Tr. La forma urhe, en un principio propia de la tradición bajo-navarra y suletina, se va extendiendo a autores labortanos desde principios del s. XIX. En DFrec hay 70 ejs. de urre y 1 de urhe.
Onom.: In termino que vocatur Urrayturri (1330). Archivo Municipal de Pamplona, LII 184.
sense-1
1.(gral.; Mic 8r, Volt 101, SP, Deen I 292, Urt III 199, Ht VocGr, VP 91r, Lar, Aq p. 63, Añ, Izt 85r, Dv, H), urhe (L, BN, S; VocS 139, Arch VocGr , VocBN , Gèze (ü-), Dv, H). Ref.: Bon-Ond 138; VocPir 133; A (urre, urhe); Lrq (ürhe); ContR 522, 533; SM EiTec1 ; Ond Bac 403; Iz Als, Ulz, R 405; Etxba Eib ; EAEL 109; Elexp Berg ; Gte Erd 287.
Oro; joyas u otros objetos de oro; (por ext.), riqueza, dinero, bienes. "Urrungo eltzeak urrez, allegatu ta lurrez" Aq pág. 63. Tr. De uso gral.
Urhe hunak behar dizi suian unsa purgatu. E 241.
Zein da handiago, urrhea ala urrhea sanktifikatzen duen tenplea?LçMt 23, 7 (He, Ur, Ur (V), EvAN, Hual, Samper, Ol, Or, Ker, IBk, IBe urre, TB, Dv, Ip, SalabBN, Leon urhe; Arriand urregorri
).
Urrez edo zilharrez eginikako figurak. Mat 109.
Zeren urrea eta zilharra kobera ditezke, galduagatik, baiña ez denbora.Ax 159 (V 106).
Buruko bilo hori / urhea bezain hori. OPo 32.
Urhia urhen gaiñen, zilharra zilharren gaiñen ezarririk. TtArima 125.
Non tresora, non urrea, / non da muble ederra?Gç 166.
Hari ohereskatü ürhe, inxensü eta mirra. Bp II 25.
Urretik egiten dira hainitz joia eder. ES 136.
Ez nai burnia emanik, / baizen Ofirko urrea. LarGram 384.
Komentietan arren gizonak borogatü izaten dira hala nula ürhia labe bero batetan. Mst I 17, 3.
Graziaren urrez aberasturik. MbIArg I 86.
Nai dedan adiña urre artzeko. CbEg II 99.
Urrea zarion alde guzietarik [Salomonen palazioari]. Lg I 334.
Gutiziatzekoagoa dela urrea eta ioia preziatuenak baño. Mih 91.
(s. XIX)[Itza] baliz úrrea, obéki piza leike, beldurrák emán sobra. LEProg 120.
Norentzat sor-arazten du Apolonek urrea, / hain eskasa egitekotz bere haurren partea?Monho 68.
Erregeen koroak, apaizen goiende edo dignidadearen aldean, beruna urrearen aldean dana dirala. AA I 555s.
Bihotza asetzeko behar den bezenbat urhe ta zilhar. Dh 177.
Urriaren gurarija daukana. fBIc II 266.
Zelan urrea / darabilen gizonak / sartu ta atera. ZavFabRIEV 1907, 531.
Ibai onetan urrea bildu eta landu oi zutela. IztC 118.
Ilze bakoitzak amar ontza eta erdi urre zuela. Lard 211.
Munduko urhe eta onthasun guziak. DvLEd 91.
Nere amorea garbia, guziz garbia izan da, erraztun onen urrea bezela!ArrGB 74.
Euren izenak bear litakez urrez ipiñi. ABAmaE 183.
Errana eta egia da distiatzen duen guzia ez dela urrea. Lap 46 (V 25).
Zilharrezko, ürhez eta perlaz aberastürik den, untzi eder batian. IpHil 100.
Gizon andia da emen urrea, / eta ezer-eza kobrea. AzcPB 308.
(s. XX)Urreak indar andiak ditu. AgKr 156.
Biba urhea! Biba plazerak!BarbSup 60.
Gure aita zanak Latzen or zuen / zaku urria gordia. TxB 21.
Eztaust iñok berba geiagorik atarazoko, ez-ta ludiko urre guztijakattik be!Ox 79.
Biotzean, sakelean ez-ezik, bear litzake urrea euki. LdiIL 78.
Urrea ateratzekotan Antiokiko menditara [...] joan bearko zuala. JAIrazBizia 70.
Ezen aharia urre bilakatua zen. Larz(
inZerbAzk 40
).
Naiz-ta baldin banego / urrez gañezturik. BEnbNereA 265.
Toreadoreak (lila eta urrea) kapa astindu zuen airean. ArtiIpuin 57.
Gure ofizioa eztela munduko urre eta zilar guztiarekin pagatzen. ArtiTobera 273.
Lokatza zana zure eskutan / biurtzen baizan urrea. Basarri 50.
Urhe, zilar eta nungo nahiko harri aberatsenez estalia. ArdoySFran 127.
azpiadiera-1.1
(Fig.). Iguzkia, denen jaun, urhea erainik, / itsasoan sartzera gorhail doalarik. Ox 82.
Zumar txurien burua urrez estutzen dun Argi-urratzekoan. OrMi 122.
Iguzkiaren iñarrek kizkietako urrea eta mendietako legar zuria argitzen dituzte. JEBer 18.
Zuaitz-tartetandiko urre nabarra / bezagun udaren bitxi bakarra. "
Oro abigarrado"
.LdiBB 124.
Itsasoak eta zeruak esmaltezko zola bat egiten zioten neskatoaren gorputzeko urreari. MdeHaurB 99.
Muiño-bizkarrak urrez jantzirik. ErkiagArran 94.
Orriak azken-garretan dagoz / udagoengo urretan. GandElorri 200.
azpiadiera-1.2
-¿Qué tal? --Ez urre ta ez metal. "
Ni fu ni fa"
.(AN-larr)InzaEusk 1928 (II) 93.
azpiadiera-1.3
(Como primer miembro de comp.). "Un ceñidor que llaman urragerriko" (Archivo municipal de Motrico, 1639). "Urre pheza" Urt III 200. "Urre-pilla, vellocino de oro" VP 92r. "Alacranes, esecillas de trabar botones, [...] urre-eseak" Lar. Bidaletan deutsaz urra katea eta lau erestun ta joiela. fJZ 98.
