Tr. Los septentrionales usan bertarik, los guipuzcoanos bertatik; en textos vizcaínos (tbn. en Lazarraga y en Ros) aparece hasta el s. XIX la var. bertati; a partir de esta época alterna con bertatik, a menudo en un mismo autor. Hallamos además bertatio en DurPl y bertandik en algunos autores modernos como Jautarkol o Zaitegi.
sense-1
1.
(V, G ap. A
; Lar, Añ, Dv, H(s.v. bertan)),
bertarik (S ap. A
; SP, Dv, H(s.v. bertan)),
bertati (V-arr ap. A
; Mic, Lar, Añ),
bertandik (H),
bertatio,
bertatika(n)Inmediatamente, al momento; de súbito. "Luego" Mic. "(A la) hora, luego", "(al) instante", "incontinenti", &c. Lar. "Desde luego" &c. Añ. "Bertarik (S), pronto, en seguida" A. v. berbertatik, bertan (2), berehala. Tr. Documentado al Norte en Dechepare, Leiçarraga, Etcheberri de Ziburu y Oihenart, y, en fechas posteriores en autores suletinos. Al Sur se encuentra desde Lazarraga; a partir de principios del s. XX parece que disminuye su empleo.
Ama eztia, nik badagit zure kontra faltarik, / Zuk gaztiga eta dreza nazazu othoi bertarik. E 113.
Iaun erregek mezu nenzan ioan nengion bertarik. Ib. 231.
Gaitza nola hona ere iauginen da bertarik. Ib. 241.
Baina are bertarik ostatu aphain iezadak: ezen speranza diát zuen orazionéz emanen natzaizuela. LçPhilem 22.
Sirenak bisitadu balegi, bertati osatua zala. Lazarraga A, 1142v.
Negozio guziak konpon litean bertati.MRos 10.2r.
Onak berriz hedoietan gora alegerarik / Aingeruen konpanian ioanen dire bertarik. EZMan I 87.
Iduririk senti badu ezpain zarratzekorik / Tenazaz ahoa dio idekitzen bertarik. Ib. 105.
Betoz alkandorak ene kofrerean! / Zatxut bertati Domingo oean!EgiaK 89.
Lar adi bazagokaz / fabore bateri / etorriko xatsu / gatxa bertati. Mic 11r.
Ni zuretzen has bezain sarri / Berhez nindizun bertarik. OPo 42.
Bertarik olhirietan, / Nekotxetan, / Artaldeak utzirik, / Iesusen adoratzera / Betlemera / Ioan zitezen larririk. Ib. 59.
Ikhas ezazü arren, zure gehienaren pian bertarik jarten. Mst III 13, 1 (Ip bertan).
Xahat zite bertan beno bertanago, egoitz ezazü bertarik phozua. Mst IV 10, 4 (Ip eperik gabe).
Barkatzen bazenit gaur oraindañoko nere oben ta uts egite guzia, bertatik artuko nuke zuzenki ta zure eran bizitzeko bidea. MbIArg I 155.
Bertatik, Jauna, utzi nai diot Aitari, Amari ta aide ta besteai. CbEg II 49.
Mandatu au zuk eta nik bertatik ar dezagun. CbEg III 216.
Eta pekatu mortalean jausten dan guztian, parkatu dakion, bertati konfesadu bear dau?CbCatV 51.
Respuesta aditu zuen bezela / Soldadu batek bertati / Gora darama bere besoa, / Eta dirauko Jaunari. CbBast 13.
Emon bakotxari berea bertati, edo ainbat lasterren. Oe 113.
Kasü batzütan idokirik izan leite osoki [...], gütienetik egin ezpaleza bertarik satisfakzione. Mercy 37.
Bertatik batai-arazi zituan San Pedrok. Ub 102.
( s. XIX)Bazian azote bat / hirur kintale pezürik, / harez porrokatü zian / Aigalon bertarik. Xarlem 1498.
Esaminau ezketio / daruez bertatio / konpañiako etxera / kontentuz beterik. DurPl 116.
Larritu eta ikaratu nintzan ezagutu nuenean, bertatik gorroto ere artu nion alako gogorazio itsusiari. MgCC 108.
Alan sartu zan grazija edo arimako osasuna bertati. MgCO 73s.
Atera egizuez, bada, bertatik, zeuroen biotzean sartuten dirian bekatu benial edo arinen urak. AñLoraS 36.
Eta eskatu barkazioa / Jaungoikoari bertatik. AñCatAN 2.
Ondasun eta atsegin-kontentu oek ematen diezte batzuek bertatik, eta besteak agintzen diezte deserri au bukatzen daneko. AA III 301.
Ihizi egitera goatzan gu botzik, / etsaia ohiltzera goatzan bertarik. FrantzesB II 15.
