ari izan.
(G, AN, L, BN-arb-lab, S; Lar, Añ, VocBN , Gèze; h- SP, Urt I 9, H), ai izan (Ae, S), adi izan (Aizk app.). Ref.: A (ari); A Aezk 288; Urq RIEV 1920, 110; Lh; Etxba Eib ; Gte Erd 167 y 281.
Ocuparse, estar haciendo algo, actuar; tratar de algo, ocuparse de algo. (Incluimos en este apartado los ejs. en los que no hay un complemento explícito que exprese la actividad)."Zer hari zara? que faites-vous?" SP. "A nobis facit, guretzat hari da" Urt I 9. "Andar o estar haciendo algo, lo que fuere, ari, jardún", "emplearse en algo" Lar y Añ. "Afanado, nekatua, arikatua, nekatuaz ari dana" Lar. "Exercer, exercitarse en algo, [...] (V, G) jardun, (G, AN) ari" Añ. "Practicar" Ib. "Ari, aritze, ari, s'occuper à, être à" Gèze. "Adi naiz aspaldi onetan, me ocupo o trabajo en esta temporada" Aizk app. "Zer ari haiz?" H (s.v. haritzea). "Ari da, se ocupa, está haciendo" A. "Alainka; etzira ttipitik ari! [...], Diable, vous n'y allez pas de main morte! (BN-lab)" Urq RIEV 1920, 110. "2.º (S), travailler. Ari zideia? Bai, ari gütüzü, [...] 4.º (S), penser, se dire. Ari nündüzün behar niala abiatü (S-saug)" Lh. "Korrentzat ari naiz, hablo de ése" AIr PV 1962, 492 (ap. Gketx Loiola). "Urtietan ari izanak baserrixan, ez detsa asko balio izan, el haber trabajado" Etxba Eib (aunque no se documenta este vb. en textos del habla de Eibar). "Ebanjeliotik ari da (BN-arb-lab, S)" Gte Erd 167. "Haren kontuan ari dira (hartaz mintzo) (G-azp)" Ib. 281.
Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos, salvo en vizcaíno --donde sólo hay algunos ejs. del s. XX, en Enbeita, Erkiaga (Arran 60)y Onaindia (STeresa 69)--, y en roncalés. Hasta fines del s. XIX los autores labortanos emplean siempre hari, aunque en el s. XX hay todavía algunos ejs. de esta forma (StPierre 33, Ox 194, Iratz 15, Zerb Azk 39, Mattin 52). Para el resto de los dialectos lo usual es ari (tbn. en Leiçarraga). Mendiburu distingue entre hari y ari 'a él', mientras que Ubillos, más próximo a los planteamientos de Larramendi (v. DT XXXIII), escribe siempre ari, pero, al menos en alguna ocasión, hari 'a él' (cf. Ub 51). La forma ai, además de en bersolaris y diálogos populares en dialecto guipuzcoano, se encuentra en Lizarraga de Elcano, J.I. Arana, L. Jauregi (Biozk 17), Enbeita (138) y Mattin (104). Hay adi en GavS y (en un ej. no seguro) en Larzabal. En Lizardi se encuentra la extraña forma ario (= ari zaio), y en E. Arrese la sintética dari (OlBe 30 y 97).
Para el futuro, hay ariko al menos desde Axular al Norte, y desde Mendiburu (IArg I 321), Cardaberaz (Eg II 97) y Ubillos al Sur. Ari izango es, por el contrario, bastante escaso: por 1.a vez se documenta en el mismo Azkue (Ardi 110) y posteriormente en Gaztelu (MusIx 164) y Zaitegi (Plat 1, 25).
Las formas empleadas para el perfecto son ari izan y aritu (v. ejs. de éste s.v. aritu). Ari izan es empleado con mucha más frecuencia por los autores septentrionales (los ejs. meridionales son todos del s. XX), las más de las veces escrito (h)arizan; así por ej., en Leiçarraga, Axular, Pouvreau o Larreguy sólo hay (h)ari izan. El primer ej. de (h)aritu es de Etcheberri de Ziburu, pero no vuelve a documentarse al Norte hasta finales del s. XVIII, y al Sur sólo aparece a partir del Diccionario de Larramendi (en textos, desde Mendiburu). La forma de part. determinado ari izana- se encuentra en Etchamendi (61), Lizardi (IL 62), Orixe (Eus 47), Xalbador (Odol 49), J.B. Etchepare (48) y Zaitegi (Plat 10), y arizana- en F. Irigaray (158), Barbier (Leg 64) y J.B. Etchepare (111); cf. 2 ari.
La forma de sust. vbal. más antigua es (h)aritze (v. s.v. aritu), mientras que ari izate no aparece hasta el s. XX, parece que impulsada por Azkue, que dice en su dicc.: "Ari da, se ocupa; ari izaten da, suele ocuparse; ari izango o izanen da, se ocupará. Se abusa mucho de esto diciendo aritzen y aún artzen (BN), en vez de ari izaten o ari izaiten; ariko, por ari izango o ari izanen; aritu, aitu y aun artu, en lugar de ari izan"; los primeros ejs. de ari izate son del propio Azkue (Ardi 18); posteriormente se encuentra en Orixe (Mi 6), Iraizoz (YKBiz 381), Lekuona (SClar 121), Zaitegi (Plat 8), Ibiñagabeitia (Virgil 110) y Erkiaga (Arran 191).
