I .
(Sust.).
1.
(V, G; Lar, Aq 417 (G), VP 59r, Añ, VocZeg 287, HeH Voc, VocCB , Dv (V, G), H, VocB , Zam Voc), tuntur (H, Zam Voc),
tuntor
(H). Ref.: A; Etxba Eib ; Elexp Berg .
Cumbre, cima, cúspide de una montaña; parte más elevada y prominente de una zona. "Cima, la altura y punta más elevada de los montes" Lar. "Apice, lo alto, la cumbre" Ib. "Cima y parte superior de la que tiene mediana altura, tontorra, txontxorra (G)" Aq 417. "Sommet" Dv. "Prominencia, cumbre" A. "Colina, otero. Akondia gañeko tontorra" Etxba Eib. v. txuntxur.
Tr. Documentado desde principios del s. XIX en autores occidentales (tbn. en Iraizoz, Xalbador y Larre).
San Martzial mendiko / tontorra arturik.
FrantzesB II 68.
Aralarko mendi tontorrean.
Izt C 156.
Mendi tuntur onetatik Irun Aranzungo arraiaraino.
Ib. 412.
Beste guziak mendiaren oñean utzita, iru Apostolu aiekin tontorrera igo zan.
Lard 406s.
Igo zan mendi-tontor batera.
Ib. 76.
Mendien tontorrak.
Ur Gen 8, 5 (Dv, Bibl mendi kaskoak, Ker mendi tontorrak, BiblE mendigailurrak
).
Araunza ta Gainzako tontor bitarteetatik jetxirik.
Aran SIgn 76.
Negu danetan jasoten dabez / Tontorrak buru zuriak.
AB AmaE 22.
(s. XX)
Asi zirean agertuten gazteok igaro bear eben bideko atx-tontorrak.
Echta Jos 36.
Alako edertasunetan oituba egongo da Errezilgo mendi-tontorretan.
Alz Bern 50.
Tontor baten gaiñian bere antxume ta urruxa alarazten ari diralarik.
Lh Yol 24.
Mendi sendoak / beren tontorraz / ortzea jotzen dutela.
Jaukol Biozk 18.
Agertzen ziran alaiturik aberriko tontor ta zokuak.
EArzdi (
in
Kk Ab II 5
).
Tontorrak elurrez.
Ldi BB 106.
Mendi aren tontorrera eraman zuten andik bera amiltzeko.
Ir YKBiz 80.
Pordonbaratza du izena Ernioko tontor batek ere.
JMB ELG 90n.
Anboto mendiaren tontorra.
Ib. 114.
Uzturre-mendiyaren / gallurrak tontor bi, / bakoitza eziñago / eder, ikusgarri.
EA OlBe 57.
Parnaso-tontor gain zear.
Zait Sof 193.
Muño-tontorrean, aize-ezkutuan yezarri giñan.
Ib. 172.
Danen aurrez-aurre tontor batera igo / ta ara non asi dan oska Errodrigo!
SMitx Aranz 54.
Aitzgorriko gañean edo Txindokiko tontorrean.
Munita 89.
Mendexa aldeko muiño ta tontorrak.
Erkiag Arran 11 (
Egan 1967, 3 tuntur
).
Tontorrik tontor, muiñoz-muiño, ibarrez ibar.
Ib. 154.
Ibarretik maldara / ta maldatik tuntur.
Gand Elorri 188 (64 tontor
).
Atx-tontor aundi batek erakusten dau bere gangar urtena menditxo orren ganetik.
Alzola Atalak 82.
Mendiak, tontorrean, elurrez zurituak.
NEtx LBB 106.
Aizarnaz ez da beiñe aztuko, / oso atsegiñ zait-eta, / tontor batian daukagu baña / lore politez beteta.
Lazkao-Txiki (
in
Uzt Noiz 70
).
Ilobi-zuloa egiten ari ziran lekuko arkaitz-tontorrean.
"Por cima de la peña"
.
Berron Kijote 159.
Nere mendien zerrenda ugaritzeko, beste lau tontorren izenak artu.
AZink 164.
Aldatz gora gogorra zan, bost bat kilometro, Isuko tontorrera.
Gerrika 18.
Hek biak ziren Munoa eta Oilarandoi, Baigorritik Garazirako bi tontorrak.
Larre ArtzainE 44.
[Mendien] egaletatik tontorretara bide zabalak egin dituzte.
MIH 24.
Tontorrik-tontor beronen ikuspegi zertugabea zedarratzen du.
"De cresta en cresta"
.
MEIG IX 126 (en colab. con NEtx).
Badaiteke zenbait mota, hala nola honelako edo halako aho poesia, tontor garaietan gainez-gain ibilia izatea inoiz.
