1 aria.
Tr. Documentado en autores septentrionales (en su mayoría labortanos) desde el s. XVII (en la expresión -(r)en ariaz). No hay testimonios suletinos (pero cf. el refrán recogido por Oihenart).
1. (Dv ( A (L) ), H, Darric ap. DRA .).
Razón, causa, motivo. "Motif, raison, cause" Dv. " Zer ariaz? pour quel motif, quelle cause, porquoi?" Ib. "Motif, cause" H. " Aria onean erran dauku, nos ha dicho con justo motivo (Darric). Ariarik batere gabe (Id.)" DRA . Cf. infra ARIAZ; v. 1 kari.
Eta aria hortaz Davitek deitzen zuen Jainkoa bere bihotzeko Jainkoa . He Phil 100. Orduan izanen dukezu zenbait burupe eta aria sinesteko. Ib. 270. [Errient] gutiri gerthatzen da yartzea lazoki; / Hartako gehienak, aria onetan, / Higatzen ere dire Eskal-herrietan. Hb Esk 172. Eta ni, hanbat ikharatzeko aria dudana, sor eta gor nago! Dv LEd 254 (Cb Eg II 143 añbeste kausa ). Badagozu nere alderat khexatzea eta aria onean niri erran ahal dezakezu. Ib. 42 (Cb Eg II 15 arrazoiaz keja zaitezke ). Eta aria bakhar hau sobera zen, hil nahiago ez izateko bekhatu egin baino lehen. Ib. 76. Aria hortaz hiriari emana izan zitzaioen izentzat Babel. Dv Gen 11, 9 (Urt horrengatik, Bibl hargatik ). Entzunik bidaiako ariak. "Causis itineris" . Ib. 29,13 (Ur ara joaeraren arrazoiak ). Aria hortaz, paraboletan mintzo natzaiote horiei. Dv Mt 13, 13. Huna, ni naiz zuek bilhatzen duzuena; zer ariak zerakharzte? "Quae causa est?" . Dv Act 10, 21. Eta nondik dator hori? zer ariaz eta zer xedez? Arb Igand 63.
Intención. Cf. A (s.v. ari): "Hari (G-to, L-ain, BN-baig, R), intención. Hari gaiztoko gizonenganik habil urrun (BN-baig), aléjate de los hombres de mala intención" (v. HARI GAIZTOKO, s.v. hari).
Mintzo edo konbersazione gaxtoak deitzen dire zenbait xede edo aria gaxtoz egiten direnak. He Phil 327 (SP 326 intenzione gaixtoz ).
2. (Sal, R ap. A ; Dv, H).
"Relation, liaison" Dv. "(Sal, R), trato. Zer onki eramaiten dei aria bere artean! (R), ¡qué bien llevan el trato entre ellos!" A. " Aria autsi diek eta etxu adiskidetren aisa (Sal), han roto las relaciones" Ib.
Zuk eztuzu ariarik eta egitekorik gaxtagiñekiñ. Ch IV 13, 2. Profetak erran zion Israelgo erregeri: zer aria da zure eta ene artean? " Quid mihi et tibi est?" . (4 Reg 3, 13) Lg I 368 (Dv zer ikhusteko da ). Zer aria dugu Davitekin? Zer on dukegu igurikitzeko Isairen semea ganik? Ib. 340. Eta ez dezazuela izan ariarik presuna Jinkotiarrekin baizen. Mih 63. Dugunaz geroz heiekin mila aria eta errelazione. Jaur 374. Izan gabe, ahalaz, adixkidetasunik ez ariarik erlixionearen etsaiekin. Ib. 393. Hainitzekin dituzte [aphezek] bortxazko ariak. Hb Esk 197. Nausi eta muthilen artean badire aria onak. Hb Egia 30s. Adamek bazituen aria handiak Yainkoarekin eta aingeruekin, erori aitzinean. Ib. 43. Aria berriko buruzagia. (Interpr?). Ib. 47. Hek ez dute, ez dezakete den gutieneko ariarik izan Elizarekin: Jesu-Kristoren Elizaren athea, bathaioa da. Lap 374 (V 171).
Trato, conversación.
Gerthatu zen aphezpiku batekin karrosa berean, eta gehiagoko ariarik gabe, galdetu zion. Hb Egia 29.
(Dv, H) .
(Hablando de cosas). Relación. " Imitazionea, elkarrekin aria sobrarik ez duten sententzia hainitzezko multzu bat da " Dv.
Nahi nuke gure hitzek luketen ahalik-eta ariarik handiena gure sentimenduekiñ. He Phil 209. Izpirituak eta gorphutzak batak bertzearekin duten aria hertsia dela kausa. He Gudu 127. Ikhusak bada herorrek eta jujazak zer aria, zer egite den hik ukhan dituan sentimenduen eta [...] lege garbi hunen artean. Dh 149. Ez dute berenaz ariarik ez bardintasunik batere zeruko loriarekin. Ib. 171. Iberi, Kantabria, eskualdun herria, / Izen hoitan nik daukat badela aria. Hb Esk 41. Behar dire ariak gauzen artean. Ez dire barrikak mahaineko, ez mendiak gizonen sorbaldetako. Hb Egia 30s. Zeru lurren arteko aria guzien lokharria. Ib. 38. Bagagozi izen horiek gehientsuak elkarretaraturik erakhusterat emaiten daukuten ariaz bertzalde, ez othe duten heuskarazko izen khidearekin --erran nahi baita hartza hitzarekin-- ahaidetasun ber-bera? Darric RIEV 1913, 226.
Relación de parentesco, de origen común.
Ez dute [eskaldunek] ariarik bertze nihorekin: / Hun, Tartaro, Esklabon, Zinbre, Teutonekin. Hb Esk 9.
3. Obligación.
Hortaz landan oraiño behar dut izan zerbeit aria edo obligazione, halako ordu batean mintzatzeko. He Phil 361 (SP 358 eginbide ). Ez da bada egun Jinkoa lehen zen bezain nausi handi eta maitagarri bat? Ezditutzu bada bethi harekin ariya berak? Denbora batez bertzean baño gutiago haren azpiko zare? Mih 16.
4. (A (que cita a Dv)).
Orden, disposición, organización.
Nork erranen du zeruetako bideen aria? "Caelorum rationem" . Dv Iob 38, 37. Hola hemeretzi ehun urthe huntan, Ordenako Sakramendua eta indar izpiritualak hedatzen dire dioazenetarik heldu direnetarat, bethi aria berekin eta deus utzi gabe asmuei. Hb Egia 106.
5. (H).
Parecido. " Elkharrekin aria handi bat dute , ils ont une grande ressemblance, un grand raporte entre eux (Jub)" H. " Zer aria da hekien artean?" Ib.
Ez erran galduko dela orai artinoko orthografa eskuarak orthografa frantses eta latinarekin duen aria. MarIl VIII.
6. (Sc ap. A ), aia.
Casta; linaje. " Ber ariatik tüzü, son de la misma raza. Aria huneko kabalea, ganado de buena casta. Aria huneko gizona, hombre de linaje esclarecido" A.
Zer ariatako jente da halako nazione baten althe mintzo den Frantzes izenekua? Eskual 5-3-1915, 2. Haren aiako bati herriko segretariak edo idazkariak khanbiatü zeion izena sortzaoko paperetan. GAlm 1960, 38. Gure aia bethidanik / bizi Urdatxe lürretan. Casve SGrazi 156. Han bizi zen aitzinetik / gure aia lanetarik. Ib. 76.
Tipo, género.
Diroie Bordeleko ardoa osagarriaren hun dela, Delaunay, horko jaun Prefetak jüntatü dütü ardu egile handienak eta igaran dü behar ziela 'au chateau d'Epernon'-en mündiari erakasi ardu hoberen 'aiak' oro. Herr 21-2-1963 (ap. DRA ).
Especie (animal).
Mauleko ihizlariek soltatu die epher hume andana bat, nahiz eta aia populka dadin. Herr 17-12-1959 (ap. DRA ).
7. Cuestión. " Bazterrerat ematzue aria alfer eta haizezkoak , mettez de côté les questions vaines et vides" Dv. " Hitzezko ariek ez dute akhabatzerik, les questions de mots sont sans fin" Ib.
8. Costumbre.
Nahi bagintu bilhatu nundik heldu zakoten aria hori, hatzeman gindezake nola bethi danik bertzeen eskuko izan baitira, bethi danik ere emeki eta ederki mintzatu behar ukhan dutela. Prop 1885, 156.
9. Situación.
Nola bizi? Nola iraun aria hortan? HU Zez 65.
ARIAKO .
(Tras gen.). Del tipo de.
Ez zutena maiz entzun nola, aspaldiko denboretan, lehen kristauak heriotara eraman izan ziren Erroman? Berak [bi gizon gazteak] ere ez ziren martirien ariako? Mde Pr 292. Lagunok aldiz etziren begitarteetan irakurtzen dutenen hariako [sic, con h] . Ib. 142.
ARIARA .
(Precedido de gen.). Según. v. arabera.
Debozionearen pratika antolatu behar du bat bederak bere osasunaren, bere egitekoen, bere egiñ biden ariara. He Phil 11.
ARIAZ.
a) (L, S ap. A ; Hb, Dv, H) .
(Precedido de gen.). Por motivo de, por razón de, a causa de. " Zure ariaz barkhatzen diot, je lui pardonne en votre considération" Dv. " Begitarte egiten dautazu, jaun horren ariaz (Lc), me hacéis buena acogida con motivo de ese hombre" A (s.v. ari ).
Hill denaren ariaz da osatzen ahukua. EZ Man II 96. Erakuts azu zarela / Ama ona eta fidela, / Gure ariaz semea / Duzula othoitzten zeurea. EZ Eliç 391. Zeure gizon egitearen ariaz [...] Zeure ethortzearen ariaz, Iauna begira gaitzatzu. Ib. 348. Egiozu maiz zenbeit othoitz [aiñgeruari]: lauda zazu hek begiraille ematearen ariaz. He Phil 147. Onen ariaz izaten den boztasuna. Ib. 107. Ez bagiñote gizonei ungirik egiten bere merezimenduen eta kualitate onen ariaz eta arabera baizen, nekhez eta bakhan egin giñozakete. Mih 53. Esperantza dut ene borondate onaren ariaz obra hau presuna Jainkotiar guziez onhetsia eta begitharterekin errezibitua izanen dela. Brtc 8. Maithagune berezi horren ariaz, errekeritzen zaitut eman diezadazun hau nik ere dagokon bezala prezatzeko ta osorik begiratzeko grazia. Dh 84s. Jesu-Kristoren merezimenduen berthutez eta haren bihotz sakratuak ekhartzen darokun amodioaren ariaz. JesBih 454. Fedearen ariaz Abelek Jainkoari eskaini zioen Kainek baino bitima hobea. Dv He 11, 4 (He fedeaz ). Geroago egiten diren hutsen ariaz, zur hekietarik gehientsuei barnea galtzen zaiote. Dv Lab 347. Zer nahasmenduen ariaz Jaunaren eguna izanen da bada zuretzat debruaren eguna. Arb Igand 188. Zerua ubeldu zen ekaitzaren ariaz. Mde Pr 120. Ez dakit xuxen noren ariaz zuen apez harek [...] ezarria beste bat. Larre ArtzainE 108.
(H) .
(Precedido de tema nominal nudo).
Ohaidea eder-ariaz, ezkont-idea zuhur-ariaz. "Choisis ta fille de joie par sa beauté, & ton épouse par sa bonté" . O Pr 350.
(Precedido de sintagma con suf. -(e)lako ).
Horiek aditzen zituztenei erran zioten parabola bat Jerusalemetik hurbil zelako ariaz, eta zeren guziek uste baitzuten Jainkoaren erresuma orduan agertzera zihoala. Dv Lc 19, 11 (Lç zeren baitzen Ierusalemeko aldean ).
b) Por medio (de).
Eta meza saindu hunen / Ariaz nik nahia / Ardiats diezadazu / Iauna ganik grazia. EZ Eliç 35. Exerzizio horren ariaz eta moienez, ihinztatuak izan daitezen gatik Jainkoaren benedikzioneaz. He Phil 121. Egortzen zaituztet, bothere haren ariaz, ene aitaz egorria izan naizen bezala. Lg II 296. Bildu nahiz beraz haur gazte hura, hari onetsarazi beharrez bere nahia, haritu zen lehenbizian adiskide batzuen ariaz. Jnn SBi 136. Deithu ondoan bere gana lehen lehenik artzainak, eta hekien ariaz munduko jende umil eta xehe guzia. Ib. 15. Menturaz lausenguen eta atseginen bidez ardietsiko zuela oinhazen ariaz ezin ardietsi zuena. Ib. 152.
c) Acerca de, sobre.
Behin baino gehiagotan, Bretaniako asko Jaun argituekin solas egin dut gauza horren ariaz. Arb Igand 35.
d) A fuerza de. " Errepikatuaren ariaz, à force de répéter" Lf Gram 496.
Lehen hitzak, amaren belhaunen gainean, amaren besoetan entzunaren ariaz ditu beharriak hartzen. JE Bur 178. Behatuaren ariaz, ikasia bezala nuen jadanik. Ib. 59. Olhetako labeak berotuaren ariaz barnetik erreak eta janak izaiten ohi dira hiru ilhabeteren buruko. JE Ber 83. Poeta, gogoetatuaren ariaz, jartzen da emeki emeki lo-antzeko egoera berezi batean. Mde Pr 372. Gobernuak, errepikatuaren ariaz, onhartaraz lezokete deneri. Lf ( in Zait Plat XVI ).
ARIETAN .
(Precedido de gen.). A modo de, como.
Jainkoak hura [grazia] eman baitu [...], bere zuzentasunaren erakhusteko, aitzineko bekhatuaren barkhamenduaren arietan. Dv Rom 3, 25 (He bekhatu iraganen barkhamenduan ).
ARIETARA .
(Precedido de gen.). Por medio de.
Aingeru batek erran zioen santa Brixitari lege zaharreko profetak bozkarioetan jartzen zirela jakiteaz Jainkoa utziko zela apazegatzera Mariaren humilitateaz eta garbitasunaz, eta bereziki haren arietara barkhatuko ziotela gehienik hirritatu zutenei berei. MarIl 75 (sg. DRA ; la ref. es incorrecta).

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper