Tr. Documentado al Sur desde la primera mitad del s. XVIII. Al Norte sólo se encuentra en Prop, Zalduby y Joannateguy, y Larzabal. La forma más extendida es txikitu. Hay txikindu en Moguel (junto a txikitu ), ttikitu en Zalduby, Joannateguy y Ataño, y tikitu en Larzabal. En DFrec hay 20 ejs. de txikitu, 8 de ttikitu y 1 de tikitu.
sense-1
1.
(V, G, AN-gip-larr-araq-ulz-ilzarb-olza; VP, Lar, Añ, Mg Nom 66 (G), Dv (<ch-> V, G), H (<ch->, que cita a Echve), Zam Voc),
txikindu (V; Añ, MgNom 66 (V)),
tzikittu (V-ger)
Ref.:
Bon-Ond 157; A (txikitu, txikindu); Iz Als (biturriya); EAEL 61 y 267; Etxba Eib (txikittu); Elexp Berg (txikittu). Desmenuzar, destrozar; partir en trozos pequeños; (fig.) destruir, destrozar. "Desmenuzar" VP 15v. "Zeatu edo txikitu aboan, mascar" Ib. 17r. "Majar" Lar. "Desmenuzar" Añ. "Broyer, mettre en menus morceaux" Dv. "2. réduire en menus morceaux. [...] 3. mâcher, briser entre les dents" H. "(V, G?), partir, dividir" A (que cita Ur Mt). "(Vc, AN-gip, G?), destrozar, desmenuzar" Ib. "Kipula bat txikittu orixotara, [...] picar una cebolla en aceite..." Etxba Eib. "Utsa denboran eiñ zeskun, amabi arruako txarrixa txikittutzia, en un momento nos hizo el despedazado del puerco de doce arrobas" Ib. "Okelia txikitzia maixan, aittak eitten dau, el partir la carne en la mesa, lo hace el padre" Ib. "Baloiakin eskaparate kristala txikittu giñuan" Elexp Berg. v. xehatu. Jainkoaren hitzaren ogia txikitu bageaz, sekereak igartuak bezala, goseak hilzen daude asko ta asko. LarCarta a Mb 278.
Aski du lurra irauli, txikitu ta berdinzea. MbIArg I 357.
Puska-txikitu ta bakoitzari eman zion bere zatia. Ib. 388 (se trata sin duda de una yuxtaposición de sinónimos).
Gatzamalliak txikindu edo jo biar dau agoe guztietarako mia malluka txikar bategaz. MgPAb 128.
Txikituko zaituzte, etxetara eraman ta surtan erretzeko. VMg 80 (ref. a una haya).
Arriaren gañean erorten dan gustia, izango da purrukatua eta txikituko du gañean erorten zaiona. OteizaLc 20, 18 (BiblE txikitu; Lç xehekatu, He xehatu, TB lehertu, Dv xehakatu, Ol apurtu, Leon porroskatu, Ker zapaldu).
Azukrea da kañabera mota bati txikitu egosi eta kentzen zaion ezadea. ItDial 40.
Txikituten dabe adrilluen artian daguan morterua barruban sartuteko. UrDial 31 (It txeatzen, Dv, Ip phorrokatzen).
Arturik bost ogiak eta bi arraiak, begiraturik zerurontz bedeikatu zituen, txikitu zituen eta eman ziozkaten ikasleai ogiak. UrMt 14, 19 (Ur (V) txikitu; He, Ker, BiblE zat(h)itu, TB, Dv, Echn, SalabBN, Ol (h)autsi, Samper, Hual partitu, Ip hautse, Leon, Or puskatu).
Leoiari itsatsi zitzaion eta antxume bat bezala, txikitu eta zeatu zuen. Lard 140.
Txikitu ta pipan erreko det. SorBar 36.
( s. XX)Danen adiskide, oni egurrak txikitu, ari pardela eraman. AgG 299.
Intxor koskorrak txikitutzeko, / ai zer pareja majua. EusJok II 159.
Eman nekea, eman miña, eman eriotza; txikitu gaitzatzue. InzaAzalp 90.
Azkoriaz narrue txikitu baleutsie bez ainbeste! KkAb II 55.
Etorri eta / txikitu'ituzte botillak. (In TxB I 174
).
[Mats mordoak] ikusitakuan, / grik-grak txiki eta iruntsi zituan. Enb 181.
Nere atzaparretan txikituko at. AlzBurr 29.
Garazik eta amonak eskuak bete lan / puxkarik goxoenak aiztoz txikiketan. "Desmenuzan"
.OrEus 138.
Mendi-Urkilon egur-txikitzen. Ib. 300.
Aurkixe zanpatuko, lertuko ta txikituko ditu sagar-jotzalleak tolarean sunpillaren zartakoz. TAgUzt 280.
Nere gogozko uste ura ber-bertan txikitu zidala. AnabAprika 58.
Gari-jotzen eta lasto-txikitzen dute arratsaldeko lana. MAtxGazt 46.
Sagar-arbolaren gañera igo bear izan zuan txakurrak txikituko ez bazuan. Salav 32.
Garraiska txikitua ta kerinte belar arrunta. "
Trita melisphyla"
.IbiñVirgil 108.
[Autobusa] Iraetatik berreun metrora / txikituta billatua. UztSas 163.
Bi karabineroak bertan txikituko omen zizkin.AtañoTxanKan 47.
Garai artan baziran sagarra txikitzeko makinak. BAyerbe 73.
Udazkenean egurrak botata, neguan txikitu eta udaberrian ikatza egin. BBarand 18.
azpiadiera-1.1
Destrozarse (de cansancio). Buelta asko egin bear izaten zan. Ederki txikituta gelditzen nintzan.Albeniz 47.
azpiadiera-1.2
"
Gerritatik txikiuta geldittu giñan ta lurrea makurtu nahi ta belaunekin inber gerri-jokua
"ZestErret(s.v. gerri
).
azpiadiera-1.3
(G-azp ap. GteErd 219
, G-bet; Lar). Masticar."Mascar"Lar.
"Ronzar"Ib."
Ondo txikituta (G-azp), mastakatu (BN-ciz), [...] / txikitu gabe jaten du
"GteErd 219.
Asitzen da auzmarrean eta ederki txikituaz len jan duana, igarotzen du urdallera. AA III 444.
Irabiratzen dutela beren pensamentua jan gauza aboan txikitzen izan duten gustoan. EchveDev 461.
sense-2
2.
(VP 17r, Lar, Añ, H (<ch->), Zam Voc;-ittu V-gip),
tikitu (L),
ttikitu (H(s.v. ttipitzea)),
xikitu (Dv(L-côte)),
xikindu (L)
Ref.:
Lh (tikitu, xikindu); Iz ArOñ, Etxba Eib y Elexp Berg (txikittu). Empequeñecer(se), achicar(se). "Achicar, hacerlo menor y más chico", "achicado, txikitua" Lar. "Empequeñecer" Ib. "Descrecer", "desentumecerse" Ib. "Minorar" Lar y Añ. "Rendre petit, menu" Dv. "Rapetisser, réduire à un moindre volume, contenance, étendue, etc." H. "Amenuiser, rapetisser" Lh. "Txikíttu, hacerse menor" Iz ArOñ. "Empequeñecerse. Zartzara, korputza txikittu eitten da, a la vejez, se reduce el cuerpo. Soñekua apur bat txikittu dau semiari janzteko, ha reducido un poco el traje [...]" Etxba Eib. "Ori da gure asmu aundiñak txikittutzia, eso es empequeñecer nuestros mayores proyectos" Ib. "Ebanjelixuak erakusten desku, txikitzia biar dogula aundi izateko, el evangelio nos enseña que debemos empequeñecernos para ser grandes" Ib. "Jostunak txikittu ein ddosta prakak" Elexp Berg. Zenbat eta aunditzen edo txikitzen dan amodioa, anbat aunditzen edo txikitzen oi da dolorea. LarSermAzc 47.
Zeruetan daukan magestade aundi guzia txikitu edo estalirik. CbEg III 233.
Yágo kuidátu arren mines berées báño, ponderátu berzearénak ta txikitu ta disimulátu bereák. 'Minimizar'
.LEMatr3 229.
[Jauna] apaldurik [dago] guregana sakramentu gontan, andiena izanik txikitzen baita bere ume pobretto gebengatik . (87). LE-Ir.
Damutu zitzaion bereala; txikitzen zuen negarrez bere burua. MgCC 134.
Neurrian, egin dezagun kontu txikitzen badira, ongi betetzen ezpadira [...]. AA II 167.
Kendu ezak ez ditu gitxituten, ez txikituten naaste inpame atako pekatubak. fBOlg 154.
Ondasunak domeetan ditubee senduak, beeratuten ditubee altubak, jasoten ditubee baxubak, txikituten ditubee andijak. fBIc I 47.
Txikituko dogu neurri eta pisuba eta goratuko dogu balijo edo prezijua. Astar II 174.
Zerbait egiten gaituezan berbak / or darabilguz beti gora bera; / barriz txikitzen gaituen besteak / ez bein atera. ZavFabRIEV 1907, 534.
Geroztik dijuaz, / auntzak gitxituaz / eta basoak txikituaz. IztC 190.
