Azpisarrerak (sarrerak) (2)
argi.
Etim. Coincide bastante bien en forma y sentido con i.-e. *Aerg - (hitita harki "blanco", lat. argentum "plata", etc.) pero se trata de una palabra de procedencia dialectal mal definida. Es meramente formal la coincidencia con el ibér. ar'ci .
I. (Sust.).
1. (gral.; Lcc, Mic 7v, SP, Ht VocGr 272, Lar, VP 2v, Añ, VocBN , Gèze, Dv, H, VocB ) Ref.: VocPir 337; A; Lrq; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 223 .
Luz, claridad. "Luz", "claridad", "lumbre" Lcc. "Luz", "lumbre" Mic 7v. " Argia tristetu egin da (G-azp), argixa bajaixaz doie (V-gip), argia beheitu da (BN-arb), argia txipitzen (S)" Gte Erd 223. Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos.
Apostoluak deitzen lurreko gatz eta munduko argi. Mt 5, tí. Onhetsiago dute gizonék ilhunbea ezen ez Argia. Io 3, 19. Sarri, sarri, gabean argi. "A menudo, a menudo de noche la luz" . TAV 3.3.1, 171. Az ezak erroia, diratan begia, ta mutil gextoak kendu deike argia. RS 136. Egurra dela kausa izanen baita [ifernuan] sufrea, zeiñek ezpaitu argi klarik egiten, khe ilhunik eta beltzik baizen. Ax 587 (V 377). Argi bat eta ezaute bat. Cap 76. Hagitz da argiagoa / Zure legeko itzala, / Ezen ez bertze legeko / Iguzki argi zabala. 65. Estal zakizkit sekulako / Ene begien argia. Ib. 183. Desegindu beiz zeure argiak / Gure biotzetako odei guztiak. Acto 409. Aren aoko berba dulzea aditu neban puntuan / Sentidu neban argi andi bat neure biotz barruan. Ib. 327. Nere kutxaren kutxatelan manea bidi argia. LasBer 576. Nahi duzu izan nadiñ illunbean? [...] Nahi duzu izan nadiñ argian? Ch III 17, 2 (Mst argian ). Iguzkitik atratzen da argia; eta iguzkitik eta argitik beroa. El 34. Argia eta sua bear ditugu guztiok, zuzen eta errebelatu-gabe zeruko bidean ibillteko; adimentuan argi eta biotzean su. Lar SAgust 15. Zenbat gauza kristabak jakin bear ditu bearrez, arrazoiaren usu ta argitara datorrenean? CatBurg 12. Ilhunbe guziak bere argiaren arraioez suntsi-arazten dituen Salbatzaille maitea. Lg II 117.
(s. XIX) Zeruan eta lurrean, / Argian eta ilunbetan. Monho 148. Baña zelan lo egin leije emengo gabi-ots, auspuen illeta soñu ta subaren argi zabaldute ta nosian beingo illundutiaz? Mg PAb 130. Arren bada, Jauna, argi bizi bat indazu Zure adibideak ikasteko. EL1 197. Kristala bera baño garbiagoa ta argia igarotzen zaiona. AA III 350. Lagunekin naizenean bezain ontsa bakhartasunean, [...] argian bezain ontsa ilhunbetan. Dh 75. Errazoeko argitara edo errazoien usura eldu deitezanian. Astar II 6. Argitara begiratuz arroltzeari ezagut daiteela hea oilarrak jokhatua denetz. Dv Lab 289. Orai atseginean, sarri atsekabean; orai argian, sarri ilhunbean. Laph 44s. Persona bizia bazera, deitu zion kondeak, irten zaite zulo orretatik kanpora, argitara. Arr GB 102. Odei gisako argi eder batek inguratu zituan. Bv AsL 118. Argia ta illuna iñoz bat ez dira. AB AmaE 343. Piarres, hitztorio hori akhabatu eta argia hil ondoan, lokhartu zen. Elzb PAd 65. Erregen odoleko jendeez kanpo baziren bertze sei jende mota. Lehenak aitoren semeak, lurren jabeak, oro erregearen aldekoak eta haren argiak. (Interpr?). Prop 1887, 29. Argi handi batek bethe zian haren khanbara. Ip Hil 174.

(s. XX) Laket baitzaio zaintzaleari [...] bai eta medikuari, zer ari den argitara ikusteko. JE Bur 189. Bost edo sei lo-gela, estutxoak, argi gutxikoak. Ag G 16. Zenbait erritan berriz Santa Klara deitzen diote [eguzkiari], izen onekin argia adierazi naiez. JMB ELG 79. Sarrera estua ta illuna eban, sartzen ziranai bildur emoteko lain; alan bere, barruan atari-argia ba eukon. "Un patio pequeño" . Or Tormes 65. Goizeti zen. Argiak iluna urkatzen zun sartalderantza. Or Mi 112. Arima zerura igan zen, / leizetik argi betikora. Or BM 130. Gaizki egiten duten guziak iguin dute argia ta ez dira argitara etortzen. (Io 3, 19). Ir YKBiz 64 (Lç argira, Dv argirat ). Itzaliko al dit aurki lo sakonak kordearen argi aula! Txill Let 17. Argi dizdiraz josi zenitun / len illun zeuden baztarrak. Basarri 52. Izadia argi berritan azaldu zitzaion gizonari. Vill Jaink 34. Amandrearen izarrak argi biziagoa bialtzen zuan zerutik gau artan. NEtx LBB 49. Argi bezainbat ilun ikusi duela berak bere inguruan, euskara galtzen, ukatzen eta leizeratzen dutenetan. Larre ( in Xa Odol 15 ). Bean azariaren muturra ta begiak beren argiarekin ikusten ziran. JAzpiroz 139.
Luz, guía.
Ordenatu aut hi jentilén argi izateko. "La lumière" . Act 13, 47 (He, TB argi, Dv, BiblE argitzat). Hau da infidel itsuen gida eta argia. EZ Eliç 291. Hautatzen zaitut sekulakotz, / Birjina, ene Amatzat, / Ene argi, ene gidari, / Adbokat eta Patroiñtzat. 188. Jauna da ene argia, eta ene salbamendua. Ch III 6, 4 (SP, Mst, Leon argia). Beraz, egia ez da San Agustin dala geienentzat eta guzien argi. Lar SAgust 10. Itsuen argi dire, onen segurantza. Hb Esk 210 (v. tbn. itsuen argi en Harb 104, Or Aitork 305, itsuben argija en Astar II 273, itsubentzat argija en Laux BBa 102). Ipharretik agertzen da / Mariñelen argia. Elzb Po 186. San Anbrosio, Elizako dotor eta argi handiak dio [...]. Arb Igand 143. Fedea da bere argia eta laguntasuna. Itz Azald 15. O Egi, nere biotzaren argi! Or Aitork 347.
Inspirazio edo barrengo argi ta deseo onak. Cb Eg II 23. Jangoikoak penitenzia ta orazioko denporetan ematen ziozkan inspirazio edo argi andiak. Mg CC 138 ( CO 203 argi andijak ).
(Ref. a la vista). " Bi begietako argia balio, valer los ojos de la cara" Asp Gehi.
Bere bi begietako argia galdurik. Tt Arima 126. Eman zion begien argia ta bista. Mb IArg II 166. Oba ez baleuko begitan argirik. Gand Elorri 163.
Entendimiento, razón, inteligencia. "Razón natural, argi naturala " .
Nik ematen diotedala haurrei eta sinpleei argi eta intelijenzia gehiago. Ch III 43, 2. Emon deidazula entendimentuko argia. Arz 53. Emon deiola grazia, eta argia bere pekatuak idoro eta ezaututeko. Oe 128. Geren burutik degun argi ta ezagumentu [au] . Ub 14. Ator eta ikusak gure agonia, / hire baitara launak sar dezan argia. Iraultza 93. Egin zuk baño argi geiago duan konfesorearen esana. Mg CC 159. Buruan argi andirik euki ezarren. A BeinB 35. Berezko argia eban Mañasik gauza danak errez ikasteko. Ag Kr 116. Lengo esaera zarra da, jatorriz edo sorreraz batek ez duen argia, Salamancan ikasteak ez diola emango. Etxeg ( in Muj PAm 20 ). Jaungoikoaren legeak eta geure buruko argiak diñoskue. Eguzk GizAuz 96. Zertarako eman zait bestela adimenaren argia, billatzeko baizik? Txill Let 113. Bazuala argi berezia bertsoak idazten eta kantatzen ere. AZink 24. Gure aitari gerta zitzaion / une bateko argia. Zendoia 73. Jaun Zerukoak emango al dit / premizko dedan argia. Insausti 97.
(Pl.). Luces, inteligencia.
Aita Larramendiri berezkirozko bear ziran argi andiak eman ziozkan, Gramatikak dituen bazter guziak ondo barrendu, eta bere Arte preziosoan Euskaldunai agertzeko. Cb EBO 30. Ez ditugu neurthu behar gizonaren ispirituko argi eta ezagutza aphurrak. Mih 39. Aski jakintsun ginitazke baldin gure argiak enplegatzen baginitu Jainkoaren lorifikatzeko. Jaur 392. Jainkoaren ganik ditudan argi eta jakitate handiek. Jnn SBi 79. Argi laburretakoa, [...] ohartze apurrekoa izan zela gizon hura!... JE Ber 65s. Buruan argi geiago, eskuetan antze ta indar geiago daukez. Eguzk GizAuz 39.
Eskolati argi larregi atara ezpaoan be, Juan Domingok goiko Yaunek emoniko argitasunik baeuken. Akes Ipiñ 33.
Corriente eléctrica. " Argixa sartu. Argia, instalazio elektrikoa, jarri. Gerra aurretxuan sartu zan argixa basarri askotan " Elexp Berg. v. ARGI-INDAR.
Oihu egiten du sumindurik; berriz ere argia moztu didate! Mde Pr 72. Ez zan errian artean iñun ere eletrikarik, eta jendea arritu egiten guk argia jartzearekin. BAyerbe 39. Eta guztiak ziran Iberduero-tik argia eukenak. Gerrika 136.
Argiaren abiadura. Gazt MusIx 69.
(Como primer miembro de comp.).
Zori oneko argi-kumeen ta Jangoikoaren humeen izena ematen die S. Pablok Espiritu Santua berekin duten animeei. Mb IArg I 373. Eguzkiari aurretik zetorkion argi-larraiña, bat-batean lertu da geroxeago. TAg Uzt 74 (v. tbn. argilarrain en Or Mi 71). Nere gelako leiatillan gaur / argi-jai dute liliak. EA OlBe 25. Gabian pasaiten zan, dana sua ta garra ta argi-txipristiña. (V-gip). Gand Eusk 1956, 214. Atzerri ontan baikuntza artu dugu, itxaropenaren bidez iaregiñak gerala argi izateko, ta argi-seme ta egun-seme: ez gau-seme ez illun-seme. Or Aitork 390. Ezin du eraman Aren argi-ziztaren gogorra. Onaind ( in Gazt MusIx 154 (v. tbn argi-zizta en Or Aitork 232) ). Petroleozko argi-tresnaren ardatza biraturik. Osk Kurl 130. Eguzki jaunak argi-opilla ogera daramanean. NEtx LBB 196. Aidea, izarrak utzitako argi-autsez betea zegoen. Ib. 193.
Como nombre propio, fue empleado ya por Oihenart en Argia daritzanari (O Po 9): "Gaiiik, egunik, / Eztinat hunik, / Hireki ezpaniz Argia").Cf. Or Eusk 1933, 289: "Una vez, en que tuve que actuar de padrino, me vi con la dificultad de euskerizar la palabra Clara, santa del día. [...] A decir verdad, Kalare no me sonaba. Opté por otro procedimiento usado a veces por el mismo Sabino Arana, de traducir el nombre, y le puse Argi. Ya Oihenart usó este nombre, y a una que lo llevaba, le dirigió la poesía "Argia deritzanari". En unos versos de Ondárroa he leído: Beata Santa Clara, / euskeraz Argia".
2. (S ap. A; VocBN, Dv, H) Día, luz del día. (Usado en casos locales (argitik, argira...), y en expresiones como argia da, argia baino lehen, argia gabe, argia hasi). "Argikotz han ginen" SP. "Argia da, il fait jour. [...] Argia gabe jaikitzea, se lever avant le jour" Dv. "Lumière, jour" VocBN. "Lumière du jour. [...] Argia da, iaiki gaiten, [...]" H. "Ez argi, bai argi dela, tandis qu'il est à peine jour" Ib. (s.v. argi-hastea). "Argia gabe hoa lanerat, ilhuna gabe etxerat (S)" A (s.v. argiaren begia). AxN explica oillaritean (140) por argi-aurrean. v. EGUN-ARGI. Tr. Propio de la tradición septentrional y navarra. Se documenta también en Arrese Beitia, Orixe, N. Etxaniz, Aresti y en una balada vizcaína.
Gero iganik eta ogia hautsirik eta ianik eta luzaki minzaturik argirano, hala parti zedin. Act 20, 11 (TB argia urratzeraino; Dv argitzeraino). Argia urratzearekin batean. Lg II 285. Egunóro enzutenzué meza, baña jaikis argibañolén. LE Prog 98. Ez argi bai argitan. (314) 'Entre dos luces' LE-Ir. . Jeiki, jeiki etxenkuak, argia da zabala. "Il fait grand jour" . ChantP 30 (v. ARGI ZABAL). Argia dela diozu, / Gauherdi orain' ez duzu. "Qu'il fait jour" . Ib. 14. Biharamunean, argia gabe jeikirik, eske bat egiten du Diegorentzat. Laph 107. Ikusten duzu goizean / Argia hasten denean / Menditto baten gainean. Elzb Po 195. Biba, gure eguna! dau ollarrak kantetan, / Argia datorrela onek dau sometan. AB AmaE 345. Argia hasi baino lehenago. Elzb PAd 75. Aste guzia daramat bihotz onez lanean, / Argitik ilhuneraino, bethi lekhu berean. Ib. 13. Goizean goiz, argia gabe, 50 bat jandarme Larresoroko elizaren inguruan. HU Zez 128. Handik ondoko goizean, argia hastera zohalarik. Jnn SBi 116.