MEIG IV 124.
v. tbn. Zab Gabon 105. Apaol 114. Ag Kr 213. Etxeg RIEV 1908, 119. Ag G 189. A Ardi VI. Mok 21. Or Mi 100. Anab Usauri 71. TAg Uzt 239. Ol Gen 8, 5. Mde Pr 118. Etxde JJ 257. Ugalde Iltz 45. BEnb NereA 50. Ugalde Iltz 14. Vill in Gand Elorri 16. Osk Kurl 105. Onaind in Gazt MusIx 147. Ibiñ Virgil 62. Uzt Sas 169. Ker Gen 8, 5.
(Uso fig.).
Alaba nai zenduke / kapiaren truka, / zuretzako tontorra / altutxuan dauka.
Auspoa
60, 126 (cf. infra (9)
).
Azarkeri tontor goraño igota.
Zait Sof 185.
Eta nola zelaitu zenitun ene burukerien tontorrak.
Or Aitork 217.
Asmabide orren tontorrik garaiena.
Zait Plat 39.
Montículo.
"Tertre"
Hb.
Egin zituan elurrarekin tontor batzuek.
Bv AsL 87.
[Segari] irabaztun ori lanian aixa / belatze tontor batian.
EusJok II 73.
Jaiki eta belar-metatik amar bat urrats alboratu zan. Tiratzalleak aztertu zuten bereala belar-tontorra.
NEtx Antz 144 (v. tbn. 141).
Gure Jainkoa gauzak egiten / beti izan dela trebe; / nunbait tontor bat ikusten bada / azpian badauka labe, / eta lorerik nehoiz eztugu / ikusten arantzik gabe.
Xa Odol 340.
Emengo zugaitz aundi, arri-tontor, tarteka, bidetxigor, artzulo danak, beren izenez zekizkiteken.
Ataño
TxanKan
165.
2.
(
V, G-nav ap. A
; Lar,
Añ,
Izt 90r).
"Airón, penacho de plumas, tontor lumazko
"
Lar.
"Cugujada, txoriandra tontorduna
"
Ib.
"El copete que se forma de las plumas, kukuruxa, tontorra
"
Añ (s.v. cresta
).
"(msOch), penacho de aves"
A.
v. tuturru
(2).
"
Sonbrelluko tontorra, penachera"
VP
88r.
"(G), cresta del gallo"
A.
3.
(V-arr-m-gip, G, BN; Izt 30r),
tuntur (Zam Voc)
Ref.:
A;
Etxba Eib
.
Chichón.
"4.º hinchazón; [...] 8.º tumor; 9.º chichón"
A.
"
Jausi eskillaretan eta tontorra eiñ jako bekokixan
"
Etxba Eib.
Buruko mallatu, tontor ta epaijak.
Mg PAb 77.
[Martiñek Martari] zartada bategaz laster saiestxo bi, / beiñ eutsazan ausi [...] gañera egiñiko tontor-baltzituak, / zelan ez daukadazan, zeatz adituak, / erratu ez dagidan, gura dot ixilldu.
AB AmaE 237.
Txotxo-tontor ezizena [eban], tontor bat bekokian ebalako.
Echta Jos 82.
Buruan sekulako tontor bat [sortu]
.
Vill Jaink 104.
4.
tunturro.
Capirote.
"En la cabeza el tunturro o tontorra (pináculo), de más de un metro de alto, rematado con plumas de gallo y de cuya cúspide penden cintas multicolores"
CarnIt
275 (descripción de los zanpantzarrak
).
Españako legeak ala agindurik, erabiltzen dira onelako estalkiñak kalez kale asto gañean, borreroak azotatzen dituala: eta eraman oi due siñaletzat tontor farragari bat.
AA I 275 (Harriet traduce "un bossu ridicule").
5.
(V, G, AN, L ap. A
),
tontorro (L ap. A
).
Pináculo; punta, vértice.
"Pináculo. Orduan eraman zuen Jerusalenera eta ezarri zuen tenploaren tontorrean, [...] y le puso sobre la almena del templo"
A.
Musde bele zegoen haritz tontorroan.
Gy 1.
Eskallera aiek lurretik zerurañokoak ziran; lenengoaren tontorrean Jesukristo zegoen.
Arr May 159s (31 eskalleraren tontorretik
).
Torre orren tontorrean.
Arr EE
1885b, 473.
Gaurko eguneko emakumiak baratza berekin eramaten dute buru-tontorrian beren tipula, piper [...].
Sor Bar 109.
Oe bi egozan oazeru ta guztikuak, urrezko egaluna ta berebixiko tunturdunak.
'Guarnecidas con doseles de brocado y cúpula de oro'
.
Otx 124.
Ango dorreak iruna tontor.
"Cada torre de iglesia tiene tres pináculos"
.
Or Eus 258.
Larraiñean ageri da gari-ale tontorra.
'Le comble de la meule de paille'
.
Or Mi 5.
[Erriaren] bi aldeetara, moallen antzekoak; sarrera-sarreran, bi tontor borobillak, urrena ni nengoaneko plaza.
Anab Aprika 89 (v. tbn. 93).
Giza oro pozaz. / Atzamar tunturretan / zapi zuriak dardar.