En cuanto al radical, los ejs. septentrionales más antiguos parecen inclinarse por (h)ari, documentado desde Leiçarraga; es tbn. la única forma documentada en textos suletinos (v. AstLas 14, Etch 642, Ip Hil 190). Ar se atestigua fundamentalmente como bajo-navarro (cf. VocBN: "Ar, ar-i, travailler, se mettre en action"): en la 2.a mitad del s. XIX se encuentra en Bordel (31), Zalduby (RIEV 1908, 89), Hiriart-Urruty (Zez 49) y Arbelbide (Igand 85) y ya en el XX en Etchepare (Bur 76), Barbier (Sup 115), Oxobi (141), Etchamendy (189), Iratzeder (23), Xalbador (Odol 68), J.B. Etchepare (16), Lafitte (in Zait Plat XVII), y Arradoy (SFran 108); con aspiración inicial lo emplean Oxobi (56) e Iratzeder (89).
Aunque no es lo más frecuente, no faltan ejemplos sin marca de dativo en el auxiliar, habiendo en la frase un sintagma con dicho sufijo, p. ej. en Beriayn, Mendiburu (IArg I 379), Aguirre de Asteasu (III 401, pero cf. 425 famari ozka ta aginka ari zaizkanak), Guerrico (II 9), Iraola (116), Alzaga (Burr 11), Lekuona (SClar 134), Villasante (Jaink 133; cf. 88 ari zaizkio) o Berrondo (Kijote 150); no incluimos aquí a los autores bajo-navarros y a los labortanos de los ss. XIX y XX, en los que esta construcción es bastante frecuente en todo contexto.
Zeren Ieinkoa egun oroz ongi ari baizaigu. E 13. Arrazoin da mundu orok dagien zuri ohore, / Ezi hala ari zauzu Iesu Kristo bera ere. Ib. 107. Traidorea, zer ari aiz orrela? (Alsasua, 1568). ReinEusk2 108. Baina bidezki ari dena, ethorten da argira, haren obrák manifesta ditezenzat. " Celui qui se porte en vérité" . Io 3, 21. Zer ari naiz? Zertan nabil? "¿Qué hago? " ¿Qué hago? ¿En qué me ocupo?" . Suescun 7. Erran zioten an ari ziradenei. Ber Trat 111r. Zer ari zara konpai, lo egiten duzu ala geldirik zaude? Volt 267. Ikhusirik hekin alde hari dela Iainkoa. EZ Man I 73. Aprendiza bakhan, baratx, eta pontuak kontatuz bezala hari dela. Ax 91 (V 61). Zeren arratsaldean hasi zirenak, hain zinez eta gogotik harizan ziren, non hek denbora gutiz, bertzek anhitzez bezanbat egin baitzuten. Ib. 169 (V 114). Noren ari aiz? lo datzanaren. " Pour qui travailles-tu?" . O Pr 340. Hainitz arimaren probetxuko hari bainaiz. SP Phil ẽ, 2r. Eztut zurekin hari nahi, ahalik sinplekiena baizen. Ib. 102. Hala hari diren gizon eta emaztiak [...] salbatiak doaza. Tt Onsa 71. Onsa ari deia, nork bere hiriko elizaren edertzeko, zerbait emaiten diana? Bp II 13. Ene gatik hari bazare, zer nai den ene ordenuz gertha dadiñ kontent izanen zare. Ch III 11, 1. Era berean hari da Aita, Semeak ta Espiritu Santuak egiten dituzten lanetan. Mb IArg I 357. Nondik enekin hautsiren duen hari dela. Lg II 297. Jauna, ez nakien zer hari nintzen. Brtc 93. Jinkuak barkatü deelako esperanzan beti ari direnak. CatLan 85. Berriz behar die lana arrhasi, sekülan ez ürrhentzeko ari dirade bethi. Egiat 195. Beti gauzka bere gogoan, beti ari da gure aldera. Ub 136. Satan, kontent zira / gure dantzako airiaz? / Zu ere ari zite gureki, / zure jakitate guziaz. AstLas 14. Aita, barkabezóte, ezi eztakite zer aidiren. LE Ong 109. Onela ari danak alabaña nai ta ez kontuzago egingo ditu gauz onak. AA III 320. Zer hari gare bada munduan, egiteko dugun gauza bakharra ezpadugu egiten? Dh 115. Aoa al zeban guztia zabaldurik ezin ondo moldatuz ari zan bitarte labur artan. Izt C 252. Loseintxan joan zitzaiozkan lasatzera, baña erantzuten zien alperrik ari zirala. Lard 49. Lan hori hartzen dutenek bazkagatik egiten dute gehienek. Ez dira gerokoagatik hari. Dv Lab 334. Iru gauza oien kontra ai dira ta aiko ere [...] naaspillazaleak. Aran SIgn 206. Ez idi, ez orga, deus ez dezakete higiaraz. "Jainkoa ari da", diote orduan guziek. Zby Pel 61. Onela ari zala, jende askok inguratu zuan. Bv AsL 137. Barnean daude beraz, lanetik ihesi; / burasoek beharko heien phartez hari. Elzb Po 220. Eskalea aintzina hari zen, deusik entzun ezpalu bezala. Jnn SBi 170. Buruz ari ez dena, ar ditake eskuz edo zangoz. HU Zez 49.