(s. XX) Goizetik helduak dira, argiko jaikirik mendi xokoan. JE Bur 169. Gauaren bidez dira indar gaitzen jabe; / Iguzkitarat aldiz ahalik deus gabe, / Argiko sartu behar ilhunbez-ilhunbe. Ox 26. Astelehen goiz hartan / argira bi oren, / Ohetikan jeikirik / gogotan eman zen. Etcham 146. Biharamunean, etxeko nausiak ongi uste zuen Jesus eta Jon Doni Petri argia gabe hasiko zirela lanean. Barb Leg 60. Biaramun goizean, argia astean. FIr 134. Etzen deusik gertatu gau hartan. Bainan biharamunean! Argiko aleman kanoiak orruaz hasiak ziren. Zerb Gerlan 26. Goizean goiz, argia baño len, mendi baztarretara. Or SCruz 55. Udazkenean, argia baiño / ordu betez lên zun Meza. Or Eus 422. Zorioneko Eguberria, / argi baiño lên asia. (Canc. pop. in Or Eus 141 ). Egalak astinduz oillarrak jo digu. Belarrien poza! / Ogean ixilik, belarriak erne, argiraiñokoan. Or Poem 528. Argia gabe Jainko odola bihotzeratu ondoan. Iratz 131. Biotz ilunak egiten jataz / argia datorrenian. Balad 57. Argia zabaldu bezin laster. NEtx Antz 52. Goizean jeikitzen naiz bihotza goxorik, / Ohean argiraino ongi loz aserik. (In Zerb Azk 8 ). Argitik iluna arte. Ib. 101. Egun berriaren argia etzuela ikusiko. Arti Ipuin 29. Urrieta guzian, lau oren argira, / lau oren argira, / den nagiena ere erne atzarri da. Xa Odol 254. Karrikarat etortzen da hau beti argiko. Xa EzinB 106.

v. tbn. Elsb Fram 141. Arb Igand 79. JEtchep 8.
3. (R-is ap. Iz R 302 ; VocBN ).
Luz (utensilio u objeto que sirve para alumbrar). " Argi, chandelle" VocBN. "Árgi bat íxikirik, una tea encendida" Iz R 302. Cf. VocNav s.v. argui. v. lerrargi. .
Gabaz izaten zituen bi argi bere gelan. Mb IArg I 131. Argi bat, urlia, laster ekartzu. Cb Eg III 323. Begira etsaiaren kontra Mezak atera edo argi erazekiak ipiñi dituzun Santuren baten aurrean. AA II 114. Ipintzen zitzaiozkan sei argi. Lard 83. Ekaizkidatzu argi bat, tinteroa eta papera. Arr GB 28. Nai izan zuen egon zitezen bi argi gau ta egun pizturik. Bv AsL 54. Piztu zituenean bi edo hiru argi. Elzb PAd 23. Ezkozko argi bat. HU Aurp 134. Port-Bou! [...]. Gagozan lekuan argi erreskada batek erakusten daustaz oraindik gure Dierriaren arra batzuek... Ag Ioan 175. Orai gizon guziuak gaude neguko argi eta egurren sartan. Mdg 129. Oliozko argi bat piztu. Goñi 9. Argijak [burdikijaren] aurreko ta atzeko aldian [...] ipiñi bearko dira. ForuAB 97. Argi bat eskian. Zub 38. Aldareko argiak phizturik. Barb Leg 124. Otomobil handien argi hotz bortitzek lilluratzen gituztelakotz. JE Ber 92. Eutsi argi oni. Lek EunD 37. Ohe-buruko argia pizturik utzi zuen. Mde Pr 57. Alboan mutiltxu bi argi banagaz. Bilbao IpuiB 146. Argi gorri, pherde eta blu batzuek argitzen zituzten ostatu, kafe eta zinemetako aintzin ederrak. JEtchep 78. Argi piztuarekin ez neukan lo-egiterik. Anab Aprika 49. Eskuetan argi bat eman zion. Ardoy SFran 265. Abadeak jantzirik onenak jantzi, argi asko biztu, koruan be naikoa abeslari. Etxabu Kontu 76. An jarri ziteken poxpolo-itxurako mariposa deitzen genion argi bat. Ataño TxanKan 174. Orgetan argia itzalia eta huna nun jandarmeak heldu zaizkon gainera. Etchebarne 33. Karburo argi ederrak zeuzkaten an. AZink 106. Guztiak argi bana artuta, / arratsean ume billa. Zendoia 72.
4. (L, BN, S; Dv, H) Ref.: A; Lrq .
Aclaración, explicación, prueba, documento, título. " Argiketa dabila, il prend des informations, il cherche à s'éclairer sur quelque chose. Emanen darozkitzut behar diren argi guziak, [...] tous les éclaircissements nécessaires. Hartzeko horren argirik ez du, il n'a pas de titre [...]" Dv. "Titre, document, preuve. Baduzu argirik? [...]. Témoignage. Argi bilha dabila, il est à la recherche de preuves, de témoignages" H. "Pruebas, documentos" A. "Document" Lrq. v. agiri, argitasun (2).
Zuk galdegiten duzun argia Pablo Sarraten suietian, ezin presentian eman dezaket satifazionerik. (L-côte, 1788). FLV 1986, 139. Heien lekhukotasun laudoriozkoak argi berri bat ekharri zion Errumako tribunalari. Laph 180. Batere denborarik galdu gabe behar zituen argi edo paper guziak berekin harturik, joan zen gobernadorearen gana. Prop 1891 (ap. DRA ). M. Legrand aphezaganik hartu zütian behar ziren erakaspen eta argiak. Ip Hil 50. Orizu zure argia, iar zaite laster, eta egizu bertze berrogoi eta hamarreko bat. HeH Lc 16, 6 (Lç zedulá, He obligantza, TB zorra, Dv, Leon ageria, Brunet eskritura, BiblE ordain-agiria ). Bizpairu aldiz irakurtzen dut, baiño ezin argirik atera, edo biziki nekez. Zub 104. Ez gira argi bila juanen seminariotik kanpo, erran zian Süperürrak, seminarioko gora beherak heben berian behar die xüritü eta bardintü. Const 22. Baina izan liteke argi gehixeago bil genezakeela haien gainean Kelten hizkuntzak eta ohiturak direla bide. Mde Pr 220. Batzu eta besteak ari zitzaizkon galde eta galde, argi baten ondotik beste bat nahi. Ardoy SFran 239. Horiek hola, zalhe othoi / eman itzagük argiak, / Nula lasterka dütützien / hügüntü gure etsaiak. 'Xehetasunak; éclaircissements' . Casve SGrazi 136. Inork argi gehiagorik eta hoberik baldin balu puntu honen gainean. MEIG I 242.
Laster Apostoluek etziozaketen buru egin heldu zitzaizkotenei edo argi galdea zutenei. Hb Egia 98.
5. "Alma de difunto (L-sar)" JMB At. Cf. JMB MitV 416: "Cuando las almas salen a la superficie a hacer alguna petición o reclamación, se dan a conocer apareciendo en forma de luz, de nube, de sombra, de bulto negro o por medio de ruidos extraños. Al alma que así se aparece se le llama argi 'luz' en Laburd y Navarra, [...]. Hay sitios en que las llaman arimaerratu 'alma errante'".
6. Fuego fatuo. v. ARGI-TXAKUR.
Zonbaitek deitzen dituzte oraino ere argi-txakurrak; milafrangar xahar batek argiak deitzen zituen motz-motza. Lf Herr 11-1-1962 (ap. DRA ).
II. Adj.
1. (gral; Mic 6r, SP, Urt IV 135, Ht VocGr 340, Lar, Añ, Arch VocGr, Gèze, Dv, H) Ref.: A; Lrq; Iz Ulz, R 298; Etxba Eib; Elexp Berg .
Claro, luminoso, brillante, (tiempo) despejado. "Candidus, argia [...], klara, kortesa; luna candida, ilhargi argia; dies candidus, egun argia " Urt IV 135. "Clair, transparent" Gèze. "Clair, lucide, brillant. Etxe argia, maison claire. Begi argia, oeil brillant, et au fig. intelligence lucide" Dv. "Clair, manifeste. Gauza argia, argi dena da, c'est chose claire. [...] Clair, qui se voit bien. Xede argia, but qui se distingue bien" H. " Argíe, lo claro; illúne, lo oscuro" Iz Ulz. "Dícese de los parajes soleados. Elusuko Norde-auzua paraje argixa da izan, aldapatsua izatia eze" Elexp Berg. . Tr. De uso gral.
Hodei argi batek estal zitzan hek. Mt 17, 5. Done Bizen argia, guztioenzat dakar ogia. "Reluciente" . RS 318. Eze zeruan dagonaren gorputza izanen baita ain argi eta eder. Ber Doc 119r. Miretsten du Zeruaren edertasun handia / Eta hanbat planetaren klaritate argia. EZ Man I 132. Iguzkia baño tutzu / Bi begiak argiago. 74. [Elizak] xahü, argi eta althariak eder eta ahalaz ohoratü üdüki behar dütie. Bp II 13. Gure Jainko Jaunak athera tuela Eskual-herriko bi familia prestu eta ohorezkoetarik bi izar argi iguzkiak eta ilhargiak baino gehiago distiratzen dutenak. ES 124. Gexo guztien osasuna, ederrago da argiago milla eguzki baiño. Urqz 25. Bost gau illun eta bost egun argi iragoak ditut egiteko onetan. Lar Cor 300. Gure Erriko sartzaieran / dagoan abel-etxe ura / ain dago argia ta ederra / zer dirudi Zerua. GavS 9. Gure bizimoduaren ispillu argi eta ederrari bezela. Gco I 471. Agertzen da odei guziz argi bat eta denbora berean aditzen da turmoiaren otsa. AA III 578. Gau argi batean izarrak beren lekuetan distiatzen. Ib. 350. Izar argi bat. Echag 152. Egun argi bat gozau dagian munduak. AB AmaE 308 (cf. EGUN-ARGI). Mirail argi bat da. Ip Hil 47. Xakin bage zertarik, konen zazpi garnian, asi zitzaitadan kakeria bat, iturriko ura bikain argi. Mdg 122. Udea, barriz, oso bestera, / argi, alai ta biguna. Enb 139. Udaberriko arratsalde bero eta argi bat. Arti Tobera 262. Eguraldi argia eta polita. JAzpiroz 171.
(Con reduplicación intensiva).
Zerua garbi, izarrak zoli, / Irargi argi-argia. Echta Jos 178. Ur xirripa bat argi-argia, ñir-ñir, mendixka baten azpitik sortzen dena erasian. JE Bur 34. Lurrin argi-argi bat bezelaxe. A Ardi 131.
v. tbn. Enb 32.
(Empleado en comparaciones con eguzki ).
Argiago milla eguzki baiño. Urqz 25. Jangoikoak eguzki berak baño begi agitz argiagoak. Mb IArg I 381. Eguzkiaren argi guziak baño argiago ta ederragoak ziran aren birtuteen ejenploak. Cb Just 91. Eguzkia bera baño askoz argiagoak dira Jaunaren begiak. AA III 314. Obiaren zoko illunetik eguzkia baiño argiago jalki da. Or Poem 557. Eguzkia bera baino egia argiagoa baitzan. Zait Plat 89.
Claro, fácil, inteligible. "Ondo ulertzen dana. Idazkera argiko gizona " ZestErret.
Zier emaiteko Katexima [...] üskara ihian eta argian. Bp I 21. Gure Jaungoikoaren [...] barri edo ezauera argi ta ziatzagoa emoteko. CatBus 13. Esplikazino argi bat. Mg CO 127. Otoitz kartsuak einez / supazter xokuan, / Bere prediku argi / xorrotxak goguan. Etcham 156. Zeren den gauza argia, / Guretzat dela legia: / Aste guzia lanian artzia / Irabazteko ogia. Ib. 31. Irabaziok langilleen artean ondo banatu al izateko, arau argi, ziur eta zuzen bat nai ta naiezkoa da. Eguzk GizAuz 118. Asmo argi bat etorri yakon burura. Bilbao IpuiB 217. Ez dik balio egun argia bezen argi den gauza baten ukha eta ukha hartzea... Larz Senper 64. Frogantza argi, sendo eta ezin ukatuzkoa. Vill Jaink 40. Bertsu au ezta argia. Ibiñ Virgil 41. Itailariak emango dizkitzu, etzaterakoan, zantzu argi askoak. Ib. 74. Hizkera argi, zehat eta nere ustez garbi batean. MIH 88.
(Ref. al color). Claro. "A la mayor [deja] la ropa leonada y para la menor en días, la que se dice argia" (Izagaondoa, 1601). ReinEusk 112. "Claro. Tratándose sobre todo del color. Jertse argi bat zaroian" Elexp Berg. "Berde argiya" ZestErret.
Erreka argi baten ondoan / Urzo bat edaten ari zelarik. Arch Fab 107. [Behiak] adarrak izan behar ditu legunak eta argiak. Dv Lab 93. Harri argiagoz egina baita garaitiko harresi guziak baino. JE Ber 54. Etxaldeko lorategietan, bere osto urdin argiarekin, oso ederki ematen du. Munita 85. Ementxe zatoz soñeko argi, / dizdiratsutan jantzia. Basarri 71. [Astoaren] ama txuria zan da aita gaztain-kolore argia. JAzpiroz 199. Bildurrik geiena izaten genduan galtza eta gona argiak mantxatzeko belarrarekin. BBarand 73.
Azul. "(BN-bard), bleu" Dv. " Habitu argia, hábito azul, escapulario azul (BN-or; Lander)" DRA .
(gral.; SP) Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg; ZestErret .
Despierto, despejado, hábil, de talento, inteligente. " Gizon argia, homme clairvoyant" SP. "Persona inteligente, de talento" A. "Con referencia a personas: inteligente. Mutill argixa urten desku semiak " Etxba Eib. "Inteligente, espabilado. Oso seme-alaba argixak dauzkazu" Elexp Berg. .
Isokrates txit argi, zorrotz ta dilijentea izan omen zan. Cb EBO 14. Gizon argi gauza izkutukoen barri jakin naieko zenbait. Izt C 68. Gizon argi eta doai txit onetakoa zala. Lard 215. Antiokiako itzkuntzan txit trebatua eta argia. Ib. 500. Uri onek izan zituen umerik argienak. Otag EE 1880, 112. Neure adiskide euskarazale argi On Juan Karlos Gerra jaunari. AB AmaE 183.
(s. XX) Ta zuek, gizon argi jakintsuok, eztaukazue siñiste onaren izpirik. Ag Kr 100. Gazte atsegin bat, betilluntxoa, zurbill samarra, argien alboan txito argia, zintzoen artean zintzoenetakoa. Ag EEs 1917, 210. Lanerako etzan ain argiya, bañan nagusiak zeukan gustora. PArt ( in Bil 172 ). Beltz gorria kolorez, / indarrez garbua, / adimentuz argia, / auxe da ardua. JanEd II 10. Beti oroituko naiz, Izabako gizon argi bat, euskaraz poliki ari zen. FIr 177. A da euzkotar eredu agiriya: zintzo, apal, argi, langille, euzkeltzale, ta gauza guztiyen lenengo ta ganetik, kristiñau ona. Kk Ab II 189. Bertolda eban onek atta, gixon zurra ta argija, eguno bada, ta nori goguak emon leukijon gixon zoli areganik olako seme motelak urtengo ebanik? Otx 130. Gizon argia, gizon buru-yantzia. Ldi IL 116. Aramako erretore arduratsua, ta liburu onen egille argia. FLab ( in Munita 3 ). Etzan noski Allande bere anaia bezain argi, eraginkor eta edozer lanketatik bizia ateratzen zekiana. Etxde JJ 68. Lengusutxo --diotsa Fortunatori--, oso mutiko argia ator. Ik aurrera irtengo dek. NEtx Antz 142. Bazter guziak aztertu ditu / Jaun argi auen itz otsak. Basarri 17. Honelako mutil argi bat ezagutzeko gutizia haundian bainago. Arti Tobera 271. Bederatzi-amar urte zituanean eskolara zintzoago ibilli zanez, ta berez argi samarra bere bai, aurrerakada ezagun ezaguna egin eban. Erkiag BatB 26. Lur ortan sortzen dira oraindik / mutill argi ta azkarrak. Olea 226. Zentzu oneko gizon argitzat euki baitzaitut zure esku-arteko guzietan. Berron Kijote 19. Bertsotan ere poliki moldatzen da, eta edozertan ere ez da makala izango. Burua ere argia du. Insausti 273. Irakurle argiak ikusiko ere du. MIH 371.
(Con reduplicación intensiva).
Neu baño seien bat urte zarragua zan mutil polit, argi-argi, guztiz begikua. Kk Ab I 107. Gazteizko Gotzai Mateo Mujika Urrestarazu. Jaun Argi-Argia. KIkG 29.
Preclaro, ilustre. "Illustre" Ht VocGr 373.
Jandoneanez Bautistea, / Zeruan santu argia. Lazarraga (B), 11198vb. Othoizgilek aitzinatüren dütie bere botoak eta othoitziak zure persona argi eta sakratiaren konserbazioniagatik. Mercy 12. Gomutaurik batzar argi onek egin biar dituzan berbakuntzak. (1846). BBatzarN 163. Barruti untako Obispo soll argiak [...] ikusi du eztirela berdinak aietan erakusten diran kristau ikasbideak. Legaz III. Zuekgatikan, ume argiak, / Euskal-Erriko erregiña [deitzen diote] . Otag ( in FrantzesB II 133 ). A ze jatorrizko zalduna bera! A ze jakintsua! Gizon argia izango litzateke... espanean krusallu bat baleuka... Ag Kr 174. Adrian Iriondo, Amezketako seme argi, Leaburuko bereter ospetsu ori. A Ardi 50. Asko dira Gastelan euzkel-abizena dabenak, euren artian gizon argi, ospatsu eta goilekuetan yarriyak ez gitxi. Kk Ab II 184. Ene bakandera argi ori, solomua jan dauala esan gura dau txatxal onek. Otx 169s. Unamuno'tar Mikel, yaun argiari, gure ausardi gorriaz yabetu dedin. "Preclaro" . Ldi BB 134. Alostorreko etxe jaunak, Gipuzkoako leñurik argienetako gizonak eriotzakiko zorra bete zun. Etxde AlosT 90. Euliak iltzen al dabil Bañez'tar zaldun argia? NEtx Antz 26. Lekeitioko seme argi batek, Eusebio Maria Azkue, geroko R. M. Azkuen aita izango zanak. (In Etxabu Kontu 147 ).
Larramendi ere, adimenez eta gizatasunez euskaldunik argienetan argienetakoa, geure begiz eta iritziz ezagutu eta neurtu nahi genuke, ez besterenez. MEIG VII 68.
(Ref. al entendimiento, a la razón...). "Au fig., clair, qui perçoit aisément. Adimendu argia, intelligence claire" H. " Oso buru argikoa zan (V-arr, G-azp)" Gte Erd 80.
Errazoe argi ta ziurrak dira orreek. JJMg BasEsc 175. Errazoe argijagua ta jakiturija altubagua daukeenak ezautuko dabee ondo ataria dan edo ez. fB Olg 45. Memori argiya du, / abilla mingaña, / errespetokua ta / ongi itzegiña. AzpPr 113. Zintzotu-azi dira / oraintxe ordiak, / buruak sano dabiltz, / memori argiak. JanEd I 24. Zuk gizon azkar, buru argi, pizkorren izena daramazu. Muj PAm 46. Entendimentu argia zeukan. Tx B I 41. Basabürü orotan lüzaz etxekirik izanen da haren entelegü argi, batzare eder eta ele goxuaren orimentxa. Lh ( in Const 14 ). Bere oldozpen eta erakaspen argi eta barnakorrenganik hiru edo lau ehun urtez aitzinatu zela [Uharte] haren denborako gizonen artekotik. Zub 34. Entendimentu argia zeukan / errespetozko praktikan, / artaz gañera ikasi zuan / latiñezko gramatikan. Tx B I 41. Oraindar jakintsu gogo argi bat ezin egon liteke hartaz arretatzeke. Mde Pr 318. Ezaguera argia. MAtx Gazt 51. Etzala edozelango emakumea, buruz argia ta ganoraz trebea baiño. Onaind STeresa 13. Ez baitira gure artean Oihenartena bezain adimen argi asko sortu. MIH 237. Horrelako buru argiak eta zentzudunak behar ditugu. Ib. 392.
(Con reduplicación intensiva).
Gloria zuri, o eleisgizon / Birtutez argi argia! AB AmaE 123. Adimen argi-argija dau mutil onek. Kk Ab I 108. Buru argi-argia zuelako maite zuen. FIr 132.
"(V), alegre. Begi argia (B, Sal, R), ojo alegre. Gogo argia (BNc, R), humor alegre" A (cf. tbn., s.v. argiazko (forma quizá erróneamente deducida de una locución como argi askoa): "(G-to), corriente en su trato, afable"). "Arpegi argixa, adj., amable, alegre, sonriente. Beti da arpegi argixa mundu guztiantzat" Etxba Eib. "Alaia, atsegina. Argiya da gero, neska hori e! Pasara guztitan itteu salbe" ZestErret.
Üskal herriko anderik / Dirade izarren parik; / Kolorik gorri, begi argi eta ajil haien airik. Etch 534. Sekula ez diot arpegi argirik ikusten. Apaol 81. Ule gorrizka ta begi urdiñ argi ta bizien iaubea. Ag AL 51. Beti agertu oi da arpegia argi duela. A Ardi 83. Gaur, ordea, aurpegi argiago ta alaiago du. TP Kattalin 189. [Gizon bi] ederto yantzita, arpei argi, itxura on-dunak. Kk Ab II 75. Bai, seme: "aurpegi argi ekaitzari": orixe duk onena. Lek EunD 22. Ilhuntzen ditu gogo argiak, / ilhauntzen ditu argiak oro. Mde Po 67. Atzo bezin argi an dago, utzi nuan elorri-gañean bertan. NEtx Antz 48. Alan da guzti be beti irribarrez, argi, umore onean. Alzola Atalak 67. Gizona lanetik datorrenerako, sukaldea garbi, eta begiak argi. (AN-araq). EZBB I 130. Or etorri zan nere lagun ori gure etxera, bein ere baiño argiago ta kariñosoago. BAyerbe 164.
(Con reduplicación intensiva).
Neskatilla gaztienak, irribarreka, begirakune argi-argiaz. Echta Jos 314. Ezpanak eukozan kerexa-antzera. Eta begijak, argi-argijak. Altuna 94.
(Con el sdo. de 'achispado').
Guztiak ziran edatalle amorratuak ta egunik galtzeka, gaberako erdi txilibrizkauta "argi-argi" juaten ziran etxerutz. SM Zirik 42.
(V-arr-gip, G-azp, AN-gip; Añ). Atento, simpático. "(Hombre) afable" . " Danantzat argia da (V-arr-gip, AN-gip)" Gte Erd 27 (s.v. "hori denekin oso atento da").
"Dícese de la comida que ha sido aderezada con mucha sal, pimienta, vinagre, alcohol, etc. Mazedonia argi-argixa dago. Zer, Cointreau botillia jausi jatzu ala? Ensaladia argi samarra dago baiña ez jan ezinddakua " Elexp Berg. .
"Sonore. Ioare argia, soinu argia, clochette sonore, son qui s'entend bien" H.
(En expresiones con begi ). " Egiteko makhurrean, argi begiak, en mauvaise affaire, il faut ouvrir les yeux" Dv (s.v. argitu). " Begiak argi! ouvrez l'oeil" Ib. " Ezer eztauan lekuan eskuak garbi, dagon lekuan begixak argi " Elexp Berg. .
Gosal onduan lanera junda argi zeduzkan begiyak. JanEd II 89. Ain garbi zenduzan yantzijak, ain argi begija! Laux BBa 54. Begiak argi, zangoak zalu eta bihotza hain bero. Iratz 71. Nausiaren begia argi. Zerb GH 1936, 308. Begiak argi, ezapiñak gorri, adiskide gisako itz samurrez esan eutsan neskatxa zoragarri arek: [...]. Erkiag Arran 69. Begi aundi aiek bai argi, norbaiteri zerbait adierazi naiean bezela! Ugalde Iltz 24. Zerbait dan lekuan begiak argi, ezer eztan lekuan eskuak garbi. Osk Kurl 183. Argi du begi zorrotza. NEtx LBB 140. Gorputza sendo eta begia argi edade orretan. Uzt Sas 188.
(Ref. al conocimiento, a la memoria...).
Burua baña argi eukan agurea. AB AmaE 233. Gogoa argi düdalarik. Ip Hil 260. Eri-handitu denean, ezagutza argi othe duen, elizako laguntzak emateko. FIr 183. Konortea argi dute. Ib. 192. Ankak piska bat makaldu arren argi daukazu burua. Uzt LEG I 227. Gazte orrek argi dauka / bere memoriya. Uzt Noiz 48.
2. (El) que ve (opuesto a itsu).
Zeren zu baitzara argi eta hura itsu, zu zuhur, eta hura erho [...]. Beraz paira beza zuhurrak erhoa, argiak itsua. Ax 310s (V 206). Ya zuzenaren, ala okerraren egitadia dan a. Ya itsubarena, ala argijarena dan a. fB Ic II 203. Itsua eman baitu argien gidari. Gy 230. Astiasuko danboliña naiz, / gañera ezkon berriya, / oraiñ itxutzen ari naizena, / lenago nitzan argiya. Xe 316. Zenbat etsai gure mintzaiak, argi eta itsu! HU Aurp 204. Itsuek ez dutela argirik gidatzen, huna hau itsu eta bizkitartean bertzen argitzale. Ib. 190. Nere zaldiyarentzat / dozena bat kanta, / argiyak para ditu / itxubak esanta. Noe 60. Ziraunak esan eieban: itsua nazan lez banintz argia, galduko neuke mundurik erdia. (V-ple-m) "Si como soy ciega, fuese vidente" . A EY III 75.
Itsu, orain begi argi dana, ta aberatsa lander. Zait Sof 69.
III. (Uso adv.).
(En) claro, claramente. Cf. ARGI ETA GARBI. v. argiro. Tr. Documentado en la tradición meridional.