Egieder (ap. DRA
).
6.
(HeH Voc (s.v. konkorra), H),
tuntur (B, BN),
tuntor (S; Dv (S))
Ref.:
A (tuntor); Lh e Izeta BHizt2 (tuntur)
.
"Jiba"
A.
"Petite bosse"
Lh.
v. 1 konkor
(I, 2).
Gorputza oker-oker eginda, bizkarrean maleten bat eriola antz emoten eban. Euki be gero baeukan tontor bakotxik.
Bilbao IpuiB 273.
7.
"(G-to), orgullo"
A.
Nere erdiya ez daki eta / ez da konforme parian, / tontor aundiyak bajatutzeko / ez dabil leku txarrian.
Tx (
in
Imaz Auspoa
24, 155
).
Goizian seitan etxera juan da / ollarra ttutturrukuka, / burua tente jarritzen zigun / tontorrian ikuituta.
Tx B III 68.
8.
"(AN-gip), flor del maíz"
A.
9.
(
V-gip).
Terrón de azúcar.
"
Kafiagaz iru tontor, con el café, tres terrones"
Etxba Eib..
(V-gip)
Ref.:
Etxba Eib;
Elexp Berg
.
"
Azukre-tontorra, terrón de azúcar. Iru azukre-tontor naikua dira kafiandako
"
Etxba Eib.
Pensaurikan eulija / juango jakola / bai baleuka onduan / azukar tontorra.
DurPl 81.
10.
tuntur .
(Eufemismo para designar la tripa de embarazada).
v. tontorrune.
Ekialako / ezetarako / dala munduan damea / bein galdu-ezkero famea. / Estalduteko tunturra / esan bear zan guzurra.
Azc PB 162.
11.
(G-bet, AN-gip)
Ref.:
Garbiz Lezo;
Zt
.
"Moño"
Garbiz Lezo 249.
"Moño. Tontorra zeñek ein din? Nere aitta zanak neska koskorreri galdetzen zeien; tontorrik ezpazuen berriz, mototsa zeñek ein din?"
Zt (comunicación personal).
En AxN se explica xerloak (518) por tontorrak.
Cf. VocNav s.v. thontorra y tontorras.
Neskatxa tontor-garai bat dutela sail-buru.
"Una moza de alto moño"
.
Or Eus 57.
Neskaren tontorrarentzat / alakorik ez daite.
"Para la cabellera de tu niña"
.
Ib. 65.
Badira mutiko beltz parragarriak, buru-gañaren erdian, ille-luze tontorra dutenak, ori ez-besteko illea zearo moztua.
Anab Aprika 98.
12.
"Tronc, bras d'arbre"
Hb.
II .
(Adj.).
1.
(
V, G-azp-to; Dv),
tuntur (
G-goi)
Ref.:
A;
Gte Erd 288
.
Colmado, a rebosar.
"Renflé, rebondi. Lau gizonen artean, laster hertarazi dute zahagi tontorra, [...] ils ont vite fait désenfler l'outre rebondie"
Dv.
"Colmado. Koillarakada bi tontor, bota deutsadaz kafeari ta ezin gozotu (V), he echado al café dos cucharadas colmadas [...]"
A.
"
Kutxarakada bat tontor azukra (G-azp)"
Gte Erd 288.
"
Zakua berdin beteta edo tuntur (G-goi)"
Ib. 288.
Cf. tontorka.
Dendetako erakus-leioak gauzaz beterik dagoz tontor, argiz josita.
Erkiag BatB 126.
Arto-sopea izan da an mai txaparroan erdi-erdian ipini dabena, morko zabal eta tunturrean.
Ib. 114.
Saliente.
Galtzarrez / neska au ez da Uitziko: / ez ditu serail, ez ditu tontor.
"[Los senos] ni los tiene planos ni muy salientes"
.
Or Eus 86.
Pilota hau eskuan daukat dena inguratua tuntur, / Berdin bilduko dut mundua: jendek zuri erranen agur.
SoEg GH
1953, 91 (Interpr?).
2.
(AN; H),
tuntur (B, BN, S; VocBN
),
tuntor (Gèze)
Ref.:
A (
tontor, tuntur
);
Lrq (/tüntür/);
Lh (
tuntur
)
.
"Bossu"
Gèze.
"
Tontorra da, il est bossu"
H.
"Corcovado"
A.
"
Tuntur (B), encorvado"
Ib.
v. 1 konkor
(II)
.
Horren inguruan daude sorginak: [...] eskale, mainku, tuntur.
L. Apestéguy GH
1923, 471.
3.
(Sombrero)de copa.
Jakea, baltza oso, ta orobat kapela tunturra.
Erkiag Arran 36.
4.
(Estar, etc.) embarazada.
Bere arreba ezkongeia itxura aretan, astun ta tuntur, ikustean, bertan jo ta garbitu bear ebala-ta, gogor bai gogor artu ei eban.
Erkiag Arran 143.