Tr. Además de en(t)zun, las únicas formas documentada son in(t)zun y ün(t)zün, que se encuentran en textos mixanos: la primera en CatLan, la trad. de Alfonso Rodríguez (201) y Salaberry de Ibarrola (Mt 3, 17), y la segunda en Etchart (1.1v, 3.1r). En DFrec hay 524 ejs. de entzun .
etimologikoa
Etim. Para las distintas etimologías propuestas, v. FHV 114n.
sense-1
I.(Vb.).
azpiadiera-1.1
1.
(gral.; Urt I 112, Lar, Lecl, Gèze, Dv, H; -nz-Lcc, SP, VP 25v (
ensun
), Lar, Añ, ArchuVocGr, H),
entxun (V-gip),
intzun (BN-ciz; Dv, H),
inzun,
un(t)zunRef.:
A;
Bon-Ond 158;
Lrq;
ContR 531;
AtSac 40;
IzR 288;
EtxbaEib;
HolmerApuntV;
EAEL 18;
GteErd 92
. Oír; escuchar."
Zer esaten zuen entzun nion (G-goi-azp, B, BN-lab)"GteErd 92.
v. 1 aditu. Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. Las formas sintéticas de conjugación, documentadas ya en Dechepare, Leiçarraga (Ins F 8r), Lazarraga y Micoleta, parecen conservarse mejor en la tradición vizcaína; así, las encontramos en Moguel (PAb 82), Añibarro (EL 1 85), fray Bartolomé, J.J. Moguel, Astarloa (II 142), Zavala, Uriarte (MarIl 38), Arrese Beitia (AmaE 392), D. Agirre (Ioan 220), etc. Hay tbn. algún ej. en Lardizabal (200), y en algunos autores septentrionales (Larreguy, Arbelbide o Larzabal) se encuentra la forma fosilizada ba(da)ntzut (v. infra ). A partir de la tercera década del s. XX su empleo aumenta, sobre todo en el Sur. Para 'escuchar a alguien' los septentrionales usan exclusivamente el aux. trans. bipersonal; al Sur, desde mediados del s. XIX, se emplea generalmente el tripersonal, aunque parece que hasta esa época alternaban ambas construcciones (a menudo en un mismo autor), si bien predominando los ejs. del tipo entzun nauzu sobre los del tipo entzun didazu . Para -t(z)en entzun, mientras al Sur encontramos sólo ejs. con aux. tripersonal, al Norte hallamos tanto (p.ej.) hori erraiten entzun diot como hori erraiten entzun dut, abundando más tal vez el segundo tipo. Es general la expresión meza entzun, mientras que apenas hay ejs. de meza aditu (v. s.v. meza ).
Obato lagunetan zaituela Munsarasko seme lealok enzuten dot. fJZ 99.
Harik eta danzuteno sentenzia gainian. E 63.
Guk enzun dugu [Iesus] hori erraiten. LçMc 14, 58 (He aditu baidugu [...] erraten, Dv aditu diogu erraten, Ol, Or e IBk entzun diogu esaten, Leon entzun dugu erraiten, Ker entzun geutsan esaten
).
Eta akabatu zituenean bere hitz guziak populuak zanzuela, sar zedin Kapernaumen. LçLc 7, 1.
Tharrita zezaten bada pupulua eta hiriko gobernadoreak gauza hauk zanzuzkitenean. LçAct 17, 8.
Au danzuan puntuan. Lazarraga A26, 1199v.
Ene laztana, enzun nagizu. Ib. A7, 1171v.
Nanzuzu, zaoz geldirik. Ib. A10, 1175v.
Benzu munduak ene deadarra!Ib. B15, 1185v.
Letra haur ezkiribatuz geroz enzun dut duk de Umena ere hil dela.
CartEspBN
449.
Zegik ezer hendorea, enzun artean bestea. RS 73.
Meza enzuten duenak. BerTrat 60r.
Urrenak entzunen du aparteko soñua. EZMan I 135.
Iakinez gero, enzunez gero, eta entzunari iabeturik, bere gaiñera hartuz gero. Ax 313 (V 208).
Banzuk <-s-> mutil. "Oyes mozo"
.Mic 12r.
Nik zuen azturak et' atunak / Gu baitan orano ez enzunak / Argiratu tut ilhunbeti. OPo 47.
Ene auhenak entzunik. Gç 71.
Herots handi Zelütik jiten zen bat enzün zien. Bp II 71.
Ezin ikhas ditezke eta ez jakin baizik entzunez. ES 140.
Meza entzun bage irten zebanak. OA 151.
Meza enzutera. El 62.
Entzunak izanen garela. HeGudu 41.
Neke beitzaie lürreko gaizetzaz mintzatzen entzütia. Mst III 4, 4.
Itz egizu, enzungo zaitut. CbEg II 129.
Hitz hauk gora, eta bere dizipuluek entzuteko bezala erran zituen. Lg II 225.
Zer egin behar dü zerbait medisenzia inzün dienak?CatLan 98.
Enzun eidazu. AñEL1 170.
Jainkoaren itza entzutetik igesi ez dabillen jendea. AA III 408.
Adizatzu ta entzun nere deiak. Dh 89.
Guztiak dakuseela ta dantzubeela. fBOlg 71.
Entzun nagi konfesinoian. JJMgBasEsc 55.
Errespeturekin entzun ondoan Kofesorraren abisuak. CatLuz 35.
Nik entzünik düdanaz. Etch 514.
Obeto entzuna izateko. UrMarIl 18.
Jainkoaren otsa entzun zuten. Lard 4.
Kuidado gabe egon ziñezke, / beriak entzungo ditu. PE 80 (v. ENTZUTEKOAK ENTZUN).
Haren mintzoaren entzütiari jauzi zen haurra Elizabethen sabelian. IpHil 78.
Behar dautzuet erran zer entzunik nagon. HUAurp 181.
Zuk entzun zeutsan lapur onari / goiko zorion-eskea. AzcPB 30.
Entzuizu, Mari lotsagabe. AgKr 170.
Len entzun gabeko mintzura. AArdi 109.
Ene amari entzun diot [...] eskualdun kanta bat. BarbSup 106.
Entzunak entzun, bethi nindagon: / saindurik hor bizi dea?Ox 22.
Botz ederraren entzütia gatik. Const 28.
Entzunagaz batera. Enb 146.
Ba-zentzutela iduri zitzaioneko esan zien. OrMi 88.
Mintzatu baino lehen, badaki entzuten. JEBer 47.
Ori ere entzutekoak giñan. ABarGoi 41.
Haren aipua entzun zuen. MdePr 88.
Asko entzutzen dira gure errian. SMZirik 82.
Ta ondiño baltzena entzuteko ago. BilbaoIpuiB 14.
Aspaldi du ez dutala aphez baten elerik entzun. JEtchep 74.
Liburu bat euskeraz egiten ari nintzela entzun zuanean. VillJaink 7.
Ara joan artean, ni maldizio gutxi entzuna izango nintzan. BAyerbe 53.
Aren itzak entzunda / piska bat erotu.Ayesta 23.
Ez dituela Jainkoak entzuten gure kaltetan diren otoitzak.LarreArtzainE 291.
Ipui hori, entzunaren entzunez edo, lizunduxea ageri da. MEIG I 154.
1.
(V)
Ref.:
A;
EtxbaEib
. Famoso, conocido. Eragin daijuegun euskeraz berba Q. Curcio, Salustio, Tito Libio, Tacito ta Ciceroni, zeintzuk dirian enzunenak. MgPAb 202.
--Zer bertute graziareki batean ematen dituzte Sakramentuak? --Irur enzunenak bertze guzien artean, eta dire Bertute Teologalak. AñCatAN 44s.
Espainako baztar entzun onetan. fBIc I IV.
Ondo entzunak dira antxiña Kristinaubak egin oi zitubeen penitenzija luze ta gogorrak. JJMgBasEsc 271.
Arako San Bernardoren erregu jakin ta entzuna. UrMarIl 18.
Lumadun eskribatzalla aiñ entzunak. ABAmaE 63.
Aita Francok bere "Erantzuera errikorretan", ain ezagutuak eta entzunak diranetan dakarrena. ItzAzald 116.
Pinturen Musagan billatu ditut ainbeste bidar izentautako Iaunaren Bestiruditzea [...], Madonna di Foligno ondo entzuna. AgIoan 203.
Euskalerri guzian entzuna da "Lakuntzako Pertza". OrEus 250n.
Pastranako prailetegi entzunera. GaztMusIx 143.
Ain entzuna dan Maria Gorettiren zinea. MAtxGazt 60.
Itxas bion bitartian dago Jordan ibai entzun ori. Gerrika 254.
Bilboko medikurik entzunenak.Ib. 103.
azpiadiera-2.2
2.
(S ap. Lrq
; Lh). "
Gizun entzüna, homme compétent"Lrq.