Badaukazu dudarik, esaijozu argi, edo klaru zeure Konfesoriari, eta berak erabagiko dau. Astar II 178. Zeinbat ipuiñak / artzen ditu / euren gauzetan / itsu itsu: / ta bestenetan / yakin argi / zer egin bear / ta zer itzi. Zav Fab, RIEV 1907, 538. Argi onen argiyan / argi degu ikusi, / zer modutan aurrera / bear degun bizi. Echag 100. --Ia... ba, Juane --asi zan esaten indianoa--, emen... argi itz egin bear degu. Apaol 37. Ingoski orretan argi agerturik [...] bere erredituak zenbat egiten daben. ForuAB 127. Gaur bezin argi ez didazu beñere esan. Alz Ram 49. Letrango Eliz Batzarre Nagusiak argiago dio. Inza Azalp 109. Orain edestu edo kontauko dodanak argi erakusten dauan lez. Kk Ab II 182. Izan zadize testigu enagola orregaz eta ezteutsodala lagunduten; ostera azaltzen dodala argi orren gaiztakeria. Or Tormes 109. Nongo seme da? Zugatzengatik ezin argi ikusi izan ninan. Or Mi 35. Argi dakuskegunez, tokiaren uts gera euskel-idazleok. Ldi IL 69. Aitaren aginduz egiten dituen lanak eta gauza aundiak erakusten dute argi, Yesus nor dan. Ir YKBiz 107. Bitarte onetan erri aldaketarik emen ezagutu ez dala, argi adierazten digu Arkeolojiak. JMB ELG 24s. Auots ederrez, argi ta geldiro, asi zan agurea Zarautzko apustuaretzazkoak kantatzen. TAg Uzt 244. Egun ilko zera, noski, ez baduzu argi esaten. Zait Sof 90. Ipuinak argi erakusten du apez katolikoaren nagusitasuna pastorearen aldera. Mde Pr 76. Argi dakusat au Zure aurrean. Or Aitork 348. Hainbat gaizto zure minberatasunarentzat nahi ba duzu argi mintza nakizun... Mde HaurB 79. Argi esan, lan egin baiño ez egin, gurago leuke. Erkiag BatB 151. Mintza zaitez argi. Etxde JJ 75. Gero ta argiago erakutsi zituan hordikeriaren ezagupideak. Osk Kurl 178. Mundu guztiak txalotutzen dau / Azkuek egin dabena, / beragan argi ikusten dogu / zer dan euskeran kemena. BEnb NereA 194. Antziñateko gizonengan pentsakera-molde au oso argi agiri zaigu beti. Vill Jaink 32. Argi ikusi neban Jainkoak zelako mesedea egin oi dautson. Onaind STeresa 30. Onen ondorenak argi ikusten ziran. Gerrika 110. Ez dut hemen argi ikusten Baionakoen arrazoia. MIH 103.
(Con reduplicación intensiva).
Argi-argi ikusi eban, zegaittik izan zirean emoeutsezan nekaltasunak. Echta Jos 168. Naiz urriñetik tramankulua ipiñi etxiari begira ta ormatik-ziar barruan dagoan guztiya argi-argi ikusi. Kk Ab II 134. Emen ezagutu edo adittu ezin asko argi-argi aditzeko. Inza Azalp 114. Euskeran dauzkagun zenbait itz --paperez, dokumentuz ez dakigun arren-- argi-argi erromatarren izkuntzetik artuak ditugu. Lek SClar 111.
v. tbn. Ldi IL 71. Zait Plat 131.
IV . (Interj.).
" Argi! Interj. en forma imperativa como cuando se dice: ¡atención! ¡listo! Argi, or dozu ba azkena! " Etxba Eib. . " Argi! [...] ¡Atento! Mutillak, argi! Nik iru kontautakuan asiko da karreria " Elexp Berg. Cf. ARGI EGON (b), ARGI IBILI.
Batzuek besteak baiño geiago balio dute ortarako. Baiña argi: debaldeko lanak errenta gutxi du etxerako. Insausti 157.
ARGI-ADAR.
Eskuek argi-adar / dator Iesukristo / ta Aren dirdaiak, denik / beltzena aizatuko. "Trayendo haces de luz en sus manos" . Or BM 64. An urrunean [...] agiri zan eguzkia. Urganean, itsas-azal urdin apalean, argi-adarrak izlegiten eben, zidarrezko bide zabal zirudiala. Erkiag Arran 96.
ARGIA EGIN (Aux. intrans. bipersonal). Ver las cosas con claridad.
Astiro-astiro, begi lausotuetan barrena argia egin zitzaion Maider-i. Etxde JJ 244.
ARGI-AGERI.
a) "Transparence" Hb.
b) "Transparent" Hb.
ARGIA IKUSI.
a) Ver la luz (un libro), publicarse.
Hartakotz jujeatu dut merezi duela argia ikhus dezan. 24. Hark dio egin-ahalak eginen dituela Aur besoetakoa-k argia ikhus dezan Venezuelan. Mde Pr 196. Orain datorren liburutxo au / ere euskaldun garbia, / denbora gutxi barru oraintxe / ikusiko du argia. Uzt Sas 18.
Nacer.
Han argia ikusi euskaldun haur asko / entzun ditut euskaraz gu bezala mintzo. Xa Odol 232. Naparroako Ezkurra errian / ikusi zuan argia. Insausti 262.
An ikusi nuan lenengo argia. MMant 62. Munduko argia ikusitzean / aur txikiak dau negarra. Ayesta 88. Urte berean genduan biok / lurreko argia ikusi. Insausti 342.
b) Alegrarse, ver las cosas con alegría.
Biziko giñanik geiago ez nuan uste. Alakoxe utsunea utzi zigun. Denborarekin argia ikusten asi giñan, baiña ez bereala. JAzpiroz 217.
ARGIA JO. "Argíxa jo, dar a la llave de la luz eléctrica" Iz ArOñ (s.v. jo).
ARGIAK SU EGON.
"Argiak piztuta egon" ZestErret .
ARGI-ALANBRE. Cable eléctrico.
Argi-alanbre edo kable mendian pasatzen ziranak arbola tartean. Albeniz 31.
ARGI-ALBA (SP, Lar, Hb). Alba, aurora. "Alba, argi alba, l'aube du jour" SP.
Prima zela argi alban iujearen etxera. EZ Man II 43. Nor da argi-albaren legez iaikitzen den hori. Hm 121. Zeren oraino gure Salbatzaillea bera deitzen baita goizeko iguzkia, eta Andre Dana Maria argi alba. SP Phil 321. Argi alban gidatzen dute / Konziliora lothurik: / Gorphutza eta bi eskuak / Burdiñez amarraturik. 84. Utz nazak, ezen argi alba ageri duk. Urt Gen 32, 26 (Dv argizkorria, Ur egunsentia). Gure Salbatzaille dibinoa izendatua ere baita Goizeko Iduzkia, eta Andredena Maria berriz konparatua oillarrarekiñ edo argialbarekin. He Phil 323. Ez du hala argi-albak / Loriatzen xoria, / Nola ni zu ikhusteak, / Nere maite Maria. Elzb Po 187. Argi-albarekin joan zen elizarat. Lf Murtuts 24.
ARGI-ALDE. v. argialde.
ARGI HANDI.
Amanecer.
Iakob othoi utzi nezazu, argi handia duzu. "Iam aurora est" . Tt Arima 42. Ilhuntzetik argi handiraino nahi ginuen bezenbat loz aseak. Zerb Gerlan 50.
(Fig.). Plena luz del día.
Jaiñkoaren inspirazioneak, zeiñek illhunbetarik ilkhi-araziko baitute argi handira, eta biziotik bertutera. He Gudu 163. Suntsi-arazi zituen heretikoen gaixtakeria beltzak, eta eman zuen argi handirat Jesu-Kristoren jainkotasuna. Lg II 96.
ARGI-HAR. "Ver-luisant" Hb. v. ipurtargi.
ARGIAREN BEGI (V, G, AN; SP, Lar, Añ, msLond ap. A, H), ARGI-BEGI (Sal, S-saug, R). Ref.: A; Lh (argi-begi). Aurora. "Alba, [...] argiaren begia", "(al) reír el alba, egun sentiyan, argiaren begian" Lar. "Argiaren begia (V, G, AN), argi begi (Sal, R), la aurora, litm.: el ojo de la luz" A. En Hb se lee "Arguta, aurore, aube; argutaren begian, aux rayons de l'aurore", probablemente una lectura errónea de <arguiaren beguian>. v. ARGI-ALBA.
Eta argiaren begian berriz ethor zedin tenplera, eta populu guzia ethor zedin harengana. Io 8, 2 (He argiaren begiko; Dv argitzean). Hargatik ziotzan Job sainduak: Bisitatzen duzu gizona argiaren begian, eta hura berehala frogatzen duzu. SP Imit II 9, 5 (Mst argitzian, Ch goizetik). Bekhatutik debozionera berriz ikhaiten den arima konparatzen da argi-begiarekin, zeinek goiti ilkhiten denean ezpaititu berehala ilhunbeak kasatzen bainan baratxeka. SP Phil 21 (He 20 oillarritsa edo argi haste bezala da). Argi-begia zabaldu baino len, itsumustuan eta oldarka badoa Sokrate-renera gazte andiki bat. Zait Plat 111.
Laster askatzen ez badeustazu / berandu barik ilgo da, / ontzi itxutuan argi-begia / itoz iltzen dan bezela. " La luz" . Gand Elorri 89.
ARGIARENTZAT. v. ARGI(TA)RAKO.
Orien izenean egiten dituzten gauzak izaten dira kofradi-kongregazi bereko argiarenzat zenbait diru edo diru-gai uztea. Mb IArg I 326. Erri batera etorri oi omen zan Santuren baten argiarentzat eskatzera urtean beñ ermitaño bat. AA III 485. Bein batian oliyo eskian zebillela argiarentzat. Aran SIgn 54.
ARGI-ARGIA (Construcción de adj. repetido seguido de -a, con valor adverbial).
Azken grazia hunek argi-argia ezarri zion Pasioneko mixterioa. Jnn SBi 78. Hasi zen beraz artzaina eta, begiak argi argia, beharriak xut, huna zer aditu nioen. Barb Leg 149. Jandarmak, argi argia harmatuak, harat-hunat bazabiltzan, beren buruaz pitta bat hartuak, halako jendetzeak nahi ere zuen bezala. Barb Piar I 176 ( DRA traduce "de punta en blanco").
ARGI-HARI. Rayo de luz.
Eguzkian argi-aria leiar edo kristal batetik, ez ausi ez loitu barik, urten doan antzera. A Cat 13. Egun berri makurrak / ezin etsi baitu / argi-aria ugolde, / biurtua dizu. Ldi UO 15. Bi ate zirriztotatik argi aria dator. NEtx LBB 107.
ARGI-ARMIARMA (Lar, Sb-Urq, Hb). "Araña de luces" Lar. "Lychnus pensilis, araña, lustre, candélabre" Sb-Urq. "Lustre d'église" Lh.
Eleiza zegoen apaindua eta argitua gutxitan bezela; bada kontatu nituen 13 argi-armiarma eta Jainkoak daki zenbat argi eta lore-ontzi. Otag EE 1885a, 28.
ARGI-HARRI. Piedra preciosa, brillante.
Izneurgintza eginkizun gaitza dala, argiarria arkitzea errez ez izaki antzo. Baña, argiarria itsusi danik?... Ldi IL 36.
ARGI-HARTZAILE. Usuario, receptor de energía eléctrica
Argi artzaille guztiok bazkari sendo eta umore oneko batez, guztiaren amaiera izan genduan. Gerrika 265.
ARGI ASKI. Muy claramente, bastante claramente. v. ARGI ASKO.
Aiako eraso ontan argi aski ageri da, Santa Kruzek etziola Lizarragari onik egiten. Or SCruz 61. Jakin nahi duguna argi aski erran dugu. FIr 185. Itz oiekin argi aski esan zien beraz Yesukristok Yuduai bera Yainko zala. Ir YKBiz 328. Nere ta gizon adituen iritzian garai artaraino argi aski nekiena ere, erabat ahantzi al izaterainoko irrika nuen. Zait Plat 87. Nere biotzak esaten zidan argi-aski zer oiñetik errenka zegien nere nagusiak. Berron Kijote 72. Mila huskeria gazigoxoren inguruak lanbrotzen dituen giro euritsu hori Ingalaterra aldetik dator, argi aski. MEIG III 93.
ARGI ASKO.
a) Muy claramente. v. ARGI ASKI.
Jesusen Lagundiko A. Gabriel Henao-k, Kantabriako Anziñatasuneen obran argi-asko adierazten duenez. Aran SIgn 2. Astoak erosi baño len, nik argi asko esan nizun alkar ezin ikusi zutela. Muj PAm 59. Langille-sailla ez da, argi asko, oraindaiño beintzat, munduko ardatz eta nagusi. Erkiag BatB 147. Bete-betan ta argi asko frogatzen digu au. Vill Jaink 133. Baiña oraindik or ikusten det / argi asko arratoia. Insausti 238.
b) (Tener, etc) bastante alegre.
Eta an aurkitu genuen [...], kafetxo bat artuaz, begiak argi asko zituela. Zendoia 236.
ARGI-HASTE. v. argi-haste.
ARGI-AZAL. Fotosfera.
Urrutikuskin aundiz, gañera, eguzki-azala pikor distikorrez bete-beterik ikusten da [...]. Pikor oiek dagiten azalari argi-azala (fotosfera) deritzaio. ArgEgut 1928, 48.
ARGI-AZKORRI (argi-azkorre BN-baig; argizkorri S; Dv, Lecl). Ref.: A (argizkorri). Alba, amanecer. "Aurore" Dv. "(S; Chaho), alba, aurora" A. "Argi-azkorrean (BN-mix), al amanecer" Ib.
Ohialat juran, / Logale benintzan, / Jeiki argi azkorrian / Hoien khantatzera, arrebari bortha aintzinian. Etch 324. Argi azkorrian jinik ene arresekila, / Bethi beha entzün nahiz nunbaitik zure botza. ChantP 172. Utz nezazu goatera, ezen oraikotz goratua da argizkorria. Dv Gen 32, 26 (Urt argi alba, Ur egunsentia). Argizkorriari zuk erakusten othe diozu bere lekhua? Dv Iob 38, 12 (Ol egun urratzeari, Ker, BiblE egunsentiari). Argizkorrija dager, urrezko yantzi-barriz. Laux BBa 138. Argi azkorreko ihizlariak bere lekhietan dira, begiak zohardi. Herr 15-10-1959, 3.
ARGI-AZPIL. "Bougeoir, argi-azpil, gandeler, argi muthil" T-L.
ARGI BAINO ARGIAGO. Con toda claridad.