(s. XX)
[Pilotari] Hazpandarrak, hutsa hutsaren gainean, plazaren ezin ezagutuz ari dira. JE Bur 27. Eskuaraz arizan zitzaukun hau ere, ez biziki eskuara garbian. Ib. 135. Guztiak aditzen zien, bakoitzaren izkuntzaz ari ba-lira bezala. Inza Azalp 85. Piralak eta gañerakoak asmatutako gauzetaz ari gintezke luzaro. Or SCruz 105. Siñetsi bearko diat egiz ari aizela. Or Mi 40. Hantxet sator ausart bat ari-izana zen. Etcham 61. Alper biurtukoira etsai oro lapur... / Iskilluz alkarturik... i ari aiz... makur. Enb 69. Guri konduta galtziagatik / apropos ari al zera? Tx B I 61. Zer uste duk ala ni, hi bezala, aldian bat ari behar naizela? Denak betan behar ditiat athera... Barb Leg 128. Ez zera benetan ari! Lab EEguna 92. Beti elkarrekin erderaz ari-izanok. Ldi IL 62. --Eup, Txanton! Gogor ari zerate gero! --Ari bearko, gariak ereingo baditugu! Etxde AlosT 15. Pasaka, Ganix oroit da arizanik Diburtxio, Coutelier, Matias, Betti eta Matiuren kontra bederen. Zerb Azk 114. Poligamiaz ari direlarik, zer esaten ote digute Le Play, Spencer, Comte, eta jasako soziologu denek? Vill Jaink 159. Salba ahala salba, hire alde ariko nuk. Larz Iru 88. Bergili, beraz, irudimen ugelak azke ditularik ari da emen. Ibiñ Virgil 57. Kaskabel sugeengatik ari da emen. AZavala ( in Auspoa 77-78, 283 ). Karrikarat etortzen da / hau beti argiko, / eta bero-beroa / îna eguardiko; / orai ere gaizki ari da / nere iduriko. Mattin ( in Xa Odol 106 ). Partitzen gira bedera bizikletetan, nik ari behar nuen hargin haren ikustera. Etchebarne 91. Naiko lan izaten da batzuetan, ondo ari dalakoan, batetik ikutu eta bestetik kendu. Insausti 233. Ez ote gara euskaldunok (ez naiz honelako edo halako euskaldunez ari) urtea joan urtea etorri, betiko haurtzaroan bizi? MIH 304. Gure artean maiz entzuten dira izenak erdal itxuran euskaraz ari garela. Ib. 187. Inoiz baino hobeto ari beharrean ezin okerrago jokatuak gara. Ib. 60.
(Ref. a máquinas). " Eihera ari düzü, le moulin foncionne" Lh.
Bertako mendietan jaiotzen diran urakin ari oi dira lau errota iringille. Izt C 97.
Tender a. " Sendatzerat [...] ari da, il approche de la guérison" Lf Gram 661.
Halatan irakasten giaitik, zer xedetara ari behar dugun, gutarik batbedera bethi hartara. " Elle nous montre le but où nous devons tendre" . Ins E 1r. Gizon zaharra, erran nahi da gutarik eta gure naturatik heldu den kondizionea, zeren guk Adamganik dugun guzia korrupzionetara ari baita. Decl ã 3v. Gure buruen goratzera hari behar dire gure egin-ahal guziak. He (ap. Dv ). Zuek ere kondemna detzatzuentzat zuen hitzak entzun nahi izan ez dituztenak, eta bere buruen galtzerat hari izan direnak. Lg II 193. Intsentsuaren emaiterat ari zen, noiz eta ere... bet-betan ezin erranezko harridura batek hartu baitzuen eliza guzia. Lf Murtuts 27. Fama txarrak ditu zure hotelak... Errekarat adi dela... Larz Iru 98 (tal vez errata; cf. unas líneas más abajo errekarat ari naizela ).
(Dv, H).
Hain ungi egin zuen, non ardietsi baitzuen, haren urruntzerat hari zireneen bortxaz bezala, galdetzen zuen guzia. Lg II 215. Bake onaren eta adixkidetasunaren ezartzera hari da. Jaur 383. Baldin etxekojaun handiak laborantza ederren egitera hari balira. Dv Lab 88. Elizatik kanpo egonez elizaren begiratzerat ari direnek miletan kalte gutiago egiten diotela erlisioneari, ezen ez eliza barnetik etsaiaren laguntzen [...] ari direnek. HU Zez 201.
(Con dat.). " Lanari ari zen suharki, il était ardent à la besogne" Lf Gram 816.
Burregoak lan horri hari zirelarik, Martinaren izipiritua galdua bezala zagon. Jnn SBi 175. Kausitzen dute bertze gizon bat [...] bere orgeri ari zena, hementik har eta hantik altxa. Barb Leg 62. Langileak, ixilik, berenari ari dira. JEtchep 49. Bainan haatik bereari ari zen beti gure predikaria. " Notre prédicateur s'en tenait toujours à son idée" . Ardoy SFran 103. Bakotxa bereari ari ziren zintzo. Xa Odol 147.
" Sendatzeari ari da, il approche de la guérison" Lf Gram 661.
" Guri hari da, c'est à nous qu'il s'adresse" Dv. " (Norbaiti) ari, dirigirse de palabra a alguien; hablar a. Iri ari naun " Gketx Loiola.
Erriari ari zitzaionean, begiratuki nentzun. " Disputantem in populo" . Or Aitork 121. Iainkoarekin alkarrerazi nai dun animari ari zaio. Or ( in Gazt MusIx 28 ). Olerkaria aurrari ari zaio mundu zabalaren poza ikus dezan. Ibiñ Virgil 42.
(G-azp, AN-gip, BN-arb; Lar; h- SP, Dv), ai izan (AN-ulz) Ref.: Iz Ulz ( ai dire ); Gte Erd 159, 131 .
(Con sintagma vbal. con suf. -t(z)en ). " Irakurtzen hari naiz, je lis. Hari izan naiz jokatzen, j'ai joué. Hariko naiz irakurtzen, je lirai" SP. " Gallentzen ari, estar o andar sobrepujando" Lar (s.v. galarín ). " Izkiribatzen ari da, il est occupé à écrire [...]; jaten ari da, il mange" Ip Verb 443. " Jaten hari da, il est à manger, il mange, il est mangeant" Dv. " Hariko da iruten, il filera, il travaillera à filer" Ib. " Ai dire erakústen, biño eztu ikésten, están enseñándole" Iz Ulz. Tr. De uso gral. excepto en la tradición vizcaína, donde sólo lo emplean autores del s. XX.
Anhitz gizon ari bada andrez gaizki erraiten. E 115. Eta sar zedin Iesus Iainkoren tenplean, eta egotz zitzan kanpora tenplean saltzen eta erosten ari ziraden guziak. Mt 21, 12 ( TB, Ip, Ol -tzen ari izan, He, Dv -tzen hari izan; Or, IBk, IBe -ketan ari izan; Ur, Ker -tzen jardun, Ur (V) -tzen egon ). Nehork erran eztezan ezen neure izenean batheiatzen arizan naizela. 1 Cor 1, 15 (cf. Phil 2, 22 ari izan den ). Ari adi redargitzen, mehatxatzen, exhortatzen, emetasun eta doktrina guzirekin. 2 Tim 4, 2. Labeari su ematen ari ziradenei. Ber Trat 111v. Gau eta egun ifernua hari duk gaitz iruten. EZ Man I 115. Egunoro bekhatu egiten hari zirela, eta aitzinerat ere hala hariko zirela. Ax 123 (V 81). Alferrik hariko gara / etxearen alxatzen. Hm 141. Ari zen noiz goitzen / ene samurreg' izanaren, / noiz ene bihotz epelaren / gar behar zen gauzetan, gortzen. O Po 50. Ogi buruzkak biltzen ari zela. SP Phil 188. Libru hontan ari adi irakurtzen. Tt Onsa 183. --Nork hausten dü manü haur? --Bestez langiten ari denak. Bp I 110. Halakoak bertzeren gauzen laudatzen hari direla. ES 105. Zorigaitz haiñitz gauza kurios ikhasten hari direnentzat. Ch III 43, 2. Gai eta egün lazo gaixtorik hedatzen ari da. Mst III 39, 3. Maian jarri ta afalzen hari zirala gelditu zen Jesus naigabe andi batekin arkitzen zenaren gisan. Mb IArg I 297. Oraiñ aien amesak / egia sorturik / ikusten adi gera / pozez zoraturik. GavS 35. Bero-beroak ziren gu herritik abiatzean, eta herrauts bilhakatzen hari dire. Lg I 196. Bekhatu mortala egiten duenak ofentsatzen du bere Jainko Jauna, ongi egiten hari zaion [...] denbora berean. Brtc 92. Utsikitzen ari zaien ta ariko ere zaien arra. Ub 156.
(s. XIX)
Ari dala Jesus bere ondasunak ematen. AA I 462. Zure damuztatzen hari izan banaiz. Dh 188. Nigarrez urtzen ari delarik, agoatzen dio bere hutsa. Jaur 162. Ene zopa hunen jaten bethi izan hiz ari. Etch 412. Asmo oiek egiten / ari dan artean. It Fab 41. Ijitoak beren illak lurpetzen ari ziran bitartean [...] jendetza andi au Jainkoak atera zuen. Lard 73. Etorri ziren aren gana erakusten ai zen denboran. Echn Mt 21, 23 (Hual erakustan zagolarik xa, Samper zegonean ya erakusten ). Ala esaten ari zait beti nere konsejatzalle bat. Bil 106. Okhinaren ganik [ogirik] ezin ukhan dezakegu, ez dela bethi urririk emaiten ariko. Laph 244. Oraintxen ai gera maniatzen erbi bat. Sor AuOst 86. Sen Dominika ari zelarik pheredikatzen. Ip Hil 35. Begietara errauts botatzen arizan zaizku. HU Zez 113.