Lizarrag' eta Larramendi / Irakasle hain entzunak. ZbyRIEV 1909, 400.
Haritxabalet jaun apez entzünaren adiskide bezala. Const 28.
sense-3
III.(Sust.).
azpiadiera-3.1
1.Atención. Au da bada, neure entzula onak, sermoe onetako nire ustia, ta zeubeen entzun onaren geija. fBIc I app., 5.
azpiadiera-3.1.1
"Se emplea en sentido de obediencia, docilidad. Seme batak ez eukan entzunik; bestia berriz, entzun onekua
"EtxbaEib.
Cf. infra ENTZUNIK GABEKO, ENTZUN ONEKO.
azpiadiera-3.2
2.
(H(V)). "
Entzun ona, bonne renommée"H.
azpiadiera-3.3
3.
(H). Oído, sentido del oído.
azpisarrera-1
BADANTZUT.
azpisarrerakoSense-1.1
a)
(S; H; baantzutSal; H, bantzutH, bantxutG-azp, L, BN, mantxutBN)
Ref.:
A(
badantzut, baantzut, mantxut
);
AMorf 730;
GketxLoiola(
bantxut
)
. Sí, ya oigo (usado como interj. para responder a una llamada o para mostrar atención).
"
Badantzut, je vous écoute"H.
"
Bantxut!, ¡presente! Respuesta al pasar la lista"GketxLoiola.
Entzun zuen, lotarik, boz bat bere izenaz deitzen zuena. Ihardetsi zion: badantzut. Lg I 252.
--Ene arreba Juana! --Badantzut, anaia jauna. JanEd I 132.
Badantzut, adiskidea. ArbIgand 25.
Badantzut, iauna. OrQA 153.
--Errazu, Julia? --Mantxut. Herr 10-3-1959 (ap. DRA; la ref. es incorrecta).
Bantzut, jauna. LarzSenper 30.
azpisarrerakoSense-1.2
b)
(baantzutHb, H, bantzutHb, H, mantzutBN-baig, mantxutBN-baig; Lh). "
Mantzut, ¡qué dice!, respuesta a algo que no se ha entendido. Mantxut, en tono familiar"SatrVocP.
--Han dago zure buruaren aphaintzeko korona bat ederra. --Badantzut, jauna? --Korona eder bat han dagola zuretzat. EGAlm 1897, 29.
azpisarrerakoSense-1.3
c)
(A) . (Sust.).Respuesta.
Dei hunari badantzut huna. SGrat 5.
azpisarrera-2
ELKAR ENTZUN. Entenderse, compenetrarse.
"
Algar untsa entzuten die (BN-arb, S)"GteErd 302.
v. ELKAR ADITU.
azpisarrera-3
ENTZUN-BEHAR. Lo que hay que oír (referido a palabras desagradables).
Nikanor-en entzun-bearrak!ErkiagBatB 192.
Gure oraingo entzun-bearra / ezta izango makala!MEIG I 41.
azpisarrera-4
ENTZUN-BEHARREKO. (Lo) que debe oírse.
Jakitunen esanak entzunbeharrekoak omen dira ezjakinonetatik urruti badabiltza ere. MEIG I 170.
azpisarrera-5
ENTZUN-EGARRI. Ansioso de oír.
Barneko musika naiz entzun-egarri. OrPoem 531.
azpisarrera-6
ENTZUN-EHI. "Facile à entendre"Lrq.
azpisarrera-7
ENTZUN-ENTZUN EGIN. "Norbaitek esaten dizuna entzun, norberak ezer erantzun gabe. Bronka, sermoia, erretolika luzea... gehienetan. --Ze moduz mitiñian? --Ba, entzun entzun ein juau ta kalera
"ElexpBerg.
"
Gaztetan etxian zenbat bronka berandu aillegatziagatik. Guk, entzun-entzun eiñ da oera
"Ib.
azpisarrera-8
ENTZUN ERAGIN (Urt II 351). Hacer oír.
v. entzunarazi. Neurtitz onetxek entzun eragin eutsezan auzokoai. ABeinB 46.
Belarririk sor da gorrenari entzun eragiñ artean. AgKr 70.
Bere Abenda-egija / Ludi gustijan entzun-erain dau. Enb 124.
Atsegingarri izango ez zazkitzunak entzun-eragiteko. ZaitSof 180.
Soiñu pozgarriak entzun eragiñaz. ErkiagArran 33.
azpisarrera-9
ENTZUN-ERANTZUN. Conversación.