Argi baño argiago Aide barna yoanik diranengan itxaropena idarokitzen ba-didazu, urtuz noan au ostikopetuko niñuzuke. Zait Sof 33. Itxaropen berria sortu digu gure hizkuntzaren gaitasunari buruz, uste genduen bezain traketsa eta moldakaitza ez dela argi baino argiago, egitez, eta ez hitzez, erakutsi digunean. MIH 262. Parean datorren perpausak argi baino argiago adierazten duenez. MEIG VI 117.
Gerraren zentzugabekeria argi baino argiroago erakusteko egina dirudi. MEIG I 187.
ARGI-BATZAILE. "Argi-batzeille, argi-batzeillia. Argi-kobratzaille ere bai. Cobrador de la luz" Elexp Berg.
ARGI-BELAR, ARGI BERAR.
a) (G ap. A; Lar, Lcq 69; -belhar T-L), ARGI BERAR (Izt C 41) Alfalfa. "Lucérnula" Lar. "(Medicago sativa), [...] mielga, alfalfa" Lcq 69. "Lucerna" A. "Argibelarra, luzerne, alfalfa (Medicago sativa)" FIr GH 1930, 436. "Luzerne, argi-belhar, luzerna, melga" T-L.
Ereiten dute dala irusta (prantzez belarra), dala argibelarra, dala baba edo aben antzeko belarren bat. EgutTo 23-2-1920 (ap. DRA ). Baditugu argi-belar edo alpalpa ta sekula-belarra, Maiatzatik Azaroako bitartean bazka asko ematen dutenak. Muj NekIr 51.
b) " Argibelhar, belle de nuit, plante commune dans les jardins" Hb.
ARGI BETEAN. A plena luz.
Zer dute ihardestekorik erlisionearen eta eskuararen etsaiek? Argi betean agertzeko on eztiren ilunkeria zenbeit. HU Aurp 212. Oihan barne guzia argi betean zekusan, zuzi goraz argiturik. Mde Pr 165.
ARGI-BONBILA. Bombilla.
An egon dan argi-bonbillea zazpi zati egiñik, illunpean geratu da etxaleku au. Erkiag BatB 143.
ARGI-BUZTAN, ARGI-BUXTAN (Urt IV 128). "Candela cerea, kandela xigórra, kandela buztana, argi buxtana" Urt IV 128. Según DRA hay argi-buztana en SP, pero no lo encontramos.
ARGI-DIRDIRA. Resplandor.
Nere ametsen argi-dirdira diran bertsuok. Jaukol Biozk 2.
ARGI-DORRE, ARGI-TORRE. Faro.
Ugartetxoaren bizkarrean zutik dagon argi-torreak, ez al du ziklope baten antza, bekoki-erdian begi bakarra zirkinka dula? TAg Uzt 42. Ez zen ontzi bat agiri zabalera horretan guztian, ez argi-dorre bat, ez arkai batxo ere... Mde HaurB 100.
ARGI-HEDATZAILE.
Argi-hedatzale azkarrak badituzte, tokiaren argitzeko gauaz, eta urrunerat ageri dira heien leinuruak. Herr 24-12-1959 (ap. DRA , que lo traduce como "faro").
ARGI-EGILE, ARGIGILE (S-saug ap. Lh ), ARGILE (Lar) .
(Adj.). Luminoso, iluminador, guía; (sust.) persona o cosa que ilumina. "Revelador" Lar. Según el editor hay argieginzale en la Doctrina de Lizarraga de Elcano.
Badu gutarik bat bederak, bere baithan barrena Iainkoak emanikako aitzindari bat, kidari bat eta argi egille bat. Ax 419s (V 272; Añ GGero 281 zuzengille, gidari ta argigille bat ). Barreneko aitzindari haur edo argi-egille haur --zein deitzen baitute doktorek Synderesis, da gure konzientzia edo arrazoi naturala. Ib. 420 (V 272). Sei <seis> argi-giliak dituk <ditud> sei. FórmElg 492. Ez lirake Jesusi dagokan eran beraren Etxe-Eliz oriek apaintzeko diña edo aski [...] bazter guzietako loreak eta Zeru bereko izar argigilleak ere. Mb OtGai III 175. Leze onetan galdu beharrak giñan gu argigillerik ez izatera [...]. Zori oneko gure argigille hau Jesus maitagarria da. Mb IArg I 26. Koheteen izena dute aizeko soñu-gai argigille oriek. Ib. II 353. Zeruko eta lurreko guzien Erregiña, gure argigille ederra eta konsolagarria. Gco I 463. Zortzi Zeruak; Zazpi Gozuak; Sei Aingeru Argiegilliak; Bost Llaga Preziosuak [...]. (AN-gip) "Los seis Ángeles iluminadores" . AEF 1924, 19. Ierusalen ene aberri, Ierusalen ene Ama, ta Zu ango Errege, argiegille, Aita, iagole, senar, atsegin bizkor eta poz iraunkor. "Illustratorem" . Or Aitork 356. Zazpi sakramentuak, sei argi-egileak, Jesukristoren zauriak bost [...]. (V-m) "Seis los luceros" . A EY II 314. Argigile on, konpaini on gerta dekizkigula geren eriotzako orduan. A EY IV 8. "Eklipsa" deritza, lagun, ez "krisa", bi argi-egille oien illuntzeak. "Esos dos luminares mayores" . Berron Kijote 134.
" Argi-egille (V-gip), mujeres que presiden el luto de un funeral" A.
ARGI EGIN (V-gip, S; Lcc, Mic 5r, Urt I 529 y IV 136, Lar, VP 5v, Añ, Hb, Dv, H (s.v. argitzea)). Ref.: Lrq; Elexp Berg. Echar, arrojar luz, alumbrar, iluminar, relucir, resplandecer. (Usado con dativo o, en construcción absoluta, sin él.) "Alumbrar" Lcc. "Candificare, [...] argi egin, argitu" Urt IV 136. "Allucere, distiatu, argi egin" Urt I 529. "Argi egitea, éclairer avec une lumière" Dv (s.v. argia). "Éclairer" Lrq. "Alumbrar. Argi eidazu linterniakin" Elexp Berg. v. 1 argitu. Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos.
Berzer argi egin eta erratzen dik buruia. E 245. Argi dagienzat ilhunbean eta herioaren itzalean iarririk daudenei. Lc 1, 79 (TB argi ditzan; Dv argitzeagatik). Hura zen kandela zaxekana eta argi egiten zuena. Io 5, 35 (TB gartu eta distiari bat, Dv suduna eta argia). Ebanjelioko argiak haei argirik eztagienzát. 2 Cor 4, 4. Gau illun onetan egizu argi, / irargi zuria eta ederra. Lazarraga B3, 1154r. Zer zenerrake, baldin gau ilhunean, pausu hertsi, gaitz, perilos batean iragan behar duenak, erran baliaze bere muthilei, daudela gibelat eta gibeleti eta urruititik dagiotela argi? Ax 236 (V 158). Egia da argi egiten derauela sainduei ardurako distiagarridura batez. SP Imit III 48, 1 (Ch, Mst argitzen). Neure Angeru Goardakoa [...] argi egidazu, gobernadu eta gorde nagizu. "Alumbradme" . Cap 124. Jauna, emozute errepausu eternal bat eta argi egiozute sekulako argiaz. 54. Kandela bezala galzen hasten baita, zeiña argi egiten hasten denean, hasten baita bere argiaz konsumitzen. Ib. 30. Zeren illhunbetarik argia ilkhi dadillala manatu izan duen Jainkoak berak argi egin baidu gure bihotzetan distiadura gehiagorekien. He 2 Cor 4, 6. Bazirudien Eleiza Ama Santaren zeruba, guri argi egin baño lenago, gabaz illluntzera eta illunez estaltzera zijoala. Lar SAgust 9. Argi egiten duen garra. Mb IArg I 375. Herejeen gezurrak urratzeko ta jentil itsuei argi egiteko. Ib. II 159. Baña errege oni Jainkoak argi egin ta kontuan erorteko grazia eman zion. Cb Eg III 239.
(s. XIX) [Demoklesek] dakus zorioneko begitandu onek bere burubaren gañian burdiña zorrotz, leunaren leunez argi egitebana. Mg PAb 216. Doai onekin janziko da doatsuaren gorputza eta argi egingo du eguzkiaren eran. (Mt 13, 43). AA III 582 (Lç argitu, Ur distiatu). Odei zuri alde guzietara argi egiten eta distiatzen duan bat izango da Jesusen jarlekua. Ib. 541. Itxasoko izar, munduko gau ilunian argi egiten deuskuna. Astar II 272. Euskeera-Erri guztietan argi egin dau ta egiten dau zeubeen Ebanjelijoko zelo egijazkuak. fB Ic I III. Zerura bazuaz zure begijak argi egingo dabee izar eder bik beste. Ur MarIl 61. Baña [Moises] eguzkiak bezala argi egiten zuen arpegiarekin. Lard 80. Laugarrenean eguzkia, illargia eta izarrak egin zituen, argi-egin zezaten. Ib. 1. Zelian den izarrik ederrena / Jin balekit argi egitera. ChantP 392. Begira bere masalltxo ederrak nola argi egiten duten. Arr GB 109. Aurraren arpegiak eguzkiak bezela argi egiñ zuen. Arr May 138. Beti goguan zauzkatan dama / izarra dirurizuna, / eguzkiyaren biarrik gabe / argi egiten dezuna. Bil 66. Zeruko birian aingeruak / egingo digute argi. Xe 321. Illargi ederrak argi egiñez ikusi zuan leioan zegoan jakia. Zab Gabon 76.

(s. XX) Jaungoikoak arautuko gaitu. Berak argi egingo dio zure semeari, Berak bigunduko dio biotza. Ag G 238. Eskakixun orretzaz argi-dagikexan atzegaiak aztertuki. ForuAB 109. Airea: Argizagi ederra, argi egidazu . (In Etcham 193 ). Nei bezela soiltzen bazaik / buru aundi ori, / argi egingo ziok / mundu guztiyari. PE ( in Tx B 155 ). Maitasun-subaz argi egijan edonoz beren bijotzak. Enb 148. Aurre-aldian narruzko amantal me-me ta birrist argi egitebana. Kk Ab II 14. Argi-egidazu, / gau orotan argi. Ldi UO 19. Aurretik ipurtargi talde bat doakio argi egiten. Or Mi 73. Egin bezate argi, ta bereizi bezate gaua ta eguna. Or Aitork 396. Txingar batek bere baitan argi egiñik, Etxegoiheniako Sebastianez gogoratu zen. Etxde JJ 147. Argi egiteko tramankulua. Anab Poli 47. Bakotxak bere santuari argi egin guraz egozan-ta. Erkiag Arran 128. Akusatua dena ez baita baitezpada hobendun. Ondoko egunek eginen ahal dute argi... Larz Senper 50. Bizi naizen arte ta bai heriotzean, / argi egingo duzu ene bihotzean. Xa Odol 318. Gela aretatik kanpora be bear zanean argi egin eian. Etxabu Kontu 205. Eguzkiak ere argi egin zigun. Zendoia 228.

v. tbn. Tt Onsa 56. EiBer 532. VMg 46. Izt C 135. Bv AsL 399. AB AmaE 195. Apaol 91. A BGuzur 150. Azc PB 42. Itz Azald 186. Altuna 19. FIr 185. Laux BBa 14. Ir YKBiz 282. Balad 167. SMitx Aranz 125. Akes Ipiñ 32. Zait Plat 153. And AUzta 40. Gazt MusIx 133. BEnb NereA 78. Vill Jaink 43. NEtx LBB 83. Etxba Ibilt 467. Lasa Poem 70. Berron Kijote 58. Onaind STeresa 100.
(Con reduplicación intensiva).
Aingeru bat itxian edo karzelan sartu zan, eta guzia argi-argi egin zuen. Lard 503. Gurdi gañian arkitzen zan suzko bola bat, argi-argi egiten zuana eguzkiyaren antzera. Bv AsL 78.
Guiar.
Mil nekeren, goseren ta egarriren artean an dabilza jentil itsuei Ebanjelioz ta dotrinaz argi egiten. Mb IArg I 287s. Ezaguera da borondateari argi egiten diona. Aran SIgn 208. Baizikan itxuari egin ere argi, / Ez dedin ni bezela lazoan erori. AB AmaE 286. Otoi, argi egin dazu, / zeruko Jaun aundia, / aditzera emateko / Landibartarren fedia. Auspoa 97, 124. Bizi-bide orreik aurkitzeko, goseak argi egiten ei eustan. Or Tormes 51. Jakinduri apartak / egin dio argi / Ezkutuan zeudenak / azaltzeko garbi. Basarri 53.
"Acoger con simpatía, mirar con agrado. Konturatuta natxiokan argi egiten ziola neska orrek mutil orri. Expresión coincidente con la latina illuminare vultum super aliquem " Gketx Loiola.
Langilleak asko, geiegi diranean, merketxuago lan egin nai dabenak be agertzen dira-ta, ugazabak olakoai begia argi egiten dautse. Eguzk GizAuz 24.
"(S, Foix), ouvrir à une âme le paradis. Jinkuak argi egin diozü " Lh.
ARGI EGON.
a) (En 3.a pers.). Estar claro, ser evidente. " Argi egon, estar claro. Argi dago gizurretan dabillena. Argi zeuen ze nai zeban " Elexp Berg.
Zetarako izaeban burua añ argi egozan gauzak lenago ez ikusteko? Ag Kr 154. Iruak Jaungoiko dirala argi dago, iruen izenean bataiatzen dalako. Inza Azalp 37. Ordun, argi dago Erramun errudun dela. TP Kattalin 195. Argi dago elkarrekin bat ez geundela. Ldi IL 56. Argi al-dau atzalpen au? Otx 153. Ori argi dago egon; baña zuzen dagoanik eztogu uste. Eguzk GizAuz 118. Ezetz esaten badidazu, argi dago: eztago obligaziorik. Vill Jaink 93. Argi dago ori liburuaren orrialdeetan. Ibiñ Virgil 24. Orea prestatzen ari zerana, argi dago. NEtx LBB 112. Au zegaitik zan argi dago edonontzat. Etxabu Kontu 203. Ondo entendituko dezute noski; naiko argi dago. Albeniz 159. Ez dago batere argi, neretzat behintzat. MEIG I 253.
b) (V-gip).