Auziren bat emoten bajake, bertatik abijetan dira euren burubai birao urtika. Astar II 118.
Denborarekin batzuek eta / beste asko bertatikan. Echag 217.
Bertarik khorpitzak oro / Jaikiren dirate gero. UskLiB 218.
Artzen du bertatika / sugearen antza. ItFab 218.
Au nere alabatzat ezagutuko det onezkero, eta bertatik daramat nerekin batean gerorako utzi bage. IztC 241.
Aztertu egizu zeure konzienzija, eta ikusten badozu pekatu mortalian zagozala, konfesau zaite bertatik. UrMarIl 19.
Baldin seme izateko mesedea egiten bazion, bertatik bere serbitzorako eskeñiko ziola. Lard 148.
Bertatik jarriko naiz / kontentuz beteta. Bil 95.
Bai, zuzaz oroitzen naizen guzian bertatik argitzen da berriro nere anima. ArrGB 20.
Bertatik asi ziran lanean eta laster jaso zuten elizatxo bat. ZabGabon 91.
Medikuak daduka / sentenziya emana: / ilko dala bertatik / kaka eit'eztubena. JanEd I 100.
Despatxatzera nua / oraiñ bertatikan, / graziyak Zuri, Ama, / danon partetikan. PE 116.
Galdetu zion: --Lore maitea, / Eska zadazu bertatik / Nai dezun dana; bada guztiya / Dizut emango txit pozik. EtxegEE 1882c, 557.
Erabaki zuala bertatik infernuak aurrari bizia kentzia al zuten lasterrena. BvAsL 40.
Adanek, Jaungoikoak emonik eukana, / Erraz eta bertatik ak galdu ebana. ABAmaE 348.
Begiratuten badeutzat Abrahanen fediari, Daviden penitenzijari [...], bertatik autortuko dot gizon guztiz miragarrijak izan ziriala.AgSerm 97 (ib. 167 bertatikan).
Euren lekuan, Sultana ederra, / iminteko zu bertati. AzcPB 123.
Hark ere har lezan / Sagar hartarik, / Eta sinhets zezan / Satan bertarik. UNLilia 16.
( s. XX)Natale joan zan bertati, Masimari esatera gaztiak alkarregaz egin ebezan berbak. EchtaJos 169.
Orduan, beren senera utzi ta, oarle argidunak bertatik eratuko lituzke muetatze kidekeak. ZinkCrit 12.
Irabazi zazu [barkapen oso ori] bertatik, gaur bertan. ArgiDL 52.
Ameriketara joko du atzera bertatik. Mok 20.
Gerora beida egon betandik, / astera nua bertatik. TxB II 187.
Benetan nai bozue nik abestutia, / Bertatik eingok pozik al dotan gustia. Enb 33.
Urrengo batzarra noiz izango dezuten bertatik erabaki. LdiIL 152.
Neskatilla zoragarria ikusiaz bertatik, geldi lotu zan mutilla. ErkiagArran 97.
Bein bakarrik ikusten ba dut berriz orrekin, guzia autsita dagoela bertatik eta betirako. TxillLet 67.
Egarri ori biotzean ondo sarturik izan balute, biotzetik naspila ta matxinada gorrotatuko zituzketean, bertatik iakintsu ta zorioneko izango ziratekean. ZaitPlat 15s.
Nikanor-eri dart-egin deutsa gorputz osoak. Bertatik berotu yaka odola. ErkiagBatB 142.
Zergatik larri zegoan au gaur / esango det nik bertatik. Olea 85.
v. tbn.
DurPl 88. Gco I 392. Zav Fab RIEV 1907, 92. It Fab 221. Aran SIgn 52. KIkV 33. Onaind STeresa 86. Bertati: fB Olg 169.
azpiadiera-1.1
(Tras participio más (e)ta
). Jagi zan bere sillarean, / nik au esan da bertati. Lazarraga B16, 1183r.
Goxean oeti iagi ta bertati Jangoikoari fedez begiratu. CbCatV 99.
Il ta bertati izango gara juzgaduak?Oe 84.
Irazarri ta bertatik, beste gauzara gogoa emon baga, jaso biotza Jangoikoa gana. AñEL1 5.
Jaio ta bertati asi ginian negarrez. AñNekeA 216s.
Artuten badau Jaungoikuaren aotik il da bertatik sentenzija ona. Astar II 184.
Konfesau ta bertatik pekatura biurtuten zariala. UrMarIl 33.
Lorarik ederrenak / infernuko piztiak / galdu ebazan biak / iaio ta bertati. AzcPB 38.
Zelan goiyan dagoan arri bat, berari eutsiten deutsen eragozpenak kendu eta bertatik, jausiten dan bere beeko lekura. ItzAzald 192.
Garagarrillaren azkenean arpidea itxi, ta bertatik iragarri ala egingo dala. LdiIL 106.
Irudie andetan artu ta bertati abietan zan errogatibea. AkesIpiñ 21.
v. tbn. AB AmaE 392. Bertati: CatLlo 75. CatBus 55.
sense-2
2.(V, G ap. A; Lar DVC 174 y 190), bertati (V-arr ap. A), bertandik.(Con valor anafórico o mostrativo).De aquí (ahí, allí) mismo.
Cf. bertan. Tr. Exclusivamente meridional; no hemos encontrado ejs. anteriores a la segunda mitad del s. XIX.
Loiolako aitaki-etxe eta gazteluan; Azpeitiko erriaren mugapean, ta ez urruti bertatik. AranSIgn 1.
Bertatik urrinean bizi zanean ezagutu eban obeto Mendiolarentzat eukan maitetasuna zeiñ andia zan. AgAL 141.
Bertan apainduko zaitut zeruko doaiz; bertatik ikusiko dezu, Aloñatik baño urrerago nere betiko jauregi ederra. AgG 286.
Agertuko da atzeko atian eta far irri goxoz, bertatik agur egiten du. AlzBern 66.
Buruko txapela be koipez beterik, erdi-erdijan leio biribil bat ebala, bertatik ule pillo bat agiri yakola. KkAb I 6.
Gaurtik asiko natzaitzue erakuspen auek "Bitoriako Eliz Barrutirako" egin duten Kristau Ikasbidea-ren ariora ematen; bertatik artzen dittudan galde-erantzunpenak (B.K.I.) itzakin bukatuz. InzaAzalp 125.
Bein zulo sakon batera jausi ziran. Eta bertatik zuri-zuri egindda urten biar ixan eben. Altuna 90.
Ez zaite, ai! bertandik iñoiz, iñoiz aldendu, / ene Uso maitea. JaukolBiozk 61.
Oso erraza da dantzan, soñua, neurria ta txotiltasuna, gazte bat uste okerrik gabe artaratzeko naikoak dirala esatea; ez, ordea, bertatik gogo txarrik gabe ateratzea. AnabUsauri 50.
Antxe egin diteke [...] azken azterketa. Bertatik baiezko erabakia baletor, bazkun guziek, norbere lurraldean, asi bitez erriz-erriko lanean. LdiIL 79.
Bertandik alako batean atera ziñudan. ZaitSof 13.
Badauzkazu or naranja ederrik. Zugatzera igotzen etzaizu neke, nerau ere igotzen bainaiz bertatik iateko. OrQA 151.
Eskubitara, ormaren erdialdean, sutegia bere laratz eta-guzi eta bertatik esegita pertz bat. EtxdeJJ 28.
Oba izango dona aurreko mendiko gallur aretara eroan, da bertatik bera jaurtiten banon. BilbaoIpuiB 85.
Eta alako batean, kamioi bat. Beste militar eta alkandor urdin mordo bat jetxi zan bertatik. UgaldeIltz 27.
Arpera itzuli ta lengo lagunak bertatik atera nai izango lituzke, alegia. ZaitPlat 49.
Nire hezurretako zauritzar sakonok / medikuntza-legean ezin dira konpon. / Materia zikina bertatik zerion. ArtiMaldanB 226.
Jarri gaitezen misterio au urbillagotik aztertu naiez eta ikusagun zerbait atera liteken bertatik jainkoazko ideiaren faboretan. VillJaink 112.
Euskal bertsuak ikusi ditut / oraindik oso berriyak, / Xalbador eta Mattinek biyek / Luzaide aldian jarriyak; / jaun oieri eman bear diztet / emen bertatik graziyak.Auspoa 77-78, 293.
Ez bait-dagokie zaldun ibiltariei iñolazko zauriagatik kejatzerik, naiz-ta bertatik gibel-erraiak jarioka izan. BerronKijote 97.
Bertatik Ondarroa guztia ikusten da. EtxabuKontu 192.
Bertatik entzuten genduan kañoien otsa. AZink 56.
Astekari ori ez zan duan etorten [...]. Gauza garbirik ateraten gatxa zan bertatik. Gerrika 107.
Zaldibitik bertatik lau, tartean Patxi Iraola zutelarik. Insausti 25.
azpiadiera-2.1
Por aquí (ahí, allí) mismo. Eta [bide] txarrago ori jakinda / bertatik jarraitutea. Auspoa 39, 103.
Baña bertatik pasau zan baten, neskatotxoak ikusi eban ate-zirriztutik, burua oiñaldian (piecera) zeukala. SMZirik 118.
Bide onean sartu zerate, / jarraitu zintzo bertatik. Olea 132.
Bertatik gurdiak ibilli bearko ziran. EtxabuKontu 187.
Konturatu zan beko atea ondo itxi gabe zegoala. Bertatik sartzea pentsatu omen zuan. BBarand 45.
Famili eta etxe askorentzat egun larriak benetan onek ziran. Bertatik igaro eztanak, eztaki. Gerrika 84.
azpiadiera-2.2
De cerca. Mutill askoren jarduna / bertatik nago entzuna. UztSas 240.
Amaika aldiz entzundako kontua bertatik ikusteko era.Insausti 55.
Ezin konta ahala, sendabide bila, beregana jotzen zuten eriek, adiskideek eta lagunek, bertatik ezagutu gabe maite eta miresten zutenek. MIH 45s.
azpisarrera-1
BERTATIK BERTARA.
azpisarrerakoSense-1.1
a)(V-gip, G-to-nav). Ref.: A EY III 311; Iz Als; Elexp Berg. De cerca; cerca. "Orain bertatik bertara, dès ce moment-ci incontinent (AA)" H (la trad. es errónea, q.v.). "Bertatik bertara dago nere etxetik eliza, de mi casa está a mano la iglesia (G-to)" A EY III 311. "De cerca a cerca" Iz Als. "Cerca, a mano. Bertatik bertara dauka eskolia" Elexp Berg. Tr. Documentado en autores guipuzcoanos desde principios del s. XIX.
Or [Elizan] dago gure erreguak bertatik bertara aditzeko. AA I 374.
Oraiñ bertatik bertara zuen gañean izango da, edo ixuriko det nere ira. "
Nunc de propinquo effundam iram meam super te"
.(Ezech 7, 8)AA II 487.
Bakardade latz ura mendi eder artan, nun ere ainbeste gertaera miragarri ikusi dira, izandu da asko jendez agurtua bertatik bertara. BvAsL 183.
Zertan botatzen dezute orren urruti aparejuba?; botaiozute amua erdaldun orren galtzari eta naiko arrai-gorri arrapatuko dezute bertatik bertara. PArt(
inBi 174
).
Begira egon giñan aiek gure ondora arte, ta bertatik bertara ekin genien. OrSCruz 65.
Bertatik bertara adierazo zidan, atxitua nintzala nere zazpi mutillekin. Ib. 93.
Biok, Barruti buruan, Burutzarekin bertatik-bertara jardun ditezen. "
En estrecho contacto"
.EAEg 30-4-1937, 1591.
Esan zitekenan, naski, bertatik bertara ari zitzaiola izketan. OrQA 110.
Erdilekuan berriz, lau gizon, bertatik bertara bezala ikusten eta entzuten --an guzia bertatik bertara ikusten eta entzuten baita. Ib. 189.
Areago zenion entzuten bertatik bertara ta aintziñez erabaki-legez ari ziñan. "
Vero aderas et exaudiebas"
.OrAitork 116.
Usai egin zion eta "ez dauka usairik" esanda bertatik bertara jarri zion Poliri usai egiteko. AnabPoli 135.
Bizia, zeatz bertatik bertara neurtzen dezu. LabSuEm 170.
Ez zituan bere ezkutari Santxoren oiuak jaso ere egiten; ezta zer ziranik ikusten ere, bertatik bertara egon arren. BerronKijote 94.
Erantzun honek, egia esan, badu bere pisua eta bertatik bertara begiratzea merezi du. MIH 75.
azpisarrerakoSense-1.2
b)Directamente.
Adan Yainkoak egiña zula, bañan ez bertatik bertara; beste bizidun batzuk egin zitukela aldeaurretik, eta aiek bizialdatuz sortuerazia zukela gure lenengo gurasoa. OrQA 104.
azpisarrera-2
BERTATIKO (Lar, H).
Inmediato; repentino. "Presentáneo" Lar. "1. subit. Bertatiko iñusturia, un coup de tonnerre subit" H. v. BEREHALAKO; BAT-BATEKO. Prisako konpesinoia, prisako biatikua, prisako testamentutzia, prisako Oleazinioia ta bertatiko illtia ez dira segurubak. fBIc III 268.
Bertatiko agertute, erijotza, katigatute eta eroiena kendute oneekaz. Astar II X.
Batzuk [ilten dira] bertatiko aldi gesto edo akzidentiagaz. Ib. 130.
azpisarrerakoSense-2.1
"Momentané, de peu de durée"H.
Bost urte iraun eban, Augustok bertatikua izango zala uste izan eban gerra onek. Astar II VII.
Ain modutan gogait erazo eutsan ainbeste irautiak bertatikotzat eukan gerriak. Ib. VII.
azpisarrera-3
BERTATIKO BATEAN(bertatiko baten V). "De repente [...], bertatiko baten (V)" A EY III 332. v. BEREHALAKO BATEAN. Zegaitik dan jakin nai badozu, bertatiko baten esango dautzut. EguzkLorIl 37 (ap. DRA).