Onetarako bertako Gobernua ta Espainiakoa entzun-erantzunetan eidabilz. Ezale 1897, 8a.
azpisarrera-10
ENTZUN-EZIN.
azpisarrerakoSense-10.1
a)Inaudible.
Belarriz entzun-ezin eta begiz ikusi-ezin dan lezeraño. ZaitSof 94.
azpisarrerakoSense-10.2
b)Sordera.
Makal zegoen, ba, entzun-ezin pixka bat bai, baiña, esateko, ondo. Zendoia 79.
azpisarrera-11
ENTZUN-GAUZA. Objeto de la audición.
Belarriak berez geiago irauten du [...] bere entzungauzari erne egoten. OrQA 131.
ENTZUN-NAHI. Deseo de oír.
Belarriak ez dida barkatzen bere entzun-nai ortan. OrQA 137.
Kaixo, arreba, emen natorren / umore onez kantari [...] / Idukiko den entzun-naia ta / zer kontatua ugari.MMant 161.
azpisarrera-14
ENTZUN ONEKO. "Obediente, dócil. Seme oso entzun onekua gure nausiña
"EtxbaEib.
[Dama] entzun onekua maitte eban senarrantzat. EtxbaIbilt 462.
azpisarrera-15
ENTZUN-ZALE. Aficionado a oír.
Cf. entzule. Bardiñeko berotasun zorua agerturik bere sermoi entzunzaliandako. EtxbaIbilt 463.
azpisarrera-16
ENTZUTEKO (Dv; -tzekoV-gip). Digno de ser oído (algo o alguien).
"
Entzutzekua atara daben musikia
"EtxbaEib.
v. entzungarri (2). Gelditu gura badau puska baten gugaz emen, enzungo ditu enzutekuak. MgPAb 173.
Entzutekoa izaten zan euren arteko eztabaidea. AgKr 79.
Entzutekoa zan, ta parrez lerregin-bearrekoa, ango aria. LdiIL 49.
Zuek entzun bear dituzuen entzutekoak!ZaitSof 92.
Entzutekoa predikatzen. "Il fallait l'entendre prêchant"
.ArdoySFran 136.
Entzutekuak ziran / trikitilariak. UztSas 317.
azpisarrerakoSense-16.1
Zure hats beherapenak enzutekoak dira. "
Exaudibilis"
.SPImit I 24, 1 (Ol entzungarriak
).
azpisarrerakoSense-16.2
(Lo) que debe ser oído. --Zoin Meza enzütekoago dügü? --Nork bere Parropiakoa. Bp II 10.
EZ-ENTZUN EGIN (Añ),
EZ-ENTZUNA EGIN,
EZ-ENTZUNARENA EGIN. "Orejas, oídos de mercader, hacer que no se oye"Añ.
v. ENTZUNGOR EGIN.Cf. Barb Leg 24: Gure gizonak alegia eta ez entzun egiten du. Egiten diogu menturaz ez entzunarena. JnnSBi 172.
Ezentzun edo entzungor eginda. AgKr 83.
Jesusek arri ez entzuna egitten zuan. InzaAzalp 128.
Pernandok ez entzun egin zuen. MujPAm 43.
Aitaren akarrari ez entzun egiñaz. EtxdeAlosT 63.
Ez-entzun egiñaz. NEtxAntz 140.
Ez dizue ez-entzun egingo. OrQA 162.
Biotzaren abotsari ez-entzuna egin nionean. TxillLet 136.
Ez-entzunarena eitten irauntzen ebala bere aitzen emon gura guztieri. EtxbaIbilt 476.
azpisarrerakoSense-18.1
Ez egijezu arren nire erreguei ezentzunik egin. UrMarIl pró.
azpisarrera-19
EZ-ENTZUTEKO. "
Lurrak be ez entzutekuk (-kuak) esan, decir barbaridades, perrerías"EtxabuOnd 106.
Entzutekoak izaten ziran euren destañazko esanak... edo ez entzutekoak. AgKr 67.
azpisarrera-20
EZIN ENTZUN BATEAN. "Arrazoina edo oiuka arizanak, bakotxa berea gogoan geldituak adiarazteko, ezin entzun batean dirade
"FIr 158.
Ezin entzun batean ziran, bakoitzak berea gogoan. ZaitPlat 151.
azpisarrera-21
EZIN ENTZUNEKO,
EZIN ENTZUNEZKO (Dv). Inaudible.
Ipar-aize baten soiñu ezin entzunekoz, zeruaren zola [...] urdiñez gantzutua agiri zan. ErkiagArran 182.