Estar despierto, atento, con cuidado. " Argi eon [...], estar [...] alerta" Iz ArOñ . " Argi egon, estar vigilante, avisado, atento a una cosa. Argi nago zerek urten biar ete daben, naste orretatik, estoy atento a lo que puede salir de ese embrollo" Etxba Eib. " Zuen txakurra ni jaikitzen naizenerako argi egoten da " Elexp Berg.
Tratanteak, berriz, argi egoten dira. BBarand 116.
ARGI-EGUANTZ. "Argieguantza, aube" Hb. v. ARGI-ALBA, ARGI-AZKORRI.
ARGI-EKARLE (El) que ilumina.
Argi-Ekharlea / goresten zaitugu. / Geure zaintzailea. / Gaur hel zakizkigu! Mde Po 18.
ARGI-EMAILE (Lar, Dv) (El, lo) que ilumina, alumbra. "Dilucidario", "iluminador" Lar. "Celui qui éclaire, renseigne, interprète les choses obscures" Dv.
Itsuba zara ta biar dozu itxu mutil edo argi emola bat. Mg CO 236. Mariak San Jeronimoren ustez esan gura dau illuminatrix argi emollea. MisE 123. Argi-emoilia [da Marija], bada mundu gustija pekatubaren iluntasunik itxubenian eguala, ekarri eutsan zerutik osasuneko eguzki ederra. Astar II 272. Yende xeheak etzuen izan argi emailerik. Hb Egia 53. Bizkitartean gauza guziak ongi zihoazkon edaraleen buruzagiari, bainan ahantzi zuen bere argi-emailea. "Interpretis sui" . Dv Gen 40, 23 (Ur aztu zan bere asmatzalleaz ). Izar ifar-aldeko / Argi emallea, / Gure zorioneko / Bide-erakuslea. Arr May 144. [Orixe] izan bait zizun zirikatzaille, elerti-ederti gaietazko aren illunaldi ezyakiñetan argi-emaille. Markiegi ( in Ldi IL 11 ). Egiaren sortzaille bait da edestia, [...] orain danaren oar ta eredu, gero izango danaren argi-emaille. "Advertencia de lo por venir" . Berron Kijote 112. Gaur bertan ere argi emaile bortitza. (In MEIG VI 32 ).
v. tbn. Lab SuEm 174.
ARGI EMAN (Urt I 529, Lar). Dar luz, iluminar, alumbrar, resplandecer. "Allucere, distiatu, argi eman" Urt I 529. "Alumbrar", "iluminar" Lar.
Eta gero zure kulpak ondo konfesatzeko nik pozik argi eman ta lagunduko dizut. Cb Eg III 229. Benedikatü dela jauna / Xarlemaña zureki / Zeren batalla huntan / eman beteiküzü argi. Xarlem 989. Zazpigarrena da Krisolito esaten zaion arria, au da urrezkoa, ta kristalak bezala argi ematen duana. AA III 351. Beti argi emanaz, / len bezin andia, / egun oro ikusten / degu eguzkia. It Fab 157. Gizon handiek gauzak urrun ikusten dituzte; asko gauetan argi eman dezakete. Hb Egia 56. Jaunaren espiritua da egiaz argi ematen duen argia, ongirotzen duen intza. Arr May 103. Oin kolokak zûr, begiak yoran, / zurubi biurrez poliki ninyoan. / Guri argi ematearren / itzaliarena, eskuan nenkarren... Ldi BB 162. Eman lasaipide birikeri, eman argi buruari. Or Poem 522. Izan zan norbait sasi aiek garbitu ta lurrak zuaiztu ta oiantzeko argi eman ziena. Munita 63.
ARGIA EMAN. Alumbrar; guiar.
Jainkoak argia eman zien eternidadea zer dan ikusteko. Cb Eg II 128. Jaungoikoaren itzak argia ematen dute eta ezaguera ematen die aur txikiai ere. Inza Azalp 21. Argia emateko tresnak. Osk Kurl 126.
Zure salbamendiaren amorioak eta desirak eman deraute koraie haren kanporat idokiteko eta hari argiaren emaiteko. Tt Onsa 6.
ARGIEN MENDE. Siglo de las luces. v. ARGI-MENDE.
Iharrus, Eskaldunak, zuen ilhunbeak, / Abia ordu luke argien mendeak. Hb Esk 5. Tankera anakreontiarra dute gehienbat bere bertsoek, Espainian behintzat argien mende hartakoek sarritan duten bezala. MEIG V 114s.
ARGI-ERAGILE (Urt IV 137). (El) que hace que alumbre, (el) que aviva. "Candificus, argiegillea, [...] argieragillea" Urt IV 137.
Batek abarrak, aldiko gutxi, suari emunas, argi eraiñ. Beste danak inguruan jarrita ikusteko. Argi-eraillia aiskuamente mutiko bat izaten zan. (V-gip). Eusk 1956, 180.
ARGI ERAGIN (Urt IV 137). Hacer que alumbre, ilumine. "Candificus, [...] argi eragiten duena" Urt IV 137.
Eguzkitan itaiari argi eragiñaz. Ag G 24. Nai daunian, ba, eraingo dautso Zorun-euzkiari argi. Enb 153. Gabean andrak goruetan egiteko, bat jartzen zan suari argi eragiten zotzak emanaz. And AUzta 97.
"Operación de abrillantar en el proceso de pulimento. Argi-eraitxeko paiñuzko poleia ta pastia biar. I, mesedez argi-eraixok oneri ebilli-oneri " SM EiTec1. "Abrillantar las piezas después del baño galvanoplástico. Eruaizuz Sosuanera pieza onek argi eraitzera " Etxba Eib.
ARGI-ERRAINU (Lar, Hb). Rayo de luz. "Catóptrica, ciencia de los rayos reflejos de la luz, argi-errañuen jakindea" Lar. v. ARGI-IZPI.
Orra bada doi doi nik bear dedan argia, argi guzien lenik-jaioa; argi errañu guzien asiera eta jaiotza. Lar SAgust 4. Gure Erlijio Santaren gudari ta lenendari onen argi-errañu santutasunezkoak. 'Resplandores de santidad' . Aran SIgn 43. Bera izendatzen zan guzian bere arpegitik argi-errañu biziak irteten ziran. Arr May 193. Nok gaitu Ama onen argi / Errañuz aiñ asko bete? AB AmaE 148. Baiña ezta izaten bakotxak bere adimeneko argi erraiñoaren indarrez asmau edo billatua. Ag AL 29. Dira argierrañu bi [fedea eta errazoia], Jaungoikoa dan argitasun betikoagandik datozanak. Itz Azald 15. Leioa pixkat irikia, ta andik sartzen dan argi errañuak ezkaratza argitzen du. Alz Ram 63. Argi-errañu orixe gelditu zait, Jainkoari eskerrak, nere esperantza ez galtzeko. NEtx Nola 30. Goizeko argi-erraiñua maite dau. Erkiag BatB 202.
ARGI-ESTALKI. "Écran, petite chasse de tafetas vert ou de carton, qu'on met sur un flambeau" Hb.
ARGI ETA GARBI (V-gip ap. Elexp Berg). (Uso adv.). Claramente, con claridad. "Clarísimo. Argi eta garbi esan notsan" Elexp Berg. Tr. Expresión usada al Sur desde mediados del s. XVIII. Refuerza normalmente a argi usado con valor adverbial, aunque se ha empleado también como adjetivo. Al Norte hay algún testimonio del s. XX.
Argi ta garbi mintzo diranak. Lar Carta a Mb 280. Beste leku batean ezarriko ditut argi eta garbi Eliza onen asiera, bizitza eta mirariak. Izt C 50. Izen oek argi eta garbi Euskararen bere berekiak diradela. Ib. 233 (v. tbn. 13, 33, 37, 59..., argi ta garbi ib. 11, 15). Jesu-Kristo-ren legea zerua irabazteko zein premiazkoa eta bearra dan, ain argi eta garbi erakutsi zuten, ezen, Judu eta Jentill asko kristau egin ziran. Lard 508. Au nere gertaeretan ez dakusute argi eta garbi? Arr GB 136. Zeruko Erregiñak daukan esku eta ontasun andia txit argi eta garbi agertzen duen gertakaria. Arr May 34. Bere biziko pekatu guziak argi eta garbi esanaz. Ib. 71. Itz egiguzu emen argi ta garbi. Ag AL 26. Diputaziñuak argi ta garbi adierazoten dau eztala sartuko [...] zeregiñian. ForuAB 77. Ona emen, argi ta garbi, gertatu zaidana. A Ardi 51 (BGuzur 113 argi ta garbi). Erabagiten dabe argi eta garbi / Euzkotarrentzat ixan daitela Euzkadi. Enb 53. Gaitza oriek, geienetan eta leenengo orduetan ere argi eta garbi berexten ditugulakoz, azkar medikuketan ibili bear dugu. FIr 171. Esan argi ta garbi! Otx 25. Erraitekoak argi eta garbi erraiten zituen. Mde Pr 135. Zergatik ez itzegin argi eta garbi? Lab SuEm 212. Hobe eta nahiago duela, gauzen argi eta garbi ikusteko, gizon baten begitartea behatzea. Ardoy SFran 301. Gaur Naparroan itzal aundia / daukate eskuz pelotan, / argi ta garbi erakutsiak / ditugu aurtengo ontan. MMant 90. Monagilluaren erantzuna argi eta garbi entzun neban bakarrik. Gerrika 108. Ni giputz aditzaren alde nago argi eta garbi. MIH 124. Senarra hil da, hori argi eta garbi dago. MEIG I 130.
v. tbn. Arti Ipuin 57. Albeniz 269. Argi ta garbi: Aran SIgn 94. Echta Jos 184. Kk Ab I 69. Alz Txib 86. KIkV 15. KIkG 10. Inza Azalp 49. Altuna 62. Or Tormes 113. Lab EEguna 93. Ir YKBiz 140. Eguzk GizAuz 42. TAg Uzt 124. Zait Sof 36. Etxde JJ 61. Txill Let 68. Anab Poli 129. Erkiag Arran 62. Akes Ipiñ 15. BEnb NereA 154. Gazt MusIx 61. MAtx Gazt 49. Vill Jaink 36. Berron Kijote 169. Olea 89. Etxabu Kontu 224. TxGarm BordaB 154.
( argiago eta garbiago ).
Zure garbitasuna eguzkia bera baño argiago eta garbiago agertuko da. Arr GB 21.
Zabalik dituz yaiotetxeak bere ateak / argi ta garbi ikusten dira inguruak. EgutTo 23-12-1919 (ap. DRA ).
Muy limpio.
Amoniakoagaz bustiriko trapu bategaz, bai urrezko eta baita nikelezko zer guztiak be argi ta garbi itxi zeinkez. EgutAr 21-10-1959 (ap. DRA ).
(Adj.).
Egi argi ta garbia dalako iñongo gizasemek egundo ukatu dauanik eztot uste. Eguzk GizAuz 50. Poematxo argi eta garbia. Lek SClar 121. Herriaren antzeko astekari bat, egunean eguneango berriak euskara argi eta garbian dakartzana nekazari, arrantzale eta langile euskaldunentzat. MEIG I 119. Arrazoi argi eta garbia. MEIG VII 162.
ARGI ETA GARBIZKO.
Han ikasi nituen euskara argi eta garbizko gabon-kanta ederrak ez zaizkit berehalakoan ahaztuko. MEIG I 77.
ARGI ETA GARBIRO, ARGI ETA GARBIKI. Claramente. v. ARGI ETA GARBI.
Josek argi ta garbiro ikusten zuan bere itxaropena. Ag G 243. Algodoia aldendurik alkoola doaken lez / aldeko dot aidera, argi ta garbiki, / Jaunaren bi eskuak / dodazan kabira. Gand Elorri 172. Bere iritzia azaltzen digu hemen, argi eta garbiro, eraskin antzera. MEIG III 107.
ARGI-ETXE.
a) Central eléctrica. "El año 1923, realizadas las obras del salto de agua de Arrateta y las de la casa de máquinas (Indar etxea o Argi etxea), se hizo su bendición (G-goi)" AEF 1926, 69.
Zuk sortu al dezu sukaldean argia? Ez. Argi-etxetik datorren indarrari bonbillara bidea zabaldu besterik ez dezu egin. MAtx Gazt 22.
b) Faro.
Gau batean, iñork uste gabe, asi ukan karraxika: Puente! Faro por la proba!, argi-etxea aurrez-aurre geneukakelakoan ta, illargi-punta izaki! Anab Poli 45.
ARGI-EULI. "Luciole, iphurtargi, argi-uli" T-L.
ARGI-EZBAI. "El romper el alba" BeraLzM.
ARGI-EZKILA (G-to, AN-gip-larr, L, B, BN; Dv, VocB; -eskila ZMoso 71), ARGI-IZKILA (Sal), ARGIZKILA (G-to-bet), ARTEZKILA (G-goi). Ref.: A (argiezkila, argi-zeiñü); AEF 1923, 93; Garbiz Lezo 166; Asp Leiz (argiezkil); Izeta BHizt2. Toque de campana del alba. "Argi-ezkila, angélus du matin" Dv. "Argiezkil, el alba o angelus de la mañana" VocB. "Campana del alba" A. "Si uno muere de noche tocan a muerto al Ángelus del alba (= argizkilla) [Alza]" AEF 1923, 93. "Campana del Ángelus [...] de la mañana" Garbiz Lezo 166. "El toque de campanas del alba. Argiezkille yo do" Asp Leiz. "Artezkille, argiezkila (G-goi)" Salvador Garmendia (comunicación personal). "Argiezkile yotzen dutelaik yeikitzen gara" Izeta BHizt2.