(s. XX)
Ez ote ziren gordeka sare hedatzen hari Alemania guzian? StPierre 33. Tizana edaten arizan zen hirur egunez. Barb Sup 44. Lau gizon ari ziran alaitasun pozgarrian zaunk eta zurrut egiten. Muj PAm 39. Neri burla egiten / ari zaizkit, jaunak. Tx B I 152. Gibeleko beribilaren jabea ohartzen niz ari dela bereari athe guzien hesten gakoz. JE Ber 21. Bai-baitatza eria / ogean: erio / atzapar itsusia / luzatzen ario. " La muerte extiende ya su garra horrible" . Ldi BB 156. Baña, leen esan bezela, ezagunberri zenbait egiten ari naiz. Ldi IL 22. Izokina gutitzen ari da urtetik urterat. Gutitzen ari orobat, arrazoin beraz amorroin tita gorri pollita. Zerb Azk 50. Norentzat ari naiz au esaten? Or Aitork 40. Gizabiotza ikasten ari izan diran filosofu ainitzek ainbat jakituri erakutsi dauskue [arrantzaleak] . Erkiag Arran 117. Illeak ta abar zuzentzen ariko da. Lab SuEm 69. Han berean janen diat ene jateko puxka, afari erosten arizan gabe! JEtchep 79. Onela zure burua ezitzen ariko zera. MAtx Gazt 102. Orai ari gitian sü phizten. Casve SGrazi 80. Sabaian ari zelarik zama bat belarren egiten. Etchebarne 62. Seguru mizperak jaten ariko zan. BBarand 46. Arto zuritzen ari bagiñan. Insausti 72.

v. tbn. (Para autores vizcaínos): Laux BBa 8. Gand Elorri 66.
(Trans.). "Au lieu de dire: gizonaren sendatzen ari da 'il est en train de guérir l'homme', on peut dire gizona sendatzen ari du; au lieu de gizonen sendatzen ari da, on peut dire gizonak sendatzen ari ditu (construction transitive), 'il est en train de guérir les hommes'" Lf Gram 661n. Cf. SP Imit III 48, 4: "Ni ondikozko hori guduan hari nau neure buruarekin", tal vez error por naiz. Tr. Construcción documentada en textos labortanos y bajo-navarros desde mediados del s. XIX; en el s. XX tbn. lo emplea algún autor meridional.
Ezpatak eta goseak xahutzen hari gaitu. Dv Ier 44, 18. Anglesa barneko minek iresten hari dute. Hb Egia 118. Zorionaren bizitasunak ithotzen ari nau. Laph 189. Xorta-xorta biltzen ari dudan ezti-ura. Jnn SBi 170. Pilota ere uzten ari du gazteriak. Arb Igand 44. Xehetasun hauk emaiten ari ditudan toki huntanberean. HU Aurp 178. Lur alferrak ari dituzte haatik ttipitzen. JE Bur 198. Rusianoak goseak hiltzen ari baitzituen. StPierre 32. [Aharia] oso osorik erretzen ari zuten su-garraren gainean. Barb Sup 175. Ibarrik-ibar galtzen ari ditugun antziñako kanta atzenduak. Mok 8. Nahi duen bezala ari nau itzaltzen. Etcham 114. Egunetik egunerat erro azkarragoak egiten ari zituen Elizak. Zerb IxtS 104. Supazterrean huna etxekandere xaharra, haurño bat oraino biribilkatua urrumakatzen ari duela. Lf Murtuts 52. Esan baitzitun azaltzen ari ditugun esanok. Or Aitork 368. Gure tokia Amerikak husten ari du. Larz Iru 146. Sendi ote zuen ordukotz hurbiltzen ari zuela beretzat herioa? Ardoy SFran 227. Ari dio emaiten euskarari zafraldi bat ona. Xa Odol 240. Betetzen ari zutena. Ataño TxanKan 236.
v. tbn. Elzb PAd 63. CatJauf 24. Iratz 120. AZink 22. Zendoia 45.
