Tr. La forma beraun se encuentra en DurPl, Otaegui y Otxolua.
sense-1
1.
(V, G, L, S; OVocPo, SP, Deen I 296, Urt II 198, HtVocGr 404, Lar, Añ, ArchVocGr, VocCB, Dv, H),
beraun (V-ple-ger)
Ref.:
A(berun, beraun);
ZamVoc;
EtxbaEib;
SMEiTec1;
EAEL 111;
ElexpBerg
. Plomo."
Beruna, gei astuna eta ugartzen ez dana
"EtxbaEib.
"Gaur plomo esaten da, baina adinekoek berun ezagutzen dute eta batzuek erabili ere bai"Elexp Berg. .
Tr. No se documenta en textos suletinos (aunque sí en Oihenart). En DFrec hay 10 ejs. de berun .
Illiazko oihalak, beruna eta estañua. Volt 186. Haratago hara non den berze dohakabea, / Ematen zaiola berun urthuz aspill bethea. EZ Man I 102. Eztun alzeiru, ez burdina, / Ez-eta berun hotza, / Ene bihotza, / Ban' aragiz dun egina. O Po 24. Zeren nola mirail baten berinak ezin geldi bailezake gure bista, estainu edo berun iratxekiten ezpalitzaio gibeletik. SP Phil 91 (He 93, Echve Dev 115 berun). Berun urtu gorian irabiatuak. Lar SermAzc 50. Berun urtu edo burni gorriaren gisa. Cb Eg II 148. Sartzen zituen olio irakiñean ta berun urtuan. Ub 115. Sartuko da anima doakabea bere gorputzean, berun edo menast urtua molde batean sartuko baliz bezala. AA III 540. Urria ta beruna alkarreganik urrin dagozan legez balijuan. fB Ic III 294. Martiri gustijak irago ditubezan baño su, ezpata, kañubita, presondegi, zauri eta berun urtu geijago. Astar II 224. Nork arkituko du Españan toki bat, beruna, burnia, kobrea, burnarria, alzairua, urrea ta zillarra ain ugari guztitik dariola diardunik? Izt C 60. Ezta berunik ez alzaidurik / eman legikeonik larria. Izt Po 50. Bozkarioa ez du sobera largatzen, / Nigar eta hirrien badaki neurtzen, / Ageri baduela beruna buruan. Hb Esk 87. Paparorat ixuri zuen berun urthua, hartu eskuetan, eta etzen erre den gutiena! Hb Egia 76. Uriak ethorri dire, eta urrea histuaz dioa [...]. Yadanik beruna gare, yeneral Bertrand, eta laster eneak eginen du. Ib. 95. Ifernuko su-garrak, berun urthua bezala, barrene guzira hedaturen zeraitzo. Dv LEd 262. Berun urtua edaten. Ag Serm 249. Nork erran, zenbat burdin, berun, letoin eta zilhar ohatze [...] badauden. Prop 1906, 165. Berun zama bakoitzagatik, sei diru eta bere lezda. Etxeg RIEV 1908, 114. Pike irakiña, argizari ta berun (plomo) urtua, sua, artaz gorituak, ganibetak eta osterontzeko oñazgarriyak. EEs 1913, 178. Berun margoz ortzea / dager, ta eguzkia / bildur dala dirudi. GMant Goi 39. Erbiak oinetan / Ez du ez berunik. Ox 88. Kobre puskak, itziak, haixturrak, trukesak, hari burdina, mailuak, marteiluak, burdin-xuria, beruna eta ungidia. Nik dakita zonbat errekaitu! Zub 25. Beruna. Burniori eta latoi txatarra. Aluminia. EAEg 14-10-1936, 43. Tarsiko merkatariek zure azoka edotariko ogasunez, burniz, zillarrez, estaiñuz ta berunez betetzen zuten. Ol Ez 27, 12. Berun-uholdeak jatsi ziren, ibaia apar oro jarri zen. Mde Pr 120. Zeruak berunaren (plomo) kolore artu zun. Etxde JJ 254. Diruzaien etxez-gain nabari dan berun-langara sartu zan eta beruna ebakitzen asi. Or Aitork 140. Berun-zatiak. Erkiag BatB 18. Beruna edo plomuen billa / Elaman jardun oi zian. Uzt Sas 285. Zakar xamarra [perdigoia], baña xoxotarako aproposa; beruna bear. Ataño TxanKan 194.
azpiadiera-1.1
(Dv, H), beraun.Sonda; plomo de los aparejos de pesca."Bolis, sonde marine (EZ)"Dv.
Según A: "(BN ms. ), sosa marina (vegetal)"; se trata sin duda de una mala lectura de sonde marine --soude por sonde-- del orig. v. KALA-BERUN. Ezen hain behera eztu Ozeanak ondarra, / Nondik athera berunaz eztezaten legarra. EZMan II 127.
Eta beruna bezala itsas-ondarrera eroririk, bere egunak akhabatu zeitzan. Ax 115 (V 76).
Ondoratu izan tuk beruna bezala ur haundietan. UrtEx 15, 10 (Ur, Bibl berun).
Txanpela beraunagaz / itxas zabalian / Amu bat dakardela / legatza aldian. DurPl 75.
Beruna arthikirik, atzeman zituzten hogoi braza; eta handik aphur bat haratago, aurkhitu zituzten hamabortz braza. DvAct 27, 28 (Ol, Arriand, Ker berun; IBk kalaberun, IBe berun-soka; Lç plomu, He, TB zunda).
Ori aldean daukaala, gure txalupeak tirabira egiñezkero, beruna legetxez ondoratuko intzake i. ABeinB 41.
Maletatxuan / barruan doa / arrain errea, / ogi ta artoa: / iausten baiako, berunak legez / ondora artoak daroa. AzcPB 102.
Orain eztaukat geiago berunik (beruna: erdaldunen plomo) eta loro ta tantzarik bez. AgKr 103s.
Txibitarako bear dan berun da orratz okertuakaz egiñiko tresnatxu polita. Ib. 103n.
Ez da han urhats baten egiterik, non ez den berunarekin uraren barnatasun gutiagoko edo gehiagokoa negurtzen. Prop 1907, 238.
Alderdi bat kortxoaren indarrez ur azalean, eta beste alderdia berunaren pixuak beruntz zuzenduten ebala.EtxabuKontu 119.
Bala; perdigón. Burniz edo berunez laster iltzea. SBaroj( inFrantzesB II 122
). Berun koskor asko tira zizkioken nunbait.AtañoTxanKan 196.
azpiadiera-1.4
"
Berunak (Armería). Planchas de plomo con que se amordazaba el tornillo de banco. Berunak eiñ biarra daukagu, eta eskatixozuz moldiak Nikanorri
"EtxbaEib.
Berun barik eltziarren, kendu ezindako akatzak ein jakozak. Garausartzailleak pe berunakin betetzen ditxue aixe-zuluak. SMEiTec1 146.
sense-2
2.
(BeraLzM). (Adj.).Plomizo."
Egualdi beruna, día plomizo. Goi-beruna, cielo oscuro, plomizo"BeraLzM.
Gorritzen asi dira urrutiko odei berunak, eta an gelditu naiz, itsaso zabalari so, eguzkia osertzean itzali arte. TxillLet 33.
sense-3
3."(L-ain), tardío"A.
azpiadiera-3.1
"(V-ger), cobarde, poltrón"A.
azpisarrera-1
BERUN-HARI.
Plomada. Orma zut baten gañean Yauna zegon, / berun-aria eskuan zeukala. OlAm 7, 7 (Dv hargin phalote).
Asiera apala iguintzen ebana, poztu egingo da berun-aria Zoroabelen eskuetan ikustean. KerZach 4, 10.
azpisarrera-2
BERUNEAN (Lar, H).
"(Está a) nivel, berunean dago" Lar. "Perpendicularmente, zuzen, artez, berunean" Ib. "Paret berunean egina, mur dressé à plomb" H.
azpisarrera-3
BERUNEZKO(Urt Gram 51, Dv). De plomo; (fig.) plúmbeo, del color o peso del plomo. Balak daraman indarrarekin, berunezkoa izanagatik, batzen badu bidean gizon bat, urratzen diozka aragi-ezurrak eta igarotzen du batetik bestera. MbIArg I 255.
Berunezko pillot andiak muturretan zituzten sokekin lertzear zioten S. Lorenzori borrero berak bere gorputza. MbIArg II 168.
Gure lan eta nekeak, berunezkoak dirudiela-ere, urre eder biurtzen dira. AA III 359.
Sazerdoten alizatia urrezkua, ta munduko andi guztien alizatia berunezkua da, Santubaren esanian. fBIc III 294.
Nere lagun eta adiskide maitea: artu ditut zure bi karta, eta emen ere berunezko oñen premiya dago [='hay que andar con cuidado']. CartAnd 396.
Bada deitu beziñ laster, berandu gaberik dator [loa] nere begi nekatuak itxitzera, bigunkiro, beraunezko bere beatzakin. OtagEE 1882c, 535.
Berunezkoa ala aragizkoa dot ene seme au?ABeinB 77.
Berunezko gudariak. Ezale 1899, 127.
Baña Pello añ triste dago, nola udazkenak, bere berunezko mantua Izarraitzen gañean zabaldu, eta basoak eta txarak, arboletatik eramantako osto igarrez betetzen dituenean. EtxegEE 1885b, 370. Zergatik badira duruak, karton-piedra-kin egiñak, berunezkuak eta perkalezko platiatuak. Iraola 74.
Zoazi, ori, halako uraren jastatzera berunezko tuta zikin horien ahotik!JEBur 35.
Zure esku berunezkuakin. AlzBern 49s.
Urria urhez, berunezko hazila, / Ene lagunak zahartu ni bezala. Ox 27.
Berunezko bijotza euki-arren, negarra baño besterik eztot egitten. Altuna 14.
Gabeko itzalez landu / berunezko illobija. LauxBBa 62.
Oneik aberiok beraunezko sabela-edo dabe. Otx 113.
Adiskide artean ez berunezko baizik illaunezko tiroa bear dala uste izaten dute askoek. LdiIL 92.
Autopsia eginez geroz... berunezko bala bat garako hutsunean. ArtiTobera 280.
Bizitzako izakiak ere panpiñak eta berunezko soldaduak bezala dituzu. VillJaink 133.
Ogorloko ori, berunezkua dozu. EtxbaEib.
Berunezkua zidurixan aren maletiak. Ib. Dornuari berunezko auak ipintzen jakoz pieza fiñeri obatzerakuan, onek ez orbantzeko. SM EiTec 146.Orduan, negurriaren berunezko estalkia jaso eben, eta ontzi-barruan emakume bat jesarrita egoan. KerZach 5, 7.
Azkeneko karlista gudan tiratako berunezko bala aundi batzuk. AtañoTxanKan 194.
azpisarrera-4
BERUN-EZKUR.
Bala. Berun-ezkurra (bala) sar diot bi biriketatik. OrEus 48.
azpisarrera-5
BERUN-GATZ.
Minio. Berun-gatza erderaz minium deritxona ipiñi bear da zorro edo saku andi baten. Ezale 1898, 127.
azpisarrera-6
BERUN TXURI.
Estaño. "Cassiteron, eztañua, berunkia, beruntxuria" Urt IV 271.
azpisarrera-7
BERUN-HAUTS (Lar, BeraLzM).
"Albayalde, polvo blanquísimo que se saca del plomo [...] berunautsa, berun lausoa" Lar.
azpisarrerakoSense-7.1
"Azarcón, ceniza de plomo quemado"Lar.
azpisarrera-8
BERUN-LAUSO.
"Albayalde, polvo blanquísimo que se saca del plomo [...] berunautsa, berun lausoa" Lar.
azpisarrera-9
BERUN-PISUKO.
"Aplomado, pesado" Lar y Añ.
azpisarrera-10
BERUN-SOKA.
Sonda. Bota zuten berun-soka, eta hogei besaldi neurtu zituen. IBkAct 27, 28 (Dv berun
).
azpisarrera-11
KALA-BERUN.
"(Vc, Gc), chombo, pedazo grande de plomo que se fija al aparejo de pescar merluzas, lijas, etc." A. "Kala-berunak, plomos de aparejo" Elizdo EEs 1926, 31. "Kala beuna, plomo para caladeros" Zubk Ond. Amurako beitez ongi ornitzen ziran garaian, trebolak beren txanpel, kala berun, burnari, amus-gas ta gañerontzekoekin. ElizdoEEs 1925, 248.
Nik ateratzen nun kala-beruna, [ondoa] ondarrezkoa, loiezkoa, koral-zatizkoa edo txirlazkoa zen ikusteko. EtxdeItxas 162.
Bota zuten kalaberuna, eta hogei besldi ematen zituen. IBkAct 27, 28 (Dv berun
).