Hirur aureola edo hirur urre buruteak. EZEliç 430.
Urhe-gakoaz, ate guziak ireki doaz. OPr 466.
Bere espiritua erakusten dute bere aldagarri urre irunez iosiarekin. SPPhil 180 (He 182 urre irunez
).
Urre-olez estalirikako kutxatxo bat. Ub 33.
Lau kutxa urre-galoe eta gerrari apaingarriz beterik. Astar II X.
Gizon batek, eukazan / gauza guztiak / salduta, egin eban / urre-opil bat. ZavFabRIEV 1907, 531.
Oillo urhe-arraultze errulia. ArchFab 173.
Berrogoi eta hamar urrhe pheza. Laph 211.
Urre-miesa. ABeinB 47.
Hautse diñe ürh'untzi bat. Balad 94.
Agertu da Malentxo, eder, lirain, urre-loraz jantzirik. AgG 340.
Urresilan da bera yarritzen, urrespiluan miratzen. (G-azp). ACPV 1131.
Agorrilan, urhe disdiran / dagon ogia zelaietan. Ox 137 (139 urhe distiran
).
Urre-arpegi dizdizariaz / agertu dan eguzkiak. Enb 145.
Urre-illezko auntz ori. OrMi 26.
Urhe tabakier bat. BarbLeg 22.
Urre-apaindura. JEBer 58.
Berreun urre-dukat.LauxAB 87.
Urre lanbro ugaria zerion. TAgUzt 145.
Ille adatsa urre-eunez lotu. ZaitSof 62.
Ezti horrek urhe-leinhuru... ezti bat [bazuela]. LfMurtuts 25.
Urre autsa biltzen.JAIrazBizia 85.
Urre meta bat. ZerbAzk 39.
Amalau urre-txintxarri. (Canc. pop.). LekSClar 112.
Ikusten det atsegiñezko urre-bide argia biontzat. NEtxLBB 84.
Gizon orrek eskatu eutsan urre piezatariko bat. Gerrika 130.
v. tbn. It Fab 133. Izt C 69. Hb Esk 68. Zab Gabon 80. Apaol 90. AzpPr 57. Ort Oroig 72. Altuna 25. Alz Ram 70. Tx B II 219. Iratz 117. SMitx Aranz 76. Etxde AlosT 98. Mde Pr 165. Txill Let 141. Onaind in Gazt MusIx 207. Ibiñ Virgil 50. ADonostia CEEN 1972, 26.
azpiadiera-1.3.1
"Urre-arkia, el arca (llena) de oro" Iz ArOñ. v. infra URRE-MEA, URRE-MEATZE. Aspaldiko langilen urre ithurria. HbEsk 132.
Urre iturburu bat. Etcham 142.
Urre-zakuetan eseritako aundikiak. VillJaink 130.
sense-2
2.
(SP→Dv, HtVocGr),
urhe (Gèze(ü-), Dv, H). Moneda de oro."Une pièce de six liards"SP.
"Pistole"Ht VoGr 403."Louis, pièce d'or"Gèze.
"Louis d'or"Dv.
"
Urhe batetan eztuzu ukhanen, vous ne l'aurez pas au prix d'une pièce de 20 fr."H.
Sorabilan bost etxe; / bost etxeak, bost urre. / Errege jauna, egiezu / alkabalez mertxede.
Sorabila
2ss.
Aren bortz urrea [sic], biar Jainkoaren ardantzera adarnara. (Izagaondoa, 1575). ReinEusk2 114.
Urreak bertze diru guztiei eramaiten derauen abantailla. Ax 158 (V 106).
Lexanzuko tonborrariari urre bi ioiteko, sei ixilsari. OPr 640.
Urreak sakelan sartu. Iraultza 128.
Ekusirik zorroan dauden urre txikiak eta onzakoak. AA I 625.
Herriko praubik gosez eta haien ürhik erdollatzen. Etch 306.
Hil orenean hartuz kutxatik urreak. HbEsk 137.
Harrarazi ziotzaten zazpi urrhe. Laph 58.
Anhitz hogoxineko urhe pagatuz haren zaintzaleeri. ElsbFram 113.
Hogoi libera urre haren ganik ezin bilduz. JEBur 126.
Danak ikusi ta ukutu bear zituzten urreak. AgG 53.
Lau hogoi liberako urhe sakelatik atheratu zituen. BarbSup 177.
Hámar libeáko ürhé bat. LrqLarraja,
RIEV 1931, 234.
Eun (100) laurleko urreren truke.EAEg 20-12-1936, 599.
Nik ekarriko dizut eraztuna. --Ta nik amairu urreak. NEtxAntz 19.
Urre txikirik ez du ematen / puskatu arren sokorrak. OleaAuspoa 39, 138.
Ehün liberako ürhe bat. CasveSGrazi 44.
azpiadiera-2.1
(V-gip ap. Elexp Berg; Lar). "El palo de oros en los naipes. Badaukazu urreik?
"Elexp Berg. .
Kopa ta urreik baeko karta-parea ekarri diat-eta. LekEunD 38.
Kartak ditu lau egi, / seiko urreak sei begi. OrEus 162.
Bateko urrearekin hasirik eta errege bastoarekin buka. ArtiIpuin 67.
sense-3
3.(Adj.).De oro; dorado, de color de oro. Botoin urhea athorra papoaren erdian. BarbSup 45.
Neskak fite biltzen du / orraze urrea. Etcham 140.
Alpinetan eguzki urrea dagola oraindik. 'Soleil roux'
.OrMi 76s.
azpiadiera-3.1
"
Gizon urhe bat da, c'est un homme d'or, de grande probité, sincérité, etc."H.
Goity, Donibaneko errotor urrea. HbEsk 156.
Mingain urrea bear litzake / ber'hartaz hitzegiteko. XaEzinB 76.
azpisarrera-1
ONTZA BAT URRE,
ONTZA BI URRE (etc.). Bereala egin omen zuten apustua, onza bana urre eta amarna ardi jokatzeko. IztC 252.