(G-azp-goi, AN-gip-5vill, B, BN-ciz-arb-lab, S; Lar; h- SP, Urt I 435, Dv, H), ai izan (B). Ref.: Lrq; Gte Erd 183 y 280. (Acompañado de sust. en caso inesivo (cuando indica acción), en instrumental, o con algún otro sufijo o expresión de valor adverbial, especialmente con los que indican reiteración). "Iokotan hari naiz, je joue. Lanean hari naiz, je travaille" SP. "Aggrediri, [...] kolpeka gudúan haritzea [...] hari, hariko, hariren" Urt I 435. "(Andar a) puñadas, ukabilka ari, ibilli" Lar. "(Dar por las) paredes, murru joka ari" Ib. "¿(En qué está) entendiendo?, zertan diardu, zertan ari da?" Ib. "(Está tirando la) barra, balenkan ari da, diardu, dabil" Ib. "(Están jugando a la) pelota, pelotan ari dira, dabiltza", "(juego del) escondite, kiriketan ibilli, txirkuka ari" Ib. "Elhestan ari da, il parle, il est occupé à converser [...]; nigarrez ari da, il pleure; oihuz ari da, il crie; ces locutions, nigarrez ari da et oihuz ari da, disent plus que nigar egiten du, oihu egiten du; elles ajoutent à l'idée de pleurer et de crier une idée de persistance et d'intensité" Ip Verbe 443. "Irriz hari da, nigarrez hari da, il rit, il pleure; il est à rire, à pleurer; il est riant, pleurant (l'action est actuelle)" Dv. "Joka hari zait, il me porte des coups, il est à me porter des coups" Ib. "Zu enganatu beharrez hari da, il cherche à vous tromper" Ib. "Har giten iokoan, lanean" H. "Vaquer à..., s'occuper de... lanin ari nüzü, je vaque au travail" Lrq. "Jokoan ari dira (= kartetan) (G-azp-goi, AN-gip-5vill, B, BN-arb), [...] jostaka ari dira (S), txostakan ari dira (S), [...] jostetan ari dira landan (B, BN-ciz-lab), ze jostetan aiko gera? (B), [...] josteta ari dira (BN-arb), [...] tenisean ari dira (G-azp, BN-arb), pilotan ari dira (G-azp, AN-gip-5vill, B, BN-ciz-lab), [...] kartakan ari dira (S)" Gte Erd 183. "Gure haurrez ari izan gira eleketa (BN-arb)" Ib. 280. Tr. De uso general excepto en la tradición vizcaína, donde sólo hay algún ej. de autor moderno.
Stadioa zen spatio lasterkako xedatu bat: orain nehork barrán artzeko egin baleza bezala. Decl ã 6v. Ola, guazen igitara, / ari gaitezen lanean. Elizalde 113s. Onetan ari ziradenei erran zioten. Ber Trat 110v. Zubi beherean lanean hari dena. EZ Man II 138. Alde batetik eta bertzetik beharondoka hari zeikan. Ax 343, V 228. Golde nabarretan hari dena. Ib. 467s (V 303). Jondone Joanni Batista [...] zure presenzian bozkarioturik jausika hari izan baitzen. SP Imit IV 17, 3. Igerika hari nauk. 161. Bethi erhorka hari zare, berehala zare garaitua. Ch III 4, 3. Ezpatan hari denean etsai borthitz batekiñ. He Gudu 93. Behar duzu beraz bigarren aldi batez borroka hari. Ib. 84. Aldiak ematen dien guzian orien gisako erakeri txarretan hari oi dira. Mb IArg I 60. Soinuz hari zela. Lg I 281. Lanean hari delarik meditazione hori egin dezake. Brtc 10. Bata berziari ausikiz ari ziradianak. Egiat 272. Zertan ari da Aingeru gaiztoa? Ub 10. Ezagutu dituzue [...] litxarrerian gau ta egun ari diranak. Ezagutu dituzue lagun urkoaren izen onari [...] aginka ari zaizkanak. AA III 425. Osasun-eskasa gatik, edo lan handitan hari beharrez, ezin barur ditekenak. Dh 57. Hortik heldu maiz asmuka hari behar baita irakurtzailea. MarIl VIII. Nigarrez ari düzü kaiolan barnetik. Etch 70. Batailan segurretik / nahi dute ari. Bordel 178. Ar giten gu koplaka. Ib. 31. Erleak goizetik arratsera ari dira lanean gelditu gabetanik. It Dial 26. Eta eskari onetan ari zirala, Jainkoak adierazo zuen aditu ziela. Lard 484. Eskarnioz hari dire elkharri. Hb Egia 127. Bertze batean gogo berarekin lanean hari othe zinaizteke? Dv LEd 254. Gauaz eta egunaz borroka ari zen gogoeta horiekin. Laph 22. Txori bat ari duk kantari. Bv AsL 76. Batzuetan oihuka hari zitzaizkola debruak. Jnn SBi 125. Serorak ari izan zeitzon ürgüllü horren korrijitü eta zapatü nahiz. Ip Hil 114. Juan Jose, ari zera / zu gezur kontari. AzpPr 74.