Argi ezkillan. / Argitzen da, Iongoikoa, aditu dut ezkilla. EZ Man II 33. Argi ezkillak yo du. Atheka 145. Argi izkila joitean, / Etxetik atheratzean, / Urrun naizela abian, / Hartzen dut nere makhila, / Zer-nahi gertha dadila. Arb Igand 43. Argi-ezkillarako an [elizan] izango da hura egunero oker aundi gabe. Moc Damu 12. Egun senti-sentian argi-eskilla edo maruña jo ondorean. Larrea EEs 1921, 72. Goizaldean sakristaua, ateak zabalik utziz, torrera argi-ezkila edo matutea yotzera zan artean, auntza tipi-tapa tipi-tapa elizatik basora atera zen. A EY II 356. Joanixio ta Teexa bakarrik joan ziran argizkillarako mezetara. JAIraz Joañixio 20. Ardietara noa goizean, / alai dut argi-ezkilla; / ardietarik nator gauean, / alai dut illun-ezkilla. Or Poem 476. Gau erdia, ordubata, ordubik, irurak, argizkilla, ta Andoniren zantzurik ez. JAIraz Bizia 104. Gu plazara eltzen da elizako kanpai argizkilla; ta erlojuak lau tanto. Ugalde Iltz 26.
ARGI-GILTZA. Interruptor (de un circuito eléctrico).
Illunabarrean zuk argi-giltzari eragin diozu ta bonbilla piztu da. MAtx Gazt 22. Bere tokian Joxe, oñetakorik gabe argi-giltzari emanez itzaltzen du. Lab SuEm 175.
ARGI IBILI.
a) (V-gip, G-azp) Andar despierto, atento, con cuidado. "Argi [...] ibilli, [...] andar alerta" Iz ArOñ. "Argi ibilli, Patxi, drogoso orregaz dozu ba tratua" Etxba Eibb. "Argi ibili mendixan, izotza ein ddau ta" Elexp Berg. "Kontuz ibili, arretaz ibili [...]. Mehatxu antzera ere erabili ohi da. Hi, ta argi ibilli nerekin e! Bestela laiste emangoizkit bi zapla, ta ondo emandakuak" ZestErret.
Ba argi ibili adi emendik aurrera! Ugalde Iltz 69. Arro apala ezagutzeko / argi ibili bear da. BEnb NereA 262. Argi ibilli, laster izango degu emen landolako nagusia-ta. NEtx LBB 136. Naiko indarra izango du berak, ta argi ibili! Ostolaiz 134. Argi ibiliz gero diru franko irabazteko bidea ere bai. MEIG IV 58s.
(Con reduplicación intensiva).
Argi-argi ibilli ziran bide guztiyan, zeruko argi eder arekin. Bv AsL 118s.
(Trans.).
Ta erri besteren-zaleak olakoetan burua argi ibiltzen baitute. Ldi IL 165. Baña bein asi zanian argi ibilli zuan begiya. Uzt LEG II 88.
b) (Usado como fórmula de respuesta, con un sdo. próximo a 'no sería raro, seguramente'). "Elkarrizketan erantzun gisa ere erabili ohi da, besteari arrazoi emanez bezala: --Baietz aurten Zarrabeitiak irabazi. --Ba... argi ibilli" Elexp Berg. v. LARRI IBILI.
ARGI-IGAROKOR. Translúcido.
Dijoazenak Elizara [...] estalki edo mantilla argi igarokor ta pitxidunekin. Mg ( in BOEg 2489 ).
ARGI-IKARA. "Amanecer, atisbos de aurora. Goizeko argi-ikaran ezkondu ziran oiek" Gketx Loiola.
Dirdirak eta sargoriak, aizean argi-ikara sortzen zuten. 'Luisant tremblement' . Or Mi 101. Gandu urratuen artetik, argi-ikara iduri, buruz-buru zearkatu du lurgaña lenengo urre-izpiak. TAg Uzt 74.
ARGI-HILTZEKO. "Éteignoir" Hb.
Orduan apez xaharrak, burua guti edo aski nahasirik, argi-hiltzeko makil luze hura hartzen du bi eskuz, eta kask, gain-behera Murtutsi. Lf Murtuts 11.
ARGI-ILUN.
a) (Pl.). Luces y sombras. "Clair-obscur, argi-ilhun " T-L.
Ikhusten du presentean, / bien diferenzia, / argi illhunen artean, / ea zeiñ den handia. Arg DevB 35. Onela, etzera Zu bakarrik Zure epai izkutuan, ortzantza egin aurretik argi illunak bereizten dituzuna. "Lucem et tenebras" . Or Aitork 396.
Gazteño gaixoak! Argi-illunean ageri zaiek pilpilka gorbelak zikindutako bulartea. 'Dans l'obscurité diaphane' . Or Mi 64. Baña bestaldetik zetorkion argi-illunera, etzan zearo itzali gizaundiaren irudia, arik-eta ibilbidea okertu zuan arte. TAg Uzt 190. Ez da, hitz batean, argi-ilunik, eta argi-ilunean dago maiz gizatasun mardula. MEIG II 56.
b) Linterna.
Eskopeta artuaz joan zan sukaldera, nun zegoan argi illun bat, katillu baten olioaz jartzen zuana egunero andra Josepak, Anjel eritu zan ezkero. Apaol 71. Makill bat esku batian ta argi illun (linterna) bat bestian. Iñarra EE 1893a, 13.
"Bide kurtzetan sarri egunsentian ta ilunkeran orio-usaina lakoa, atsa, egoten da; [...] Amezketan argi-ilunen usaia esaten zitzaion oni" A EY I 257.
ARGI-INDAR (V-gip, G-azp). Ref.: Gketx Loiola; Elexp Berg. "Electricidad; corriente eléctrica. Argi-indarrakin egiten omen dituzte lan guztiak etxe ortan" Gketx Loiola. "Electricidad. Arginddarra, adelantu demasa izan zan" Elexp Berg.
Elaiak argi-indar arietan dagoz pillotuta, Ego aldera danak batera joateko. Alzola Atalak 69. Argi-etxetik datorren indarrari bonbillara bidea zabaldu besterik ez dezu egin. Argi-indarrik ez dezu sortu. MAtx Gazt 22. Autobusaren erditik gora / jarria zeguan ura, / argi-indarrak juan ziran da / ura zan gauen itxura! Uzt Sas 163. Lurpetik argi indarra eroaten egin zan lenengo lana. Etxabu Kontu 204. Emendik Ameriketaraño argi-indarra jartzeko aña palo-palo egiña nauk ni. Ataño TxanKan 14. Goienetxen, garai artan, argi-indarrik etzan. JAzpiroz 122. Argindar barik lantegirikan / ezin izan da eduki. Ayesta 15.
" Arginddar poste, poste de conducción eléctrica. Aiziak arginddar postia bota dau San Juanen " Elexp Berg. .
ARGI-HISTA. Resplandor. v. 2 hista.
Illuntasuna ain aundia baitzen, karel gaiñetik etzela ikusten illunpetan olatu-aparrak zerioten argi-ista baizik. Etxde Itxas 194.
ARGI-ITSASO. Mar de luces.
Gure Aita San Agustiñ dala argi-itxaso zabal andi bat bezelakoa. Lar SAgust 10. Euzki bi egiñik izar-artetik / Dijoaz, botaz lurrera / Argi-itxaso bat. Aran SIgn 214. Parisko argi-itsasoak leen bezin geldirik zirauen eskillararen aurrean. Txill Let 133.
ARGI-ITURRI. Fuente de luz; astro.
Argi-iturri onetan edan zituzten Eleizako doktore Santuak beren liburuetan ikusten diraden argi ederrak. Lar SAgust 9. Eguerdi aurretxua zan, eta Argi-iturri nagusia kiskalgarri, gingan egoan, udako egunik beroenak eldu ziralako. Erkiag Arran 105.
Honela jokatzen badugu, eskatzen diegun baino gehiago ematen digute; gure argi-iturri bilakatzen dira [metala eta zura] . MEIG IX 139 (en colab. con NEtx).
Lumbrera, sabiondo.
-- [Abarketak] zarrak eztauzkala? Ator Manuel, begiratu beio, ama, ara nola biatzak agiri dituan. --Josiko dizkat biarko. --Biatzak? --Ara beste... argi-iturri. Ag G 29s. Senar gaztea erdi-lotsatua zijoan Juanaren alboan. Eta gizakumea ala ikusita, Juana nola joango zan asmatzeko, ez da argi-iturri izan bearrik. NEtx LBB 18s.
ARGI-ITZAL (Pl.). Luces y sombras. v. ARGI-ILUN.
Eres-aide alaitik aide ilunera noiz-nahi aldatzen diren doinu horien ikutua, entzuleak argi-itzal horietan tinka ditzan bere gogora. MEIG IX 137 (en colab. con NEtx).
ARGI-IZPI (Lar), ARGIZPI (Hb). Rayo de luz. "Fáculas del Sol, Eguzkian agiri diran argi-izpi batzuek" Lar. Cf. SP: "Argiaren izpiak, rayons de lumière". v. ARGI-ERRAINU.
Guzien gaineko egiak bethi bere argi izpiez alde guzietarik inguratzen duena! SP Imit III 48, 1. Eguzkiaren argi-izpia kristalean batetik bestera, ezer ausi ta zikindu baga igaroten dan lez jaio zan Jesukristo Andra Mariagandik. KIkV 23. Eguzkiaren argi izpia leiarretik au autsi edo zikindu gabe irten dan bezala. Inza Azalp 57. An dabiltza arat onat Maitagarriak ilunbetan argi izpi antzo. Or Mi 80. Ontzietara zuzenik dago / begi guzien eztena. / --Eztena argi-izpi biur baledi, / sorgin-orraze ederrena. Or Eus 393. Lagunak etxera, ni gela beltzean. Argizpirik ez da / iñodikan sartzen. Or Poem 530. Leio gustijak itxi zittuzan gero, ondo-ondo, argi izpirik sartu ez ettian. Otx 42. Goibel, ilunpe bizian daramat aste osoa, bañan zirkillu batetik argi izpi bat agertzen da. ABar Goi 50. Goiz-nagia ateratzen dun neskatxa liraiñaren antzera esnatu zan igande-goiza, eder eta naro, argizpiak noranai zabalduz. TAg Uzt 223s. Arpegia margul zeukan sei illabete aunditan eguzkiaren eta egunaren argi izpirik ezagutu gabe. Etxde AlosT 54. Egunaren lenen argi-izpiek esnarazi ninduten. Anab Poli 79. Ez zaigu behintzat kaltegarri gertatuko bata bestearekin erkatzea, argi-izpiren bat sor daitekeelakoan. MEIG VI 81.
v. tbn. Jaukol 78. Zait Sof 164. Erkiag BatB 118. NEtx LBB 215.
Oh, eguzki-argi izpi! Lab SuEm 176.
ARGI-IZPITXO .
(Forma de dim.).
Ekin eta ekin lortu eban argi izpitxo bat sartzia illundasun ain sendo artan. Kk Ab I 49. Itxaso ta mendiyak era batez ubel, argizpitxo bat ere iñondik ez emen. EA Txindor 124.
ARGI-IZPIÑO .
(Forma de dim.).
Gau estalki baltzezkoa asi zan uriko kaleak beteten, eta etxeetako argi-izpiñoak keiñukadak egiten. Erkiag Arran 46.
ARGI-JAKITATE. "Optique, [...] science, argi-jakitate" T-L.
ARGI-JARIO (Adj.). (El, lo) que emana luz.
Goi argi-yario artatik egarriz edaten. Ldi IL 29.
(Tema nudo). (Estar...) emanando luz.
Berak sortutako ikasguak mila urte aunditan iraun zuen ortxe-antxe, argi-iario ta egia-bila. Zait Plat 6. Arrezkero lurbirak eguzki berria argi-iario nola ikusten dun. Ibiñ Virgil 49. Dirdan daude besteak eta argi-iario urrezko tanta berdiñez iositako gorputzetatik. Ib. 49.
ARGI-JAUZI. "Chèvre sautante, exhalaison ignée, produite par des vapeurs qui s'allument dans la région inférieure de l'air" Hb.
ARGI-KANPAI. "A rgi-kanpai (V-arr), campana del alba" A (s.v. argiezkila). v. ARGI-EZKILA, ARGI-ZEINU.
Au da lên argi kanpana. Or Eus 238.
ARGI-KOBRATZAILE. v. ARGI-BATZAILE.
ARGIKO MEZA. "La messe du point du jour" SP.
ARGI-KOROA (Lar; kh- Hb). "Aureola, argi-koroea" Lar. v. arginguru.
ARGI-LEINURU. Rayo de luz. v. ARGI-IZPI, leinuru.
Argi-leinuru betean. Gazt MusIx 123.
ARGI-LEIHO. v. ARGI-EGILE.
Zortzi dira zeruak / zazpi sakramentuak / sei argileioak sei. Balad 160 (v. tbn. otras veriones ib. 162 argilarixuak, ib. 163 aingeru argiliak; AEF 1924, 19 argiegilliak, A EY II 314 argi-egileak ).
ARGI-LO (V, L, BN, S, R ap. A; SP). "Le sommeil du matin" SP. "El sueño que se hace por la mañana, después de salir el sol" A. Cf. VocNav s.v. e star arguiló (Sal).
Laborariak ez du argi-lo egiten; / Aztalak ihintzean goizik tu ezarten. Elzb Po 219. Biharamunean, ezkinituen argi-loak atxeman, argi hastean berean baginiohazin aitzina gure bidean. Prop 1895, 61. Egun-ate barrian, / kantari, zozoa. / Goizaren bularretan / bake argi loa. Gand Elorri 170. Esnatu bedi gizon ori bere argi-lotatik. Vill Jaink 143.
ARGI-LORE. Flor de luz (usado como metáfora de "estrella").
Zerua dager argi-loretan orrillo: / egazkiña --izar loka-- otsez zurrunbillo. Zait Gold 26. Oztin damait ortzeak, eguzkiak urre / ta argi-loreen (izarra, metaforaz) erdi piztu naiz garaille. Loram 107.
ARGI-MAKATZ. Bombilla. v. 3 makatz.
Imini eban argi-makatza polito-polito. Kk Ab I 70. Artu eutson argi-makatza saloskari edo denderiak. Ib. 71.
ARGI-MENDE. Siglo de las luces. v. ARGIEN MENDE.
Eskolastikuen metafisikari aitzi oldartzen ikusten dugu [Descartes] eta, haren ondotik, "argi-mendeko" frantses jakintzaleak. Mde Pr 310.
ARGI-MOTRAIRU (Lar, Hb). "Morterete de cera" Lar.
ARGI-MUKI. "Mèche d'une bougie" Hb.
Kañabera zartatua eztu autsiko ta kea darion argi-mukia eztu itzaliko, zuzenbidea garai-arazi arte. Ir YKBiz 116.
ARGI-NAHI.
a) Crepúsculo.
Onenak ere, zer argitasun dute? Egun-sentia datorrenean lenbiziko azaltzen dan arginai, iluntasunak urratzen oraindik eztakion [sic, ¿por eztakian?] arren antzekoa. Etxeg ( in Ag AL 6 ).
b) Deseo de luz.
Eztago orrelakoen arpegira begiratzea baizik, eta bertan irakurtzen zaiete garbiro beren biotzeko illuntasuna [...], argi-anaia, barruko nekea. Ag Serm 418.
ARGI-NARDA. "Lucifuge" T-L.
ARGI-OIHAL. Pantalla (de cine).
Argi-oihaleko irudi horietako batek besoa luzatzen duenean, makurtu egiten omen gara. MIH 328.
ARGI-OILAR. v. argi-oilar.
ARGI-OIN. Farol.
Oekin argi-oin burnizkoak, / soñu leku ta alkiak, / begiragarri jartzen ditula / gabaz tximistki argiak. EE 1884a, 45.
ARGI-OLA. Central eléctrica.
Orra ugesia ta argi-ola berria, berria bezin ederra. Anab Usauri 12.
ARGI-OLATA. "Argi-olatak (V-gip, L, Sal), ofrendas, velas y panes que se llevan a la iglesia" A.
Egin dezagun kontu, ez da Purgatoriorik: au da Luteroren herejia; argi-olatak alperrik ekarten dira: au ere herejia da. AA II 17. Begira zabarra izan ote zeran zure guraso eta aurrekoai Meza, argiolata eta obra onakin laguntzeko, lenbait len Zerura joan zitezen. Ib. 123s.
ARGI-OLIO. Aceite para lámparas.
Misione inguruan daudezenek bananeriak arthatzen dituzte, lur sagarrak eragiten eta argi-olioa eman dezaketen landareak jorratzen eta aphaintzen. Prop 1896, 32.
ARGI-OHOL. v. argiohol.
ARGI-ORRATZ. Rayo de luz.
Eguzki epel indargetua [...] azkenengo argi-orratzak mendi gandorrari sartzen zegoan. Ag G 281.
ARGI-OSKORRI (a.-ozkorri S). Ref.: Lh; Lrq. "Argi-ozkorri (S-saug), halo rougeâtre au soleil levant" Lh. v. oskorri; cf. ARGI-AZKORRI.
ARGI-PIRRINTAN. Al romper el alba. "Argi pirrintan, al romper del día" A (s.v. pirrinta).
Bihar goizian, argi-pirrintan. Atheka 75.
ARGI-PRINTZA, ARGI-BRINTZA. Rayo de luz.
Egunsentiko argi-printzak urre gorriz jantzirik daukate kaiera sartu-berria dan ontzi illuna. Mok 3. Argi printzak nere arima mindua argitzen asten diralarik. Txill Let 143. Orientean eguzki berriaren argi brintzak agertzen dirade. Arti Tobera 263. Euskal mendi-tarte bat / biurtu zeru; / au argi-printza! Olea 124.
ARGI-PUNTA. Alba.
Jeikiarazten du argi-punta baino lehen. Prop 1893, 178.
ARGIRA (Tras gen. o tema nudo). A la luz (de). v. ARGITAN (b), ARGITARA.
Oñeztuen argira esan lei direala / Odeizko metak mendi ikaragarriak. AB AmaE 432. Len baño ere ederrago dirudi, eguzkiak iñularre ontan bialtzen ditun azken-izpien argira. TAg Uzt 13. Zuzi orien argira. SMitx Aranz 98. Ba zegon zuzi bat pizturik, eta onen argira ikusi aal izan zuan Don Kijotek. Berron Kijote 210. Beti artizarraren argira nebillek. Ataño TxanKan 23. Parol-argira Berrazpinen bera jexten ikusten genizkin. Ib. 150.
(Fig.).
Laikoen hutsartean, beraz, eta hutsarte horren argira agertzen da betetasun osoan elizgizonen euskal lana. MEIG IV 116.
(Tras -ko ).
Barne barnetik kantari, egun sentiko argira, / urrezko larratxorijak egaz dagije ortzira. Laux BBa 32.
ARGIRA AGERRARAZI. Publicar.
Atrebitü izan da üskarazko librü gaxoñu hunen argiala ager erazitzera. Mst XVI.
ARGIRA ATERA. Sacar a la luz, publicar. v. ARGITARA ATERA.
Konfesino ona. [...] Ateraten dau argira Bizkaiko euskeran. Mg CO I.
ARGIRA EMAN.
a) Publicar, sacar a la luz.
[Jesu Kristek] herioa ere desegin ukhan baitu eta argira eman bizitzea eta inmortalitatea Ebanjelioaz. 2 Tim 1, 10. Arrius bat zebillala / Elizaren nahasten, / hari kontra egiteko / [fedearen bilduma] argira eman zien. EZ Eliç 133. Gerthuz, Introdukzione hunetan ezin eskiriba dezaket, eta eztut nahi, ez behar ere eskiribatu, gure aitzinekoek debozionearen gainean iadanik argira eman dutenaz bertzerik. SP Phil XX. Denbora hautan, hañitzek hañitz liburu eder argira eman tuzte. 31. Samaniego, ta Renteria Jaunak ots egiten dute, ipuiak berso, edo itz neurtuetan, ta Gaztelarren itzkuntzan argira emanaz. VMg 89. Txoill eder, kutun eta / bertso oben gaia / argira emateko / nere esan naia. Echag 268.
b) Traer al mundo, dar a luz.
Haur ona, Amak ez zaitu / Munduan eman argira, / Bertze haurrek bere haurrak / Ematen tusten gisara. 66. Emaindu argira semebát, ta paratukodiózu izéna Jesus. LE Doc 150. Zure sabelean sortuko dezu eta argira emango dezu Seme bat. Gco I 457. Kanta eta dantzako / soñu egokia, / zerade, zortzikoa, / biotz pozgarria: / txoill eder, kutun eta / bertso oben gaia / argira emateko / nere esan naia. Echag 268. Elorrioko seme bijotz andiduna / Ama onak argira emoban eguna. Enb 133. Gaurko egunez agertu ziñan / ene amatxo ludira / irurogeita sei urte oso / ordutik igaro dira / ogeita zortzi zeukozanian / emon ninduzun argira. Enb Euzkadi 1305 (1916) 1.
ARGIRA EZARRI. Publicar.
Igaren urthian egin dut eta ezarri argira libruto bat euskaraz. Tt Arima 8.
ARGIRA ILKI, ARGIRA JALGI. Salir a la luz, ser publicado.
Hala inprimaturik argira ilkitzeko digne dela. (In Mat XX ). Hala iuiatzen dut digne dela giristinoen probetxutan argira ilkhitzeko. Harb ã 5v. Introdukzione hau ezta ilkhi argira nik neure buruz edo oldez nahirik. SP Phil 1r. Horregatik iujeatzen dugu merexi diala argira ialgi. Tt Onsa 8.
Nacer.
[Antekristo] Babilonia Caldeako hirian da sorthuren / Eta Danen odoletik argira da ilkhiren. EZ Man I 65.
ARGIRA IRTEN. Salir a la luz, ser publicado.
Urteten dau argira bigarren aldiz. CatBus 1.
ARGIRIK. Con luz, iluminado.
Serren nik dakust argirik zerua. Mic 12r. Harma behar-ondoan, begiak argirik / othe denez airean ihizi-lerrorik. Arb Igand 8.
ARGIRIK EZA (det.). Falta de luz, de luces.
Ez al degu sumatu urlia edo sandiaren argirik-eza, dollorkeria, apaltasuna, esker beroa, griña ona edo griña txarra? Ag G 331s. Argirik ez zan artan, illuna egotea zer zan, argirik-eza baizik? Or Aitork 341. Argirik ezak eta ango zarateak bear zan lez lan egiten ez ebala laga diñue zarrak. Etxabu Kontu 131.
ARGITAKO (V-gip), ARGITARAKO (V-gip). Ref.: Etxba Eib (argittarakua, argittakua); Elexp Berg (argittako). "Argittarakua. Limosna para el culto, que se recoge durante la misa. Meza erdixan, argitarakua batzen zan" Etxba Eib. "Argittakua batu. Pasar la colecta entre los fieles. Argitakua batzera urten dabe" Ib. "Argittakua bota. Contribuir al culto. Ez zan ermitarik nun argitakua botako ez ebanik" Ib. "Argittako. Colecta que se recoge durante la misa. Eztot bota argittakoik, eneukan ezer eta" Elexp Berg. v. argieske.
Ez euren buruti atarako edo ostu alderako mezaak ateriak, ez argitakuak, ez buldiagaz erremedijetako ustian ostuta gero buldia artubak, ez ditubala libretan pekatuti. fB Ic II 134. Naiz ezkondutzeko / asmorik ezian / argitakoa jarri / Caja de Ahorros-ian. And Egun 70.
" Zein santuren argitako? (V-ger-m). ¿A qué fin?, ¿con qué objeto?" A EY III 291. " Zein santun argittako bia dok ori? ¿Para qué demonios quieres eso?" Elexp Berg.
" Argittakotarako lain bez izan. Locución que se usa cuando cierta cantidad de dinero se nos antoja poquísimo. Literalmente, ni para limosna de iglesia. Beno, ama, emaidazu paga geixao, onekin eztaukat argittakotarako lain be ta. Hotelian serbitzen ibili nitzanian enajonan argittarako lain be irabazten " Elexp Berg.
Para iluminación (en gral.).
Bigarren aldian atheratzen den olioa ona da zarthaginako eta argitako. Dv Dial 105 (It, Ur argitarako, Ip argitako ). Hurraren olioa ez da hain ona non ez den argitako. Ib. 106. Leku askotan ez dago ez lapikorako ez argitarako intxaurrarena baño beste orijorik. Ur Dial 101. Erraziaz egiten da pikia, eta koral errazia anisko diona, kemen gastatan digu argitako. Mdg 130.
ARGITAN.
a) ().
Con luz, a la luz (opuesto a ilunpe(t)an). "(A las) claras" .
Nahi baduzu ilhunbetan nagoen, zarela benedikatua; eta nahi baduzu argitan nabillan, zarela berriz benedikatua. SP Imit III 17, 2 (Ch, Mst argian ). Zeruaren markak ditu, / Argitan den arimak. Arg DevB 33. Nik ilhunbean erraten darotzuedana errazue zuek argitan eta orai beharrirat erraten zaitzuena predika zazue etxe gaiñetan. He Mt 10, 27. Enganatu gaituzten hipokritak / Emanen dire argitan. Monho 118. Berdin da Jaunaren begi ekusleentzat gaua nola eguna; berdin argitan edo illunbean. AA III 314. Ateratzen dira egunaren erdian edo beintzat argitan igari itsasoan bazeuden bezala. Ib. 377. Kenzen deutsez dakarrezan paperak eta bialdurik nagusi eta agintarijai, dakusez argitan franzesen gogo eta asmubak. Astar II IX. Plazaan argitan tanbolinagaz egiten dirian naasteko dantzaak. fB Olg 45. Eta barriz ontza, / Argitan da lotsa, / Illunpetan bakarrik dauka ak biotza. AB AmaE 345.
(s. XX) Izarrik ezta / Goietan, baña / Argitan dago / Lur guztia. Ag G 231. Nik illunbetan esaten dizuedana, zuek esazue argitan. Ir YKBiz 200. Argitan gauzkan argi bakharra / Jainkoak emana guri. Ox 23. Arimetan baituzu / hedatzen fedea, / Argitan erakusten / zeruko bidea. Etcham 56. Goiz utsaren zubi zabalaz / iru zaldun argittan duaz! Laux AB 75. Eroso eserita, goxoki jarria, ilunpetan edo erdi argitan, bere gogoa husten du lehenik. Mde Pr 321. Neguan an zegon errekondoan Lizartza, atsaldeko ordu bietarako eguzkirik gabe. Gu berriz argitan atsalde osoan, eguna aurreratu arte. Or QA 43. Anima zintzoetan eta gaiztoetan, argitan eta illunbetan bezala. Or Aitork 409. Eta nere barrua, argitan dago zure ondoan. NEtx LBB 207. Argitan dago oro, agiri ta klaro. Arti MaldanB 228. Auzoko danekin ondo etortzen zalarik, beti pentsatzen: "Zer kontrario daukat nik, argitan ain ondo ibilita?". BBarand 24.

v. tbn. Hb Esk 184. Azc PB 240. Alz Burr 34. Anab Poli 129. BEnb NereA 163.
(Con ipini, eman, ezarri... ). Poner en claro, iluminar.
Ona baña egia argitan ipinirik. Mg CC 249. Nok bada argitan ifini leikez gure antxinako gurasuen egitandi edo hazaña gustijak? Astar II V. Jaungoikoaren