Bizimoduba moldatu nuben / diru asko ekarrita; / oi ta bost ontza urretan ziran. PE 136.
Zenbat kapote ori kostako ete da? / Ontza bat urre. ABAmaE 220.
Ontza bana urre pagaturik, eskuetaratu zituzten ininstrunumentrunuak. UrruzUrz 12.
Ontza bat urre Abadiñokoaren alde! Ontza bi urre Jose Domingon alde!AgG 102.
Gure aita're ortarako zan / ontza bat urre botia, / ori egiten gastatua da / nik bear nuen dotia. TxB 16.
Zorrak ordaintzeko langilleeri utzi zizkaten tresnak eta ontza bat urre autsetan zuala. JAIrazBizia 85.
azpisarrera-2
ONTZAKO URRE (V-gip, AN-larr).
Ref.: Asp Leiz2; Etxba Eib; Elexp Berg. Onza de oro. "Ez zan indianorik erlojo katian ontzako-urria ez ebanik" Etxba Eib. "Ontzako-urriak topau zittuen pareta bota zebenian" Elexp Berg. v. ontzurre. Onzako urreak bostnaka, amarnaka eta ogeinaka ere ifinten. IztC 254.
Egun sentirako jo zikan Legazpi, ezin jaso ala ontzako urrez zamatua. Apaol 98.
Alikante zar orrek / an ere asmatu, / ontzako urria erraz / irabazi ta artu. EusJok 16.
Biyentzat jornal berdiña, / ontzako-urria eman bazendu / naiko zenduen ordaña. TxB I 188.
Itzak ezik aotik ontzako urre gorriak yalkitzen ari dala dirudit. LdiIL 22.
"Ontzako urre bat" oiu Uitzi-aldetik. "Onza de oro"
.OrEus 150.
Maitasuna ere bai, bear-bearrezkoa dek ezkontzarako, baña ontzakurreen dirdira ere aintzakotzat artzeko gauza deritzaidak. JaukolIpui 18.
[Mutikotxoa] begiak ontzeko urreak balira bezela zabal, danei irriparrez geratu zan. Ugalde 32.
Itz bakoitzeko ontzako urreak erortzen zaizkio oiñetara!NEtxLBB 160.
Senargai berak argiz jantzi du / ontzako urre borobilla. Ib. 347 (ref. a la luna).
Ire ontzako urreak eduki banitu. AtañoTxanKan 51.
Bere zerbitzarietako hamarri dei egin eta hamar ontzako urre banatu zizkien. BiblLc 19, 13 (IBk ontzako urre; He marku, Dv mina, Leon hogotxineko
).
v. tbn. And AUzta 81.
azpisarrera-3
ONTZA-URRE.
v. ontzurre.
azpisarrera-4
URREA BALIO IZAN. Valer tanto como el oro, ser muy valioso.
Kantoin bakhotxak badu bakezko yuiea [...] / Urrea balio du halako gizonak. HbEsk 191.
Badira hiruzpalau [liburu], urrea balio dutenak. JEBer 76.
Ordea, aren biotzak urrea balio du. TAgUzt 300.
Lanak zillarra balio badu, bidegintz onek urrea. SMitxAranz 73.
v. tbn. Zerb Azk 79. Ardoy SFran 241.
azpisarrera-5
URRE-AIRE.
"(R-uzt), parecido al oro. Se dice del cobre nuevo, brillante" A. Cf. urraida.
azpisarrera-6
URRE-ALDI.
Época dorada, época de mayor brillo. Nere urre-aldiko lanak dituzu eta orregatik nere olerkirik onentxoenak, nere ustez. NEtxLBB 225.
azpisarrera-7
URRE-ALE.
Pepita de oro. Lenbiziko izar gozoak, ozkarbi urdin sakonean, agertu zuan bere argi atsegiña, urre ale biziaren gisara. AgG 282.
Arabia doatsuan urre-ale xee-fiña baiaz bereixi oi dutenak. BerronKijote 199.
azpisarrera-8
URRE-ANTZ.
Falso oro, sucedáneo de oro. Ez ezazu diztira lilluragarri ta urreantz utsagatik zure gogo ederra bazterreratu. GoenY 1934, 186.
azpisarrera-9
URRE-ANTZEKO.
azpisarrerakoSense-9.1
a)Dorado, de color dorado.
Zelan daukezan [mitxeletak] urre antzeko egoak, / diruriela gauza balio andikoak. ABAmaE 308.
Urreantzeko illea. JAIrazBizia 73.
azpisarrerakoSense-9.2
b)Falso oro, sucedáneo de oro.
Ezta errez aren bizitzarteko urre zina ta aren burubide utsalen urre-antzekoa bereiztea. ZaitPlat 77.
azpisarrera-10
URRE-HARI.
Hilo de oro. "Urre haria, fil d'or" SP (s.v. haria). Likei Bakaldun! urre-ariz yositako zure arranbeletik, etsaiaren aurkako gure aitzin-sailla iduri, gezi itzuri-eziñak yaurti. ZaitSof 62.
Urrearian (filigrana) landutako bitxi au. EtxdeEgan 1961 (1-3), 80.
azpisarrera-11
URRE-ARO.
Edad de Oro. Tarkin Zarraren garaian, Aginterriaren Urre-Aroa iragartzen zan Sibile-liburuak ari saldurik. IbiñVirgil 44.
Orpheu ta Lin, urre-aroko bi olerkari. Ib. 44.
Jakin ezazu, Santxo lagun, urre-aroa deritzana gure burni-aro ontan berpizteko jaio nintzala. BerronKijote 216.
Hain zuzen ere, Urre-aro delako harekin zebiltzan ametsetan ordukoak, baso-mendi eta artzai txistulariekin. MEIG I 76.
URRE BELTZ.
Oro negro (ref. al petróleo). Arabesek badute petrola edo urhe-beltzez leherra. SoEgHerr 19-4-1956 (ap. DRA
).
azpisarrera-17
URRE BERDE.
"El oro que tiene una fuerte dosis de plata para variar de tono" Etxba Eib. Cf. Munita 61: "'Urre berdeari' begiratuta", ref. al pino insignis.
azpisarrera-18
URRE-BITS.
azpisarrerakoSense-18.1
a)
(V). Ref.: A; Etxba Eib (bitza); Elexp Berg. "(Vc), baño de oro. Urrebitsetan sarturiko erostunagaz ponpoixearren jabiltzu mamalatzar ori, urre utsezkoa bailitzan (V-ger)" A. "Urrebitsezko, objeto con baño de oro. Urrebitsezko erlojua erregalau zotsan boda egunian" Elexp Berg.
azpisarrerakoSense-18.2
b)(Fig.).Abundancia, opulencia.
Beude zuretzat mai aberats yoritsua ta urre-bitsetan bizitzea. ZaitSof 21.
URRE-EGARRI.
Sed de oro, avaricia. Urre-egarri gaiztoak erabilli dauz. EguzkGizAuz 31.
azpisarrera-24
URRE-EMAILE.
Aurífero. Paktolo ibai urre-emaillea. BerronKijote 199.
azpisarrera-25
URRE-ERAMAILE.
"Aurífero, urre-eramallea" Lar.
azpisarrera-26
URRE-EZPATA.
Nombre de un juego de cartas. "Urrezpata (Vc, Gc), oros y espadas. Urrezpatatara jokatu daigun, eztago gaba emon eragiteko karta-joko politagorik (V-m)" A. Sosik baldin bagenduan, jokuan. Guk ogeitamaikan esaten genion. Beste batzuek urre ezpatan esaten diote. BBarand 9.
azpisarrera-27
URRE-EZTEI,
URRE-EZTEGU(Pl.). Bodas de oro; quincuagésimo aniversario. v. URREZKO EZTEI. Urre-eztaien besta. ZbyRIEV 1908, 607.
Aita misionestek egin dituzte bere misionest lagun zaharrenaren urhe-ezteiak. Prop 1901, 12.
Sabin jeltzaliaren urre-eztegubetan. Enb 56.
Ezkonduen zillar-eztai, naiz urre-eztaiak. NEtxNola 38n.
Bere meza-barriko urre-eztaietan. BilbaoIpuiB 1.
Hor eman nahi izan du bere apheztasuneko urhe-ezteietako meza. Herr 7-1-1960, 2.
Euskalzaindiaren urre-eztaiak ospatzeko. (In MIH 224
).
azpisarrera-28
URRE FIN.
Oro puro. Lege Zaharreko Arka famatu hura urre finez kanpotik eta barrenetik urraztatua zen. Ax 402 (V 262).
Eztezazuela har diru falsoa diru onarekin, ez eta urre-ondarra urre finarekin. SPPhil 311 (He 312 urre fin).
Urre fiñezko botoi eder batzuek. CbEg III 389.
Urre garbi pin piña. IztC 69.
Amasei duroko urre fiña. Bil 80.
azpisarrera-29
URRE-GARAI.
Edad de Oro. Alako bizi modua zeraman Saturnek lurrean, urre-garaian. IbiñVirgil 93.
Burni-garaia itzali ta urregaraia mundu guztiari ekarriko dion aur iaio-berriari. Ib. 42.
azpisarrera-30
URRE GARBI.
Oro puro. Erria ezezik, erri onetako kaleak, plazak eta leku guziak dirala urre garbia. AA III 581.
Urre garbi pin piña. IztC 69.
Asko dira gurean ganorazko eskuen zai dauden añadak, auek ustia ta urre garbi biur ditzaten. GaztMusIx 7.
azpisarrera-31
URRE-GAUZA.
Objeto de oro. Aitatu diran bitxi eta urre-gauzen jabe diranak. EAEg 11-5-1937, 1640.
azpisarrera-32
URRE GORRI.
azpisarrerakoSense-32.1
a)(V; Lcc, Lar, Añ (V), Izt 85r, Dv). Ref.: A; Etxba Eib; EAEL 109; Elexp Berg.
Oro. "El oro sin aleación. Urre-gorrixa ekarri biarko dogu" Etxba Eib (opuesto tal vez a urre berde, q.v.). Ni ez nagozu eske fiadurik / ez urregorria ez laborea. Lazarraga B3, 1153v.
Gauza gordea, urre gorri. RIs 36.
Ez diamante ez perla / ez urregorririk. DurPl 92.
Urre-gorria da karidadearen irudintza. AñLoraS 52.
Non dire lehenagoko galtzerdi xaharrak, urre gorriz edo bederen zilar xuriz mukurru beteak?HUZez 67.
Urregorri ta arriargitsuz egiñiko eraztun apañ bat. AgKr 165.
Asijek egiña dirudi ta egiñak urregorrija. EEs 1909, 30.
Urregorrijak zorijona dakarrela. Altuna 23.
Milla bi dukat urregorrittan daukodaz an gordeta. Otx 181.
Udaran, eguzkia urre gorri dan garaian. NEtxAntz 154.
Etxe ontako Nagusi Jaunak / urre gorriz du bizarra. (Canc. pop.). LekSClar 111.
Arri zarrak eta Grekoak, urregorri askokin erosi ezin leikezanak, ugari ta ugari. AlzolaAtalak 71.
Urre gorri bihurtuko baita oin-azpian darabilgun hautsa ere. MEIG I 64.
v. tbn. A BeinB 64. Balad 45 (V-m). Mok 3. MendaroTx 145. Munita 49. BEnb NereA 66. Zait Plat 32. Erkiag BatB 157. Agur 16-9-1972, 5. FEtxeb 111.
azpisarrerakoSense-32.2
b)Moneda de oro.
Ango urre gorriyak / ditu ekarriyak. AzpPr 42.
Ezkonsaritzat emandako urre gorriak. AgG 98.
Itzak-ezik aotik ontzako urre gorriak yalkitzen ari dala dirudit. LdiIL 22.
Bañan saria artzian / urre gorriyak. Yanzi 121.
azpisarrerakoSense-32.3
b)Moneda de oro.
Ango urre gorriyak / ditu ekarriyak. AzpPr 42.
Ezkonsaritzat emandako urre gorriak. AgG 98.
Itzak-ezik aotik ontzako urre gorriak yalkitzen ari dala dirudit. LdiIL 22.
Bañan saria artzian / urre gorriyak. Yanzi 121.
(Fig.). Dorado, feliz. "Bake urregorria, paz octaviana [...] (Vc)" A EY III 321. Gauza andia zeritzaioten buruagoaren agindupean bizi izateari. Oiek gogo zutenera iarrita, bake ugari ta urre-gorrian bizi ziran [Lakedemonikoak]. ZaitPlat 117.
Beti pake urregorrian dagoena. Ib. 34.
azpisarrera-33
URRE GORRIZKO.
De oro; dorado, de color de oro. Bosteun kaxkabel urregorrizko zaldiak idunerean. EZarate 15.
Retulo bat ekusi neben / kanpuaen alde bateti, / urregorrizko letra batzugaz / egoan eskrebidurik. Lazarraga A1, 1159r.
Urregorrizko baso sagradubak.Zuzaeta 48.
Urre gorrizko giltze bategaz. AñLoraS 46.
Urragorrizko idiskua. fBOlg 138.
Urregorri eta zirarrezko kollara, plater eta tresnak. Astar II 136.
Zillar zurizko ta urre gorrizko / distiadura ixuririk. AranSIgn 211.
Urre gorrizko ulle orrekaz. ABAmaE 157.
Urregorrizko burdian zaramela. AgSerm 282.
Urre-gorrizko baitira, biotzarekiko, oien malko samiñok. LdiIL 104.
Urre gorrizko orrazea. OrEus 335.
Urhe-gorrizko medaila eman diote. Herr 3-4-1958, 2.
Zaldi-aldra bat ikusi eban urre-gorrizko aparejuekaz-da. BilbaoIpuiB 20.
Irribarrezko aurpegi alai, / urre gorrizko biotza. BEnbNereA 159.
Urregorrizko etxean. ArtiMaldanB 218.
Urregorrizko laiño argi bat. GandElorri 200.
Urre gorrizko txanpon / garai artakoak. Ayesta 49.
Urrea zenbat eta astunago baliotsuago, baina ez ditugu urre gorrizko irakurgaiak egunoro sortzen. MIH 139.
v. tbn. JJMg BasEsc 143. Bv AsL 410. Altuna 109. MendaroTx 159. Canc. pop. in Lek SClar 127. And AUzta 58. Osk Kurl 212. Alzola Atalak 43. SMitx Aranz 73.
azpisarrera-34
URRE-GOSE.
Codicia. Birjiliok aitatu eban urre-gose txarra, auri sacra fames. EguzkGizAuz 21.
Ainbeste langille arrotz ugazaben urre-goseak ekarri dauz Bizkaira. Ib. 160.
Nundik duzue zuen barnean duzuen urre-gosea. Iratz 178.
Biziteko lain egiten daki, ez aberastu bearreko urregose txarrez. ErkiagArran 116.
azpisarrera-35
URRE-IZPI.
azpisarrerakoSense-35.1
a)Rayo de sol.
Ezen hark oñhaztaturen du gehiago zazpitan / urre izpi iguzkiak baño eguralditan. EZMan I 35.
O zuzi handia, zure / adatsaren izpiak / thonbatik ilkhitzen dire / nola urre-izpiak. EZNoel 111.
Gandu urratuen artetik, argi-ikara iduri, buruz-buru zearkatu du lurgaña lenengo urre-izpiak. TAgUzt 74.
Urre-izpitan bildurik, ametsetan dago, berriz, bitartean, Zarautz. Ib. 49.
azpisarrerakoSense-35.2
b)Hebra de oro. "Fil d'or" SP. z digu eman oraindio aurpegia aztertzeko betarik; baña ginbailtxo zuriaren azpitik dagertzkion ille-txintxustak, ez al-dirudie urre-izpitan austatuak?TAgUzt 6.
azpisarrera-36
URRE-KOLORE(Urt III 199). Color dorado. Emendik atera zituzten ainbeste argi txuri, gorri, urdiñ, oraiñ zillar, gero urrekolore dutenak. LarSAgust 9.
Amargarrena da urrekolorea berdearekin nastua duana. AA III 580.
Urre koloreko arrosa eder bat. Goñi 27.
Urre-kolorezko illea. UrruzZer 115.
Bete besuak galoiez, / zillar ta urre-kolorez. Inza 78.
Bere lastargiz lurrari urre-kolorea ematen. OrMi 109.
Urre koloretan erdoil batzuek itsustuak. JEtchep 23.
Urre kolorez jantzia. Basarri 157.
Arako urre kolore txanbeliñez jantziak agiri ziran. ErkiagBatB 43.
Urre-koloreko marku eder baten barruan. AlzolaAtalak 63.
Urre-kolorezko Tajo aberatsaren edaritan. BerronKijote 199.
Kate bat urre-kolorekoa erosi. JAzpiroz 167.
Urre-koloreko adarrak. MEIG IX 105s.
azpisarrerakoSense-36.1
(Adj.).Dorado, de color dorado."Amarillo, [...]urrekolorea
"Lar.
Illea erporaño / urre-kolorea. ItFab 39.
Kizkia bera urre-kolore dago. JEBer 17.
Urre-kolore Zumai urrena. OrEus 391.
Ondartza urre kolorea. JAIrazBizia 11.
Eta Largoren bixkotx ederrak, urhe-kolore, bafada gozo bat dariotela. LfMurtuts 31.
Zirin-zirin yoiakioen sagardau urre kolorea. ErkiagArran 121.
azpisarrera-37
URRE-KOLOREDUN.
Dorado, de color oro. Urre-koloredun Zuriñe. ErkiagArran 27.
azpisarrera-38
URRE-LAN.
Trabajo de extracción del oro. Lenengoan garai batean miatzalleak ugari ziran, bañan olak egiten asi diranean, denak urre lan ori utzi egin dute. JAIrazBizia 77.
azpisarrera-39
URRE-LILI(urhe- S ap. Alth Bot
A). "Chrysanthème, ürhe lilia" Alth Bot 6. Orritan dena iltzen delarik, / urreliliak burua txutik. AgerreEgan 1949 (III) 9.
URRE-LUR.
Mineral de oro. Lurraren erraietatik urhelur atheratzaile. Prop 1898, 174.
(ap. DRA)
azpisarrera-42
URRE-MADARI.
Limón. Urre-madari edo limoia pikoak. EgutKarm 1952, 57.
azpisarrera-43
URRE-MARGO.
Color dorado. [Aldarako balaustrada] onen alderdi banatan urre margoko txori andi bana egoan. EtxabuKontu 83.
azpisarrera-44
URRE-MEA.
azpisarrerakoSense-44.1
a)Mineral de oro.
Ateratzen ezpada lurpeko urre-mea. MbOtGai 9, 7.
azpisarrerakoSense-44.2
b)(Lecl; -mia Ht VocGr 393, Lecl). Mina de oro. [Urumearen izenak] esan nai du [...] urre-mea. IztC 117.
Peruko urre-miak oro etxean dituela. Gy 81.
Urrun dire, ondikoz, guganik Californiako dirutzeak eta Peruko urhemiak. Prop 1898, 72.
Klondykako urre mietan ari. JEBur 206.
Ebatsi dute, haren aitak ezagutzen baitu urremia baten segeretua. Herr 21-5-1964, 4.
azpisarrera-45
URRE-MEATZE (Lar).
Mina de oro. "Arrugia, mina de oro muy honda" Lar. Baldin gutizios bazarete loriaz aberasteko, eskoletako urre meatzetan enplega eta trabailla zaitezte. ES 188.
Urre meatze dut Aralar. OrPoem 521.
azpisarrera-46
URRE-MINA.
"La mine d'or" Arch VocGr. Beste orrenbeste eman dezaken lurrik bai al da, urre-minaren bat izan ezean?Munita 81.
azpisarrera-47
URRE-HONDAR.
Residuo de oro. Eztezazuela har diru falsoa diru onarekin, ez eta urre-ondarra urre finarekin. SPPhil 311 (He 312 urre baxoa).
azpisarrera-48
URRE-ORDE.
Sucedáneo del oro. Poesi-giltzaz baliatzen zen agian, urre-ordezkoa, eta horrenbestez harako urrezko haren eitea duena izanik, itxirik aurkitzen zituen ateak irekitzeko. MIH 250.
azpisarrera-49
URRE-HORI.
azpisarrerakoSense-49.1
a)Color dorado.
Burni edadea berriz / dator zori gaistoan, / urre-oriak kendurikan / burnidun anz illunak. LarGram 385.
azpisarrerakoSense-49.2
b)Oro de 18 quilates.
Cf. EZ Man II 197 urre horia, donde hori parece ser un epíteto. Egun gustijan ibilli zan batera ta bestera, urre orizko dirubaren billa. "
Piece of yelow gold"
.Altuna 107.
azpisarrera-50
URRE-PIKOR.
Pepita de oro. Urre-pikorrez urak arre daramazkin Hermo ibaia. IbiñVirgil 85.
azpisarrera-51
URRE-PIKORTA.
Pepita de oro. Ibai onek berekin eraman oi zebala urre-pikorta. IztC 118.
azpisarrera-52
URRE-SAGAR.
Naranja. Cf. urhe sagarrak, urre sagarrak 'manzanas de oro' o 'manzanas doradas' en Dv RIEV 1931, 556, Zerb IxtS 58 e Ibiñ Virgil 55. Sukar andija dauko ta urresagarrak (laranjak) eskatzen dauz. Altuna 14.
Urre-sagarra, yatekoan eztitsu dena, arian arian beazun biurtuko. OrMi 125.
Txalupara bi urresagar (laranja) aundi bota zizkigun. PMujNoni 17.
azpisarrera-53
URRE-SAGASTI.
Naranjal. Provenza alai zabala urre-sagasti antzo ikustea. 'Clos d'orangers'
.OrMi 32.
Arrats-apalean, gorribeltz eta limoi-loreen artean, urresagasti bakarrean barna [...]. AmezPlat 105.
azpisarrera-54
URRE SILLATU.
Moneda de oro. Urre sillatubak / neri entregatubak, / nik ditut artubak / ta poltsan sartubak. AzpPr 39.
azpisarrera-55
URRETAN.
azpisarrerakoSense-55.1
a)(Suma, cantidad, precio, etc.) en oro.
Oi ta bost ontza urretan ziran, / zer kantidade polita. PE 136.
Kantidade guziya / jaso du urretan. AzpPr 26.
Berreun dukat ekarri zituan Artolatik, urretan. AgKr 73.
Ilean 50 dollar (ogerleko) urretan. AArdi 2.
To bi miliun urretan. Etcham 150.
Antxe eguala dirua urretan. KkAb II 76.
Urretan eun laurleko eman eta paperetan 328 jaso. EAEg 11-11-1936, 272.
Martinek duen biotz xamurra / ez da ordaintzen urretan. UztSas 225.
Hoita hamabi mila / paper ta urretan. Mattin 51.
azpisarrerakoSense-55.2
b)En oro (fig.).
Eldu da zuretzako / gaur egun sentia, / ipinteko ibar au / urretan jantzia. ABAmaE 181.
Urretan datzan itxasuak. Laux AB 45. Goieneko argiaren distirapen urretan pitxiztatua. ErkiagArran 185.
azpisarrerakoSense-55.3
c)En busca de oro.
Salgai-itsasontziak egin ebanzan, Ofir-era urretan joateko. Ker2 Reg 22, 49 (Dv urheketa
).
URRE HUTS.
Oro puro. Sari-buruntza ua urre uts izanik ere. OrAitork 77.
Lenengoetan urre utsa, "pepita" esaten diotena, gutxietan; besteetan, ondartzetan, beti. JAIrazBizia 62.
Egiña, urre uts; loa, makarre uts.(G-goi). EZBB I 85.
Esan zigun oso ederra nola zan [anilloa], urre utsa.JAzpiroz 186.
azpisarrera-58
URRE XAHAR . (Forma con palat. expresiva).
azpisarrerakoSense-58.1
a)Oro viejo.
Pezetak baldin badira, bost pezetakuengatik trukatu, gero aben ordez urria artu, al bada urre xarra, ta galtzerdi batian gorde. SorBar 60.
azpisarrerakoSense-58.2
b)Moneda de oro.
Urre xarrez betia / boltsatxua dakat, / arpegi zimur gabe / nai ditanarentzat. SorAuOst 103.
azpisarrera-59
URRE-XAFLA.
Lámina de oro. Hagak estaliko dituzu urhe-xaflaz. DvEx 26, 29 (Ur urrezko orriz).
azpisarrera-60
URRE ZAHAR.
azpisarrerakoSense-60.1
a)Oro viejo.
Urre zarra baño oriagoko arto atalekin. Apaol 27.
Eurenean Sardinzarren etxean baño urre zar geiago idoro baietz. AgKr 182.
Urre zarra eukiko ebien. Ib. 182.
Urre-zar don arrats bera. "
Cobra color de oro viejo"
.LauxAB 48.
azpisarrerakoSense-60.2
b)Moneda de oro.
Cobra color de oro viejo. Apaol 50.
Irabazteko ustetan etorriko itzan baña emen utzi bearko dituk zizko berdean ekarritako urre zarrak. AgG 93.
azpisarrera-61
URRE-ZAHARO(urhe- A, que cita a Dv). Cetro. Baldin erregek urhe-zaharoa hedatzen ez badio barkhatiartasuneko ezagutgailutzat. DvEsth 4, 11 (Ol urrezko zigortxoa, Ker urrezko makillatxoa, BiblE urrezko bere makila).
azpisarrera-62
URRE-ZIGOR(Lar, VocCB
Dv). "Cetro" Lar. Zure erresumaren urrhezigorra zuzentasunaren urrhezigor bat da. TBHe 1, 8 (Lç szeptre, He szeptro, Dv, Ker, IBe errege-mak(h)ila, IBk errege-zigor
).
Ots malsoakin, [aizeak] aztu-eraziaz / urre ta urrezigorrak. Otag(
inCancB III 333
).
Erregentzat onak badira urre-zigorra edo zetroa ta aroa. AEzale 1897, 135a.
Biar bada erregeen baten koroa edo urrezigorra izango zan. KortazarSerm 8.
Buruban burestuna ta eskuban urre-zigorra ezarri eutsoezan. Altuna 112.
azpisarrera-63
URRE-ZILAR.
azpisarrerakoSense-63.1
a)(G, AN ap. A; -zidar A (s.v. urre)). Oro y plata. "Baaldakite berak nolako balioa daukaten urre-zillarretan? (G)" A. Hain egarri zenaz gero urre zilhar harriaz. EZMan I 107.
Baita hekien Iainkoak / direla itxurapenak, / urre zillharrez gizonen / eskuek egin tuztenak. EZEliç 263.
Etzuen urre zillharrez / bere soin berregina. ArgDevB 46.
Munduko urre-zillar, perla, diamante ta ondasun guziak. MbIArg I 213.
Bere apaingarri urre-zidarra erijuenak. MgPAb 216.
Urre zillarrak, diamanteak ta arri fiñak. AA III 349.
Montoinka bil detzadan urhe-zilharrak. Dh 118.
Ez egitia alere betiko agur oso bat urre-zillarrai. BvAsL 210.
Goazin orai merkatari horren urrhe-zilarren hartzera. ArbIgand 78.
Urteten dabie abade guztiak baselizaruntz urre-zidarrezko jantzirik ederrenakaz apainduta. AgKr 46.
Liliak horra nun sortu diren, / urhe, zilharrez eginik. Ox 63.
Zuben sakelak arkitu bediz / beterik urre-zidarrez. Enb 89.
Urre-zillarrikan ez, / paper zarra ugari. MendaroTx 392.
Sekulako urhe-zilarrak handik erorrarazi. BarbLeg 63.
Herdoilak jo ditu zuen urre-zilarrak. BiblIac 5, 2.
Munduko jantzirik karuena, urre-zillarrezko, artista baten gañeko jantzia.Gerrika 214.
Rafael Moreno jaunai emanik / apaizan urre-zillarrak. Insausti 63.
Urre-zilarrezko arraiez josi zen hibaia. MIH 298.
azpiadiera-1.1
"Caelatum, [...]urre zillhar baxera, urre zillharrezko baxera" Urt IV 21. "Atauxía, obra de moros y es un embutido de oro y plata y otros metales, unos en otros muy delicadamente, mairuen urre zillarrezko naste bat" Lar.
azpisarrerakoSense-63.2
b)"Plata, urrezillarra" Izt 93r.
azpisarrera-64
URRE-ZILARRERIA(-zillhar- Urt V 33). Conjunto de objetos de oro y plata. [Merkatari] hekien urrhe-zilharreriak ebatsi, nonbait gorde, eta gero, bere jokoa eginik, etxerat itzuli. ArbIgand 80.
azpisarrera-65
URRE-ZIZA(AN ap. A, s.v. perretxiko). Amanita cesárea.
azpisarrera-66
URREZKO(gral.; Volt 60, SP, Urt III 199, Lar, H; urhezko Dv, H). Ref.: A; Iz Ulz (edaztúne); Etxba Eib; Elexp Berg. De oro; dorado, de color dorado. "Chaîne d'or, gatea urrezkoa <oresqoa>" Volt 60. "Urrezko oiala, drap d'or" SP. "Áureo, de oro" Lar. Tr. De uso general.
Kopa urrhezko bat. LçApoc 17, 4 (He, Ur (V), Ol, Ker, IBk, IBe urrezko, TB, Dv urhezko).
Zejan etsea urrezko atea. RS 253.
Urresko taza bat. BerTrat 30r.
Ideki zazue laster / urrezko portalea. EZEliç 378 (cf. EZ Noel 154 sala hurrezko, posible errata).
Eunda larogeimila dukat urrezko. EgiaK 88.
Urrezko palazioa. Gç 147.
Urretik egiten diren gauzak, nahiz izan ditezin itxura diferentetakoak, bethi dira urrezkoak. ES 103.
Goizean zillarrezkoak, arratsean urrezkoak badirudite ere [izarrak]. LarSAgust 3.
Berze kateabát urréskoa. LEMatr2 86.
Urrezko mahainaren azpitik. Lg I 283.
Urrezko tallu edo estatua bat. Ub 51.
Urrezko kana berrogei siklo balijo zitubana. MgCO 175.
Izkiribatu zuten denbora berean elgarrekilako bilkhua hau bihotz sakratu hortan urrezko letretan. JesBih 399.
Belarriko urrezkoak. ItFab 236.
Eskuan daokaten zigor urrezko bat. Gy 305n (cf. URRE-ZIGOR).
Urrezko tresorak. HbEsk 132.
Urrezko ontzi batean. Lard 75.
Ürhezko zezena. catS XI.
Egin egiela urrezko irudi bat. ItzAzald 85.
Bere ile urrezkoaren margo argiak. LhYol 31.
Arrosa urhezko bat. BarbSup 135.
Alaitzen daukute bihotza etzatera doan iguzkiaren urrezko-iñarrek. JEBer 78.
Asaba zaarren gogoaz elkartzen gaituan urrezko kate zaarra. LdiIL 141.
Urrezko eurittan yagok mendija. LauxAB 25.
Urrezko adats ugaria. TAgUzt 252.
Soñekoen ertzetatik urrezko txintxarriak zintzilik erabiltzea. LekSClar 112.
Bata baltzerena: urrezko ulematasadun, bestea. ErkiagArran 43.
Badakigu sakela jori zutela: 260 urhezko "ducat". ArdoySFran 132.
Cannesko urrezko palmondoa. MIH 326.
azpisarrerakoSense-66.1
Dorado, espléndido; excelente. Hitza urrezkoa duke. EZMan I 66.
Ederki erraiten du San Krisostomo, urrezko mihi hark. Ax 437 (V 285).
Iankozko amorioaren gainean egin duen urrezko liburuaz. SPPhil ã 4v.
Eta szienzia handien / urrezko ithurburua. Gç 191.
Jakiñez piztutzen zala / lengo urrezko edadea. LarGram 384.
Mundutar orien asiera urrezkoa da ta santu batena. MbIArg I 97.
Ibero umea / urrezko semea! HbEsk 20.
Segeretu handi hoik / urrezkoak dira. Etcham 144.
Frantziako legepean urrezko bakean. MdePr 286.
Urrezko neskatxa. NEtxLBB 157.
Urrezko bihotza. XaOdol 127.
Baina badugu urrezko hitza zuhauk erran zinuena. LarreArtzainE 338.
v. tbn.
GavS 35. Gy 240. Barb Sup 133. Or Mi 121. Zait Plat 52. Gazt MusIx 109.
azpisarrerakoSense-66.2
De oro, que produce oro. Ürrhezko meatze bat mendi gorenetan. Egiat 212.
Urrezko meatzekin. IztC 52.
Ez, ta bai zorigatxean itxi agortua, / urrezko iturri on egunerokoa. ABAmaE 202 (ref. a la gallina de los huevos de oro).
Urrezko meatze baten zuzendari berria. FIr 134.
azpisarrera-67
URREZKO ARRAIN.
"(Oblata melanuza), la dorada, urresko-arrai, sutarrai" Labayru Hist I 516. v. URRE-ARRAIN.
azpisarrera-68
URREZKO EZKONTZA.
Bodas de oro, quincuagésimo aniversario. Bi Domingo batean, ez izanak lotsa / [Apez] bakotxak du gaur bete urrezko ezkontza.LarreArtzainE 305.
azpisarrera-69
URREZKO EZTEI,
URREZKO EZTEGU(Pl.). Bodas de oro; quincuagésimo aniversario. v. URRE-EZTEI. Aita Santu Leon XIIIgarrenari bere urrezko ezteguetan. ABAmaE 125.
Zeinbat eskeintza aberats eldu diran Erromara Leon XIIIgarrenaren urrezko eztaietarako. AgSerm 162.
Urrezko eztai aietan. FLab(
inMunita 10
).
Noren Zillarrezko edo Urrezko Eztaiak diran. NEtxNola 38.
Tapiatarren urrezko eztaiak. Basarri 117.
Urrezko eztegubak eiteko aldija. Enb 56.
Urrezko eztaiak, berriz, Loiolan egin zituzten. UztSas 340.
Club Deportivo Aurrera-ren berrogetamargarren urtea betetea edo urrezko eztaiak ospatu zirala. Etxabu Kontu 162. Urrezko eztaietako denborara iritxi giñanean. BAyerbe 87.
Omenduak izaten dira, lelengo, urrezko ezteguak eginikoak. FEtxeb 121.
Gure apeztasunaren urrezko ezteiak ditugula 2.001 huntan. LarreArtzainE 207.
azpisarrera-70
URRE-ZUN.
En busca de oro. Opir-a urrezun yoateko. Ol3 Reg 22, 49 (Dv urheketa
).
azpisarrera-71
URRE ZURI.
azpisarrerakoSense-71.1
a)(V; Lcc, Mic 8v, Añ (V), VocCB, Dv (V)). Ref.: A; EAEL 108. Plata. "Makuesa da ori, zein da eztakidan; zidarragaitik urre zuria diño-ta (V-m)" A. Lurreko lanean beti dabillan atxurrak urre zuria dirudi. AñNekeA 223.
Bera neurtuten galdu direan / urre zuri ta gorriak / esan deuskue zeinbat balio / aldaben aldian zatiak. AzcPB 353.
Iñoiz ondasunik pillotu bada, baeidauko orrek urre gorria ta urre zuria baiño eztana. ABeinB 64.
Imineagaz neban urre gorria, / anegeagaz neban urre zuria. (V-m). Balad 45.
Kipulearen urak, urre-zurizko gauzak elegante ixten ditu. EgutAr 6-1-1957 (ap. DRA
).
Urrezuria ta urregorria baiño obea da gazte izatea zarren buruagaz. Agur 16-9-1972, 5.
azpisarrerakoSense-71.2
b)Oro blanco, aleación de oro con otro metal.
Urre zurizko diruba emon eutson. "
White gold"
.Altuna 107.
azpisarrerakoSense-71.3
c)(?). upiter, nola bialdu omen zun urre-zuria Danaeren altzora, emaztea lilluratuz. OrAitork 30 (traduciendo "imbrem aureum", lluvia dorada; probablemente errata por urre-euria
).