(s. XX) Aita bertze zenbeitekin arizan zela rebolberraz tiroka. JE Bur 21. Galdezka ari zaiote Jerusalemgo elizako Lege-gizon jakintsuenai. Inza Azalp 59. Ametsetarik bere hortzekin borroka arizanik. Barb Sup 102. Laster ez dela nehor ariko pilotan. Ox 180. Entzun zuen Bikarioa ta neskamea sukaldean izketan ari zirala. Muj PAm 43. Asto gaxuaz oritürik nigarrez arizan nüzü. Const 29. Yaun illezuri agurgarri batzuk ari zenituen zerbaitetan, mai baten inguruka, paper eta idazti sail aundien artean. Ldi IL 63. Onezkero sar-irteketan ezin ariko naiz. Ol Deut 31, 2. Jesus esku-lanetan arizan da. Zerb IxtS 114. Ingurutik erasoka ari zaizkion griña ustelak bere jabe egin dira. Etxde JJ 210. Bedar ta lilietan auts-kiman ari ziran erle maratz langille urrezko gerrikodunak. Erkiag Arran 10. Pentsaketa ari zen. JEtchep 108. Berari deika eta oiuka ari da gure barreneko sena. Vill Jaink 133. Basaburu barra ederki ari zan lanean eta irabazian. NEtx LBB 63. Nork daki ez ote zuen arrats zonbaitez "Norbaitekin" barne batean joka zanpaka arizan behar ukan? Ardoy SFran 180. Bein batian, Ponpollegin lanian ari zela. Yanzi 15. Gazte batzuek harizan dira / farisauaren lanean. Mattin 63. Arrazoiakin ai da izketan / mendia probatu duna. Uzt Sas 80. Ez dut uste haatik nehor ba zen nigarrez ari zenik. Etchebarne 122. Hor arizan nintzan urte batez lanean. Ib. 89. Amonari ari da / beti deiadarka. Zendoia 81. "Noiz ezkondu behar duk"-ka beti ari zaion ama. MIH 325. Jakintza-arloan bila ari denak. Ib. 205.
(Precedido de tema nominal nudo).
Nik eztakit berziak bana, ni ari niz bekhatu. E 137. Jendetzea tumultu ari zela. Mt 9, 23. Ezen molde hartan othoitz ari dena, Iesus Kristen ahoz othoitz egiten balu bezala da. Ins E 3v. Nehortan dadina sobera fida, / gero heiagor' ari da. O Pr 528. Othoitz ari girela, gure korpitzen hezteko. Bp II 65. Grazia ezta kontu hari berriez eta kuriostasun banoez. "Non curat" . Ch III 54, 17 (SP eztu ansiarik, Mst eztü axolik, Ol ez dabil [...] yakinmiñez ). Bera etzen kontu hari, edo bertze hitzez, berak ez zuen axolarik ez izenaz, ez onthasunez. Jnn SBi 136. Orain ere moja-tratu ari al zerate? Alz Burr 24. Fernandorekin dantza ari den denboran. Zerb Azk 36. Dena elhe goxo ariko zauzkik nahiz eta hi kontsolatu. JEtchep 99. Arrapatu nuen alorrean arto jorra ari zela. Etchebarne 66.
(Precedido de sust. det.).
Orotarik lariola odol preziatuia, / hek nigatik ziradela ari nuzu khonduia. E 31 (el editor, en EHizt, lo interpreta como "me doy cuenta de que").
(Con más de un sust., o uno repetido).
Ikharatzen dira, nigar eta zinkuri hari dira. Tt Onsa 31. Jordango bazter orietan sermoi ta prediku hari den gizon hau. Mb IArg I 69. Bere ogei ta amar urtetaraño lan ta lan ta izerditan haritzea. Ib. 108. Danza ta kanta aiziren. LE Bail 220. Izadia, berak eztakiala, ari da lan ta lan, baiña bere lanegiñak egokiak ateratzen zaizkio. Vill Jaink 41. Beti bezala harizan gira / zirto ta bitzikeria. Mattin 80. Or ari dire Abe Maria ta Santa Maria. (AN-ulz) 'Iñoiz bukatzen ez diren otoitzetan ari diranez esaten da ori; eta bai elkarri zer-nai esaka ari direnez e' . Inza NaEsZarr 955.
(Con rad. repetido).
Jan eta jan ari da. It Fab 36. Gizon bat hari zen bill eta bill diru. Gy 215. Hari baitzitzaion erran-ta-erran. Jnn SBi 158. Hantxet ari zelarik / xurga xurga bera. Zby RIEV 1908, 758. Neskato gaztea bi oren segurrik arizan zen egur karrea-ta-karrea, labe ziloan sar-eta-sar. JEtchep 21. Kanpaitxo bat ixiltzeke jo ta jo ari zan. NEtx Antz 50. An ere etzera ari beti edan eta edan. Or QA 147.
(Con rad. no repetido).
Bata boza, bertzea xila ari da. O Pr 68. Oina alda, gogoa muta ari da. Ib. 360.
(Trans., y un sust. como compl. directo). Tr. Documentado sólo en autores meridionales del s. XX.
Erregearen inguruan bizi modu lasaia ari zuten aiek. Or SCruz 80. Venus ziritzaion arnabar puska baten aurrean dantza lizunak ari zitun. Or Mi 132. Ondar ximelenik / gabe zen otarra... / Yaso dut geldirik... / Ari dut negarra... Ldi BB 78. Euskel-egunerokoatzaz badakar idazlan bat Euzkerea-k. Gaia erabilli utsagatik ere eskar-gatzaie arazo ori ari degunok. Ldi IL 78. Etsita gaude eztitula iñork gere baitan ari ditugun asmakuntza aiek egonarriz irakurriko. Ib. 28. Satorrak ari du lana. Or Eus 238. Eseri zan, eta ari gendunera erne egon zan. Or Aitork 137. Gogoaren ez-ilkortasunaz ari zuten eztabaida bizi-bizia. Zait Plat 105. [Artzai onak] txirula ari du zoli. "Toca el rabel sonoro" . Gazt MusIx 91. Ezkutariaren lepotik ari zuten joko gaixtoa. Berron Kijote 191. Alperrikako lana bezelatsu da nik orain ari dedan au. AZink 23.