Jakitatez ere bai / bera da ttikitu. ZbyRIEV 1909, 227.
Aise jendetasuna / da ttikitzen ari. Ib. 107.
Fraideak ohartu ziren indarrak ttikitzen hari zitzaizkola. JnnSBi 67.
Ezteiki aunditu ta ttikitu kreduori . (Larrainzar, 1905). FLV 1988, 272.
Diputaziyo prinzipalak zertako deretxuak ateratu ditu, basuak txikitzeko eta preziyuak aunditzeko? Iraola 59.
Mutiko batek Maitagarri eritxon sorgiñaren bitartez, beren burua gura eroan beste txikitzeko eskubidea eritxi ebala. AltEEs 1912, 243.
[Balia] mermatu ta txikitu / bigundu zanian. Arrantz 107.
Arek bear du aunditu, nik berriz txikitu. IrYKBiz 66.
Oialaren arauz, neurri abek geitu edo txikitu ditezke.EAEg 21-10-1936, 100.
Sinestea tikitzen den tokietan. Larz(
inZerbAzk 73
).
Txikitu egiten dela nolabit aiei ditxezkon barne-tentsioa. TxillLet 75.
Txikitzen ez al da gizona ezkonduz? Ib. 28.
Guk kanpokoa aunditzen degu / ta etxekoa txikitu. Basarri 95.
Egunetik egunera gutxitzen ari zan zornea eta kozkorra txikitzen. JAzpiroz 182.
Indarrak txikitzen.Insausti 83.
azpiadiera-2.1
(V, G, AN-5vill-gip; Lar, Añ)
Ref.:
A;
GteErd 177
. "Baxar los ríos, arroyos"Lar.
"Baxarse los ríos, etc."Añ.
"Amenguar, bajar las aguas. Urak txikitutekoa (V-m), lo de amenguar el agua; llaman así a una tabla pequeña que se usa para desembarazar de agua una lancha"A.
"
Ibaiko urak txikitu egin dira (G-azp, AN-5vill-gip)"GteErd 177 (junto a apaldu, gutxitu, beheititu, etc., de otras zonas).
Urak txikitu ziranean, irten zan Noe leorrera bere etxetiar guziakin. Ub 13.
Leorteak urak txikituta. Lard 109.
Eguzkia berotuaz, / egunetik egunera / ibaiak txikitutzen. ABAmaE 395.
(Part. en función de sust.)."(G-goi), menguados (puntos de calceta). Txikituak artu, ez aztu gero, tome usted los menguados, luego no se olvide"A.
v. txikitura.
azpiadiera-2.4
"Serenarse el mar tempestuoso, [...] (V) txikitu, baretu
"Añ.
azpiadiera-2.5
"En terme de forge, battre le fer pour l'applatir, lui donner une forme plus réduite"H.
ttikittu. Convertir en diminutivo. Antzinako legez, Bizkaitik kanpora ere bizi zena eta oraindik ulertzen dena, lez (eta txikttua letxe) bihurtu da. MIH 107.
sense-3
4.(H <ch->), txikittu. Humillar."Rabaisser quelqu'un, se rabaisser en sa réputation"H.
Ardoki baten Jauna, / esan dausku jaio yakula: / Bera aulan txikittuta, / geu geronek andittu gara. AG 2418.
TXIKI-TXIKI EGIN(VP 16v, eiñ V-gip; in G-azp). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg; ZestErret. (Intens. de txikitu). "Majar" VP. "Arrapatzen baut, txiki txiki eiñgo aut, si te cojo, te voy a hacer pedazos" Etxba Eib. "Liburua galtzen bostak txiki-txiki eingo aut" Elexp Berg. Ez da txiki txiki egiten banaute ere, ez diat besterik emango. Apaol 101.
Onelako emakumea, txiki-txiki eginta ere, ez da bear bezela ordaintzen. MujPAm 48.
Utzi nazazu sartzen, txiki-txiki egin dezadan neska zirtzil ori. AlzBurr 28.
Makillaka azur gustiyak txiki-txiki egiñaz eriyotzia emongo leuskiyoela esaten eben mutil upagiñak. KkAb II 166.
Armaiotik atara ditu euren yantzi panparroiek, eta trangabelien askoriaz txiki-txiki egin ditu. Ib. 55.
Leiarrak txiki-txiki egiñak zeuden. AnabPoli 61.
Ni aizkora atekiñ txikitxiki ein nazazu. JMBMund III 21.
Urrutitik su eman eta mendigaña, arkaitzak eta etsaiak txiki-txiki egitea. Alkain 40.
azpisarrerakoSense-1.1
Egia esan, ni orduan txiki-txiki egiña nengoan, arrunt nekatua alegia.Alkain 157.