Tr. La forma xu(hu)r es la más extendida. Hay txur en Lizarraga de Elcano, Soroa y Anduaga.
sense-1
1.
(L-ain, B, BN-baig, S; Urt III 383, VocBN, Dv, H(L, BN, S)),
txur (G-bet-nav, AN; Lar, H (<ch-> V, G)),
xugur (B),
xur (B)
Ref.:
A(txur, xugur, xuhur);
Lh(xühür);
IzArOñ(txur);
IzetaBHizt2(xuur)
. (Ref. a personas). Ahorrador; prudente, moderado, sobrio. "Parco" Lar. "Économe" VocBN. "Sage" Ib. "Jan edanetan xuhur izan zaite, soyez modéré dans le boire et le manger" Dv. "Ménager, économe, qui dépense avec mesure, qui fait des épargnes. Etxeko andre xuhurra, maîtresse de maison, bonne ménagère. Gizonik aberatsena da xuhurra eta beharrena iaramana, le plus riche des hommes est l'économe et le plus pauvre l'avare" H. "(L, BN, S) prudente, cuerdo" A. "Txur, [...] parco, económico" Ib. v. zuhur (I, 2). Tr. Documentado en autores septentrionales y en Orixe y Lauaxeta, en un ej. de interpr. no clara.
Ontasun biltzen haritzeagatik sobra xuhur izaitea. CatLav 172 (V 88).
Irakasten diotelarik emaste gasteei xuhur izaten. HeTit 2, 4 (Lç moderatu, Dv zuhur
).
Behar bezala esortatzeko / ez dut ikasi eleka, / xuhurra denak ez dezala / okasionerik xerka. Bordel 82.
Gizon bat ikhusten baduzu xuhurra, ostatuetarik urrun dagoena, bethi bere lanetan [...].DvLab 141.
Huntan ohart gaizkion / erran xaharrari: / Aita biltzaileari / seme barraiari. / Xuhur, ez xuhurregi; / on, bainan ez nagi. ZbyRIEV 1908, 765.
Bana bertze langile xuhurrak, mozkortzen ez direnak dire biziko, denik ere, aski, erretretaren gozatzeko. HUZez 206.
Ezagun da zer ofiziale mina zen, xuhurra, garbia. [...] Badaki zer erran, zer ez. Gogoeta bakotxari bere lekua eratxikitzen dako. JEBur 158s.
Heletarrak [...] barnez bezala mihiz azkar; Doneztihiritarrak, xuhurrago, jauntzia ere ez hain aberats. Ib. 24.
Jan-edanean txit xûrra. "Parco en el comer y beber"
.OrEus 422.
Agur ba, seme xurrok. Elertijak etzaube babestuko, abertzaletasunak baño. (Interpr?). LauxAB 14.
azpiadiera-1.1
(Fig., no ref. a personas)."
Xurri(a)n ari da hori (poliki poliki tanto egiten) (AN-5vill), tanto xurrak egiten ari da (AN-5vill)"GteErd 193.
Arbola txar batzu beren erroetako zain guziez lotuak dagozkio [mendi-paretari], doidoia xutik, makurtuak [...] etsituak kasik beren bizitze xuhurraz. JEBer 40.
Zer lan xehe, xuhur, miragarria! Auzo herrian, Eibarren, dela izan egina. (Interpr?). Ib. 63 (ref. a un trabajo de damasquinado).
Hoita hamabi mila / paper ta urretan, / ez da suma handia / gaurko egunetan; / bainan badakizue / denek bazter hautan: / [...] nekez baztertzen dira / etxe xuhurretan. Mattin 51.
azpiadiera-1.1.1
Económico, rentable. Egur hezetik hainitz behar da su on baten egiteko; idorretik guti aski da. Azken-buruan xu[hu]rrago da: egur idorra erabiliz, atherako zare merkeenik. DvLab 377.
azpiadiera-1.2
(S; H),
txur (V-gip; Lar, H(<ch-> V, G)),
xur (G-azp-bet, R-vid; Mdg 154)
Ref.:
A (txur, xur); Lh (xühür); Iz ArOñ.
. Avaro, tacaño, agarrado, mezquino."Cicatero, ruin en el gastar", "miserable, escaso, avariento" Lar."Mesquin, économe poussant l'économie trop loin, parcimonieux, chiche, avare, regardant"H.
"
Sũr [sic, ¿por xũr?], que es muy suyo, ornicado"Mdg 154.
"
Txur, [...] (FSeg), agarrado, avaro"A.
"
Xur (R-vid), avaro, agarrado"Ib."Ruin, tacaño"Iz ArOñ..
Cf. Echaide Orio 140: "Shurra, roñoso, avaro". Jangoikoa ere arrazio da porta daien txurrago direneki ain eskas ta mezkino berareki. (72). LE-Ir.
Txur ta mezkino Jangoikoareki. (134). Ib.Erran zioten Pariseko jendea arrotzentzat xuhur zela, eta othoiztu zuten urthe batetako behar zuen dirua heien eskutik har zezan. Lap 100.
Pobrea da gure komentua, eta hemengo jendea xuhurra. Hainbertze Anaia Franzizkano hortarakotz igortzen ditut gibelerat, hemen ezin haziz. Ib. 62.
Eni duk eman beharra / oilasko pare ederra! / Martin baitzen hain xuhurra, / igorri zion xakurra. / Axeria da izitzen. Etcham 201 (ref. a un labrador que promete a un zorro la recompensa de dos pollos a cambio de un favor).
Oñatiko andra bat zeguan Madrillen iñude etxe aberats batean. Señoria zan oso txurra, eta neskairi etzien opa prinzipiorik [= 'plato fuerte de una comida']. AndAUzta 62.
Gizon xur batek beste xurrago batekin topo egin eban eta dirua zelan aurreratu eban jakiteko berbetan asi. EgutAr 25-4-1976 (ap. DRA
).
Beste batzu aldiz jaunago eta gure diru beharrentzat xuhurragoak zenbait.LarreArtzainE 256.
azpiadiera-1.2.1
(No aplicado a personas)."Par extension, qui donne, rend, produit peu. Ithurri, aihen xuhurrak, source, plant de vigne peu abondant. Urthe, lur xuhurrak, année, terre peu fertiles"H.
[Estúgu ikústen] nola mantenitzen diren zenbáit emastéki berén eskuetako lan txúrras yago anparorik gábe?LEProg 118.
Mehetegiko xakurra, [...] / larrutik hurbil hezurra, / urthe guzia barura, / zeren zen toki xuhurra. ZbyRIEV 1909, 103.
Zendako aiher ginitzozke [gure hizkuntza zaharrari], erasian diogularik ez dela jarraiki mendeari; gibel egon dela, xuhur, mutu, hau bethi eta aitzinago zoalarik. JEBur 175.
Hango arduradunak beren bitxikeria xuhurreri sobera atxikiak daudenak eta mundu zabaletik heldu diren haize ederreri hetsiak.LarreArtzainE 226.
azpiadiera-1.3
(Uso adv.). Ta egiak erraten xuurregi ari izan dela esku zabalegi baño sinets ditake. "Haber quedado falto en ella que demasiado"
.AIrRIEV 1928, 604.
azpiadiera-1.3.1
(Con reduplicación intensiva). Txur, txur, txur pasa diruba gordetziatik, eta orra: gutxiyenaz pentsatzian aiziak eraman. SorGabon 38.
sense-2
2.
(L, BN, S; Dv),
xur (B, R-uzt),
txur (AN-ulz)
Ref.:
A(xuhur, xur);
AApend(txur);
GteErd 142
. (Uso pred.).Escaso, poco abundante."
Solasa xuhur du, il est sobre de paroles. [...] Egurra xuhur da toki hautan, le bois est peu abondant dans ces parages. Dirua xuhur da, l'argent est rare"Dv.
"Escaso. Ogia xuhur dugu aurten (BN-baig), tenemos escaso el trigo este año"A.
"
Jatekoa xur eman diote (B), jatekoa xuhur da (BN-arb)"GteErd 142 (junto a urri samar y eskax xamar, de otras zonas).
Tr. Documentado en Lizarraga de Elcano, Duvoisin, autores septentrionales del s. XX y en Orixe.
Zein txur den karidadearen urre gau! LE-Ir.
Birtute gau, zein delaik ain balioso, da txur. (375). Ib.Irabaziak xuhur, / ardura gastuak. '
Peu de bénéfices'
.MichelLPB 344.
Buruko bihia da phisuenik. [...] Ondoko bihiak phisu gutiago du, irina ere ez hain xuria, orhea xuhurrago. DvLab 46.
Adar hainitz duen arbolak, erro hainitz; adar guti duenak, erroa xuhur. Ib. 347.
Han egurra xuhur; hezkurrik ez. Ib. 303.
Gaztena, haritza, lizarra, pagoa ez ginintuzke bada hain xuhur gure oihanetan!JEBur 188.
Jatekoa xuhur. Dena ere tzarra. StPierre 23.
Tokia xuhur, orok ni poxolu. Ib. 17.
Ogi guti sartu da; artoa ere xuhur. BarbSup 10.
Ilhun trunko hetarik ez izana gatik, irria frango xuhur zuen. Ib. 101.
Bortz hilabethez, mahaina xuhur, etzangia taula gogor. Ox 28.
Jana xuhur: / Bethi mehe, usu barur. Ib. 121.
Denbora haietan seminarioko bizigarria mehe eta xuhur zen. Const 19.
Nahiz nizan etxean / guzietaz xuhur, / lanetikan bizia / badikeiat segur. Etcham 145.
Badela lan hanitz, jiteak xuhur direla, bizia garesti. JEBer 31.
Janaririk bearrena [...] / artoa da; artatik beintzat ez luke bear xur. OrEus 45.
Beti bezala elhea xuhur, behar gabeko zinkurinarik gabe. "Sobre de paroles"
.ArdoySFran 224.
Nehork ez daki, denbora hetako paperak xuhur baitira bazterretan. "Rares à trouver"
.Ib. 35.
Denbora hetan, handietan ere, dirua xuhur zitaken. "Rare, même chez les grands"
.Ib. 42.
Aurten ure xur dugu, xur. (B). InzaNaEsZarr 1990.
Agorrilean loa labur ala urtea xuhur. EZBB I 26.
Gerla denbora zen alabainan, eta jatekoa xuhur.Etchebarne 34.
Izana gatik lurrez xuhur. LarreArtzainE 56.
Dugun erran aparkalekuak hein bat xuhur direla geltokiaren inguru hortan. Herr 9-10-2003, 1.
azpiadiera-2.1
"
Astoak urhatsa xuhur (prov.), l'âne avance avec prudence"Dv(→)A.
azpiadiera-2.2
(Como adj. pleno). Guk bezala, abereak ere gehienetan barura eta jan xuhurra aski ditu sendatzekotzat. DvLab 228.
Hunen hiztegian eta morfologian utzi dituzten hatz xuhurrak bilatuz baizik ez baitezakete haien berri jakin hizkuntzariek. MdePr 222.
sense-3
3.Sabio. Xühür batek zioan gizona ütsia bezala mündian zela sartzen, lanari ere oroz bat lotzen [...].Egiat 231 (v. tbn. 195).
Gizon xühür baten erranian: [...].Ib. 213.
azpisarrera-1
XUHUR-HAGIN.
"Xuhur haginak jinak ditu (BN-lab), ha entrado en juicio; litm., le han brotado las muelas del juicio" A.
azpisarrera-2
XUHUR IZAN,
XUHURRA IZAN(Aux. trans.; empleado sobre todo en frases condicionales). Ser prudente, tener juicio, actuar con prudencia. "Xuhurra baduk goanen haiz hemendik, pour faire sagement, tu t'en iras d'ici " Dv. Alde-bat xuhur baduzu, zure herrunkan zaude / handiago direnekin, ez zaitezela kide. Gy 92.
Xuhurra baduzu / zure etxea goarda zazu. Ib. 182.
Xuhurra baduzu ez duzu hala utziko. DvLab 122.
Xuhurra balin baduzu zangorik ez hartan sar! Laph 54.
Xuhurra balin baduzu, nik erranaz orrhoit zite. Ib. 111 (Dv traduce en su dicc.: "Pour faire prudemment, souvenez-vous de ce que je vous ai dit").
Xuhur badun, ago neska xirtxila, / ixil, ixil, ixil, ixil, ixila!ElzbPo 208 (tbn. en Or Eus 113).
Xuhurra badu, ez dadiela etxetik higi, aitzinetik hemen bere lekua egin gabe. JEBur 122.
[Ostalertsaren alabak] xuhurra luke bere senhartzat artzain on bat hartzen balu!Ox 28.
Jainkoak egin dauku / manamendu hori. / Xuhurra dukeiena / dakiola segi. Etcham 180.
azpisarrerakoSense-2.1
"
Xuur xuur baduzue ez sartu arriskuan, guardáos de poneros en riesgo"VocB. .
azpisarrera-3
XUHURREAN.
a) "Xurri(a)n ari da hori (poliki poliki tanto egiten) (AN-5vill), tanto xurrak egiten ari da (AN-5vill)" Gte Erd 193. "Xurrian azi bear dira umeak, con sobriedad" (G-azp). b) (Tras sust.). "Eria jan-xuhurrean egon behar da, le malade doit faire diète. Jan-xuhurrean bizi da, il vit sobrement" Dv. "Jan-xuhurrean bizi da, vive sobriamente" A.
azpisarrera-4
XUHURRIK(Estar, etc.) escaso. Arraina heldu da murruka [Bidasoara], / guziei da biltzea zein gehiagoka. / Sarentzat direnean tokiak xuhurrik, / hedatu behar dire elkhar aditurik. HbEsk 95.