1.
(G ap. A
; Lar, Añ(G), H),
epailla (V-m ap. A). Cortador, el que corta.(Usado gralmente. como segundo miembro de compuestos)."Cortador"Lar.
"Degollador, lepo, idun epaillea
"Ib."
Arraiepailea, marchand de poisson, qui le débite par tranchées"H.
"Cortador de carne, de tejas, de árboles"A.
Boozen ogi epailleen ondoan ogi buruzkak biltzen hari zela. SPPhil 188 (He 190 ogi ephallen; cf. infra (2)).
Rut Moabitiarra ogi epaillen eskuetarik erortzen ziren buruak biltzen zebilan. ES 193.
Uzta da munduaren akhabantza eta bihi ephailleak dire aingeruak. HeMt 13, 39 (HeH uzta-ephaileak, Ip ogi-ephailiak).
Neuk aztertuko dot zure jakiturija andija, ta ikusiko dogu zarian edo ez ill-epalla edo anatomiko ona. MgPAb 53.
Etorri zitzaien okelasaltzalle edo erriko aragi-epallea. VMg 69 (cf. infra (3)).
Benetan beargiña, gañera goixtarra, / Gari epalla bere benetan azkarra. ABAmaE 416.
Belar epaile hauta, eskuaire ona eta beti bere urratsean eta izari onean.LarreArtzainE 40 (cf. infra (2)).
azpiadiera-1.1
(Referido a objetos)."Taja-pluma, luma-epallea
"MgPAb 202.
"
Epailia
"Ib.134 (en una lista de herramientas de una fábrica de fundición; sg. Azkue, en la ed. de 1899, 'tajadera'). Ganibita epallea emakumeetaraño ere iritsi zan. Lard 105.
sense-2
2.(-ph- BN, S; -ph- SP, VocBN, Gèze, Dv, H), epeile. Ref.: A; Lrq.Segador."Moissonneur"SP.
"Faucheur"VocBN y Gèze. Hala nola ephaile batek sorro bateko belhar guzia etzanarazten baitu bere sega-ukhaldien azpian. DvLEd 111.
Iguzkitarat, hor ephaileak, lur azala bezain gorri. Ox 75.
Epailerik nihun ez ikusirikan ere, gogoak emaiten dauku igitaiaz egina izan dela lana. JEBer 18.
Uzta-eguna, munduaren azken eguna; epheileak, aingeruak. LeonMt 13, 39.
sense-3
3.(Lar, Añ (G); Dv (epalle V), A), epailla. Carnicero, matarife."Carnicero"Lar, Añ.
--Ori epailla baten zeregiña da. --Zer da epallia? --Epallia da zuk karnazeruba esango zeunskijona. MgPAb 52s.
Belarluze baten irrinza estuba danzut; ilten dago epaillia. Ib. 82 (112 epalla indet.).
Eramango aut aragitegira ta epallearen mallu gogorrak beratuko dik burua. VMg 86.
Epaile edo karnizerubak aragija [...] saldu leije. Astar II 70 (epailiak).
sense-4
4.+ epailla.Juez; miembro de un tribunal; árbitro.v. ebazle, epailari, juje, AUZI-EPAILE. Tr. Documentado en la tradición meridional desde finales del s. XIX. En DFrec hay 10 ejs. de epaile, 2 de epaila, 4 de epaille y 18 de epailla .