(G, AN-gip-5vill, B, BN, S; Urt Gram 388, Lar, VocS 138; h- Dv, H). Ref.: A (elur); A EY III 343; Lh; Gte Erd 89. (Con fenómenos naturales). "¿Llueve? [...], uria ari da?" Lar. "(Hace) calor, bero dago, bero egiten du, bero ari da" Ib. "Neiger, elhurrari" VocS 138. "En plus d'un endroit, on emploie hari avec le verbe transitif, quand la règle veut l'intransitif. Ainsi on dira uria hari du, au lieu de uria hari da" Dv. "Eguraldi ederra, uria, elhurra, ihortziria, haizea, bero, hotz ephel hari da" H. "Euria ari düzu, la pluie tombe" Lh. "Goian bean ari zuen euria (G-to), [...] ibaika ari da euria (BN)" A EY III 343. "Elürra ari düzü (BN-arb, S), elurra ari du (G-azp-goi, AN-gip-5vill, B), ari da (BN-arb), [...] erruz ari du (AN-gip), ugari ari du (AN-gip)" Gte Erd 89. Tr. Su empleo trans. crece en el s. XX, especialmente en autores guipuzcoanos. Sobre su doble posibilidad de uso, cf. infra el ej. de N. Etxaniz.
Ezen hotz ari zen, eta berotzen ziraden. Io 18, 18 (He hotz hari baitzen, Or otz ari baitzun; LE, Ol, Ker, IBe (h)otz egon, Dv, Leon, IBk hotz izan, TB, EvS hotz egin ). Elurra ugari ari danean. AA III 283. Ari beitzen ebia, nahi gabez busti. Etch 348. Asto oiekin juan dirade / ebia ari duala. PE 44. Tan, tan, tan, tan, / Rapetaplan! / Uria hari karrikan. Elzb Po 204. Goian-bean euria perradaz bezela ari da. Zab Gabon 25. Uria ari zenean. Elsb Fram 85. Hotz handia hari zuela. Jnn SBi 12. Uria jauts ahala ari zelarik ere. HU Zez 132. Orduan esango diyot legorra ari duela. Iraola 117. Au denbora jartzen ari du! Ill Testim 18. Eudia ai dunian. JanEd II 127. Bezperan eta gauaz harizan elhurrak / Estalgi xuri pean zauzkala bazterrak. Ox 123. Bero bat ari du! Fuu! Barb Sup 51. Bero ari zen biziki. Barb Leg 61. Euria ari dan artean. Jaukol Biozk 2. Eudi asko ari du. Alz Ram 32. Ari du gaur uria, guziak hits dira. Iratz 84. Zatozte, illuntzen ari du. Ib. 112. Elurra goian-beian ari du. Etxde JJ 255. Euri memel, txirtxilla ari zuan. Anab Poli 99. Elurre zanpa-zanpa ari zuen. Izeta DirG 73. Etengabe arian ari dan ekaitz-erauntsia. Zait Plat 41. Elurra galanki ari zuala. Salav 77. Baita euri jasa erortzen ari balu ere. Lab SuEm 179. Gizakumeak, ate aldera begira dagoela, bere artean dio: Euria ari da... ez... euria ari du... NEtx LBB 103. Elurra ai da gaubero. Uzt Sas 89. Ari du, ari du; baño atertuko du. (AN-5vill). Inza NaEsZarr 1539. Orma ari zula igo giñun bere gallurrera. Ataño TxanKan 236. Turmoia eta tximista ari zuan. JAzpiroz 210.
v. tbn. (Intrans.): Mde Pr 127. Ibiñ Virgil 101. Lasa Poem 96. Albeniz 59. (Trans.): FIr 160. SMitx Aranz 55.
Orregatik [antziñateko gizonek] esaten zuten: Jupiterrek euria ari du. Vill Jaink 31.
Sonar (música). (como impers.).
Elduko gaiñera iritxi giñanean, Eldun musika ari zuan. JAzpiroz 144. Ganbaran soiñua ari zuan da dantzan zebiltzan. Ib. 188.
ARI DEN, ARI DUGUN (URTE, MENDE, etc.). (El) presente, (el) corriente (año, siglo etc.).
Ari dugun mende gaizto usteldu ontan. Or Mi 79. Ari dugun urtea bederen, ikus oraiñaldi dan. Or Aitork 319. Urteak amabi illabete ditu, ta ari dan illabetea da orain. Ib. 319.
EZIN ARIZKO.
Lanean ezin arizko [= 'en la que no se puede trabajar'] adin batetara helduak direnak. HU Zez 34.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper