hiriart-Urruty, J. Etchepare, Zubiri y Arradoy. Al Sur lo encontramos en Aguirre de Asteasu, Uriarte, J.I. Arana, Beovide, Arrue y algunos autores modernos. Kideko es la forma general; hay kidako en J.I.Arana, Beovide y Ugalde, y kirako en Sorarrain; hallamos además kideako en Aguirre de Asteasu. En DFrec hay 16 ejs. de kideko.
azpisarrerakoSense-1.1
(V-ple, G, L, ap. A; kh- Dv; kirako G-goi ap. SMuj). (Precedido de gen.). Compañero, colega, camarada; prójimo, semejante; (ref. tanto a personas como a cosas) de igual clase o condición, afín. "Qui est de la même condition ou classe que tel autre. Hemen zure khidekorik ez da nihor, il n'y a ici personne de votre condition. Zein bere khidekoekin behar da ibili, chacun doit fréquenter les personnes de sa classe" Dv. "Bere kirakua, de su talla, de su clase" SMuj. "Semejante, de igual clase" A. Hirurtasunean ezta / lehen azkenagorik. [...] / Aitzitik hirur presunak / dire [...] / elkarren kidekoak. EZEliç 129.
Batzuetan iseka egingo dieza beren kideakoak, besteetan asmatuko dieza [...]. AA I 623.
Ez bezaiztezte beraz jar hekien khideko. DvMt 6, 8 (He hekien iduriko, IBk, IBe, BiblE -(r)en antzeko).
Deadar egiñik beren kidekoai esaten diete: [...]. UrMt(G) 11, 16 (He, TB, Dv, Samper, Ip, Leon (bere(n)) lagun, Ol laguntxo
).
Franzisko Estrada [...] bere doai eder ugariakgatik lenengo lagun edozeiñen kidakoa. 'Igual o comparable a cualquiera de los primeros'
.AranSIgn 98.
Izanik au bere biotzaren kidakua, pena txit aundia ematen zion [...] munduko arriskuen tartian ikustiak. BvAsL 94.
Haro bat altxatu zioten [apezpikuari] eta zernahi ateraldi tzar bai buruz buru, bai beren kideko kazetetan eman. HUAurp 122.
Ohoinen etsaia bere sor-lurretik kanpo botatua. Eta nork? Ohoinek berek eta heien kidekoek. Ib. 92.
Haurrak, emaztekiaren kideko, dena sineste baitira, dena bihotz. JEBur 43.
Gure kidekoei gure gogoa erakusteko, itzez [...] baliatzen gera. InzaAzalp 120.
Lauaxeta oien kidekoa zaigu. "Se cobija bajo el mismo techo"
.Aitzol(
inLauxBBa X
).
Aukeratuz bakoitzari bere kidekoa. "
La de su categoría"
.OrEus 57.
Erabaki oiek ez dira [...] Euzko-Jaurlaritzak eman zuan Oroaginduaren kidekoak. EAEg 2-6-1937, 1746.
Obligazioaren ideiak, ordea, badu bere aldamenean beste bat, bere kideko edo bizkia bezala. VillJaink 98.
"Jainko" zipoteak eta haren kidekoak. "
Et son compère"
.ArdoySFran 210.
Bere kideko lagunakin biltzen zanean, bertsoa beste konturik etzebilkiteken aiek. AtañoTxanKan 77.
Apezek dutela, beren kideko batzuekin, bizirik atxikia euskara. LarreArtzainE 187.
v. tbn. Goen Y 1934, 184.
azpiadiera-1.1
Equivalente. Eibar-en erabiltzen dan aspamentu, aspera edo asperen-en kidekoa da. SMZirik 83n.
Kresal gesal-en kideko, trufania epiphania-ren oinordeko. MEIG VII 180.
azpiadiera-1.2
(Tras tema nominal nudo). [Bertsoak] gotiñar antzera zaizkit / susnoz iñar kidekoak. EAOlBe 7.
Nik Mayana asko maite dut eta iduri zait, zu, aren aizpa kidekoa zerala. EtxdeJJ 235.
Eta kantuan, kantu-kideko lagun dagietela / [...] infernuko ate-zaiak. BerronKijote 158.
azpiadiera-1.3
(Sin que le preceda gen.)."
Khideko (L, BN, S), associé, compagnon, complice. Khideko dira, il sont de la même bande"Lh.
Etxe oneko denak, bere adinean / kideko zenbeiti da ezkontzen aldean. HbEsk 177.
Bere sorlekura itzultzeko, bizia goxoki eta aiserian iragaiteko kidekoen artean. Zub 67.
Ezin langilleok kideko eginkizunetan jarduten diranak baño eskubide gutxiago izan ditzaketela."De naturaleza análoga"
.EAEg 14-3-1937, 1275.
Antxe irakurri ditzazkezu onako esakuna ta beste kideko asko: [...]. SMitxAranz 224n (v. tbn. 249 y 250).
Osabak zumezko besalki batean exeri-azi zun illoba. Bera, beste kideko besalki bat artuta [...]. EtxdeJJ 140.
[Kartzelan] kideko dituan gizarajoentzat. ErkiagBatB 192.
[Agintariak] baino oberik, ezta kidekorik ere aukeran eztalakoan. ZaitPlat 140.
[Botikarixuak] kidekuori [ref. a otro boticario] asarre eiñaz berak artu gura ez zittuan botikak iñori aintziagaittik. EtxbaIbilt 473.
Aiñdu eban eruan zeixuen [...] ogeko zapi danak barrixak, senarrak gura izaten zittuan kidekuak. Ib. 466.
Badira hiru maila bederen, kideak kidekoekin horietako bakoitzean bil ditzagun. MEIG VI 131.
[Esaera zaharrak] ea kidekorik ba ote duten inguruko hizkuntzetan [aztertu]. MEIG IV 94.
azpiadiera-1.3.1
(En frases negativas).Igual, par.
Izaki au da bakarra, bakoitza, kidekorik eztuena. VillJaink 66.
azpiadiera-1.4
b)(gral.; kidako G). Ref.: A (kideko, kidako); Gte Erd 3. (Precedido de gen.). De la misma edad. "Contemporáneo" A. "Nere kidakoa, mi coetáneo" Ib. "Nire kidekoa da (G-nav, AN-5vill)" Gte Erd 3 (junto a urte batekoak dira, urte barrukoak dira, etc., de otras zonas). Tr. Documentado en Aguirre de Asteasu, Arrue, Joannateguy, Barbier y algunos autores meridionales modernos.
Aur denboran zere kideako batekin egin zinduan [...] gaiztakeri batzuek. AA II 356.
Aurtxo zala [...] bere kideko batekiñ jostatzen zebillela. ArrMay 30.
[San Macario] azienda zain zagolarik bere kideko lagun batzuekin. JnnSBi 59.
Behar dugu jakin [...] Kameluak zertako balakatzen dituen Mikaela eta haren kideko neskatxa gazteak. BarbSup 56.
Bere kideko agure zârrik. "
Ancianos de su edad"
.OrEus 236.
Nere kideko guziek. "
Las de mi edad"
.Ib. 64.
Antoniok amabi urte inguru zituala, bere kirako mutiko bat zebillen eskean Lisboan. ZArg 1958, 92 (ap. DRA
).
Imanol bere semea zan, nere kidakoa. UgaldeIltz 18.
Eta zure kidekoentzat Elizak ontzat emana baleuka ere [zinea], pekatu egingo zenduke. MAtxGazt 60.
Gure egunetan [...] gure kidekoen artean berriz ere zabaldu da amets berbera: [...]. VillJaink 99.
Ez genduala ikusten erri ontan gure kideko mutillik. Nunbait gure kontrarioekin joanak ziran. Salav 108.
Nere kidekoak ez dira asko, geiago ikasi zutenak. JAzpiroz 49.
Ez dut deus esango neure kideko eta zaharragoen kontra. MIH 302.
azpiadiera-1.5
(Sin que le preceda gen.). Peru ta Domenja kirakoak izan eta berriketarako sasoi jatorrean. SorarrainElezar 36.
Askotan tornikan, urtez kidekoak, jeneralean sei edo zortzi, jartzen giñan. JAzpiroz 124.
Deus gutxi balio izaten du gai horietan kidekoen usteak gerokoenaren ondoan. MIH 268.
[Etxeberri Ziburukoa] gutxi gorabehera kideko zuen Pouvreauk. MEIG I 228.
KIDEZ KIDE(kh- L ap. A; SP, Dv (kh-)). "Pareil à pareil" SP. "Khidez khide solas hori erran zitakeen bainan ez goragoko bati, d'égal à égal" Dv. "De igual a igual" A. Khidez khide harekin mintzatzen ez bara, sinhesterik ez eman haren elhe luzeei. "Ex aequo"
.DvEccli 13, 14 (BiblE (13, 11) parez pare).
Oiek [...] kidez kide elkarrean zerbait sendorik inoiz egin dutela diogunean [...]. ZaitPlat 147.