Epailletakoak, Manuel Antonio Antía, ... (1879, Don). JFlor. Izendatuko dira batzar-epalle bereziak (1882, Don). Ib. Epaille, ekadoi edo juezen mendean gelditzen diran gaizkille danak. Ag Ezale 1897, 126a. Ortarako, nor bere erriko alkate, sekretario edo epaillaren (juez) agiria bidalduko digute. EEs 1913, 108. Epaillien iritziz bakarrizketa bat obeto esaten duanari, 25 laurleko. Ib. 93. Sariak emateko izendatuko diran epaillien artean. ForuAG 297. "Zoazte [...] betiko sura" esango diote Jesus Epailleak gaiztoai. Inza Azalp 117. Indar-neurtze artarako epaille edo erabakitzalletako bat. Muj PAm 24. Epalliak dirautso / lasaitu dedilla. Enb 208. Yarriko zaitu epailearen (juezaren) eskuetan. Ir YKBiz 286. Zeru, lur, egurats, gizon, / nigana tut / epaile-sur, oro begi. "En actitud de jueces". Or BM 30. Epaille Argibidelari dan Villalon Camacho'tar Peli'ren aurrera. "Juez instructor". EAEg 5-5-1937, 1615. Agur, gure agintariak, / epaile eta abadiak. Yanzi 67. Auzipean, epaille ta polizi ankerren eskuetan. Erkiag BatB 199. Esango nuke, auzi auetan, berak direla epailerik txarrenak. Vill Jaink 68. Zer ziren haren epaile izatera ausartzekotz? Mde HaurB 78. Arek epailleari ta epailleak ertzaiñari emonda, giltzapean sartua izan ez zaitezan. Ker Mt 5, 25 (ed. 1966). Epaitua epaile bezela [ez] agertzeko. Ugalde in MEIG IX 51. Epailleak, nere iritzia zan bezela, Merdillegi orri eman zioten txapela. Alkain 26. [Estropadetako] epailleen erabagia zuzena ez zala. Etxabu Kontu 47. Epailleak berekin / epaiaren giltzak, / txilibitu xaar ari / astinduaz iintzak. Zendoia 152. Emen nok daben errezoia jakiteko nor ipiñi epaille? Gerrika 276. Baginakien gure herritarrak izanen ginituela jujari eta epaile zorrotzenak. Larre ArtzainE 196. v. tbn.
EEs 1914, 101. Ldi IL 83. NEtx Nola 38. Or Aitork 21. Zait Plat 140. Ugald Iltz 27.
sense-5
5.
(V-gip, BN-ciz; -ph-Dv, H)
Ref.:
A;
IzArOñ
. "En terme de tuilier, mouleur ['vaciador (en molde)']"Dv.
"En tuilerie, celui qui façonne la pâte d'argile en tuiles"H.
"El batidor de barro en las tejerías"A.
"
Epaillia, el encargado de hacer la teja"IzArOñ.
sense-6
6.(-ph- BN-lab, S ap. A; -ph- Dv).Peonada."Arpent de prairie; étendue qu'un faucheur peut faucher du matin à midi"Dv.
"Peonada, medida superficial de prados. Phentze horrek baditu zortzi ephaile
"A.
v. 1 epaitza (5).
azpisarrera-1
AUZI-EPAILE(V, G ap. A; VocCB, Dv; auzi-epailla V ap. A). Juez. "Auzi-epalla (V), el juez o persona que decide el pleito o litigio" VocCB. "Juge" Dv, que cita el VocCB. Marijak berak eruan ebalako Karlos-en arimia Jesus auziepalla edo Juezaren aurrera. UrMarIl 39.
Pekatu egin zeure Salbagillia, zeure Aita, zeure Jauna, eta zeuri epai betikua emongo deutsun auzi-epallia begira daguala!Ib. 71.
Imiñi eben Auzi-aulkija (Tribuna), / Eta jarri zan Auzi-epallia (Juez). UrPoBasc 62.
Orduan ez da etorriko arzain maitatsua legez bere ardi galduaren billa, ezpada auziepailla bildurgarri bat legez. ItzBerb I 7.
Auziepalla nagusiaren aurrean agertuteko egoera onean zagozan gogoratuten zareala. ItzAzald 205.
Baña etorri da Jesukristo, bizien eta ilen Auziepallea. Ib. 39.
Korrejidoreak, auzi auek erabakitzeko, merino bat eta amabi auzi-epaile bear ditu. AY 1934, 5.
Bertso-demarako eupada iaurtitzen die elkarri; Palemon auzoa artzen dute auzi-epailetzat. IbiñVirgil 37.
EPAILE-BIDE.
Vía judicial. Au egin naiko luken etxe-jabea illabete baten mendean epqaille bidea artu bearrean da."Procedimiento judicial"
.EAEg 1-11-1936, 188.
Epaille-bidez etxetik botea izango litzakenean. Ib. 1-11-1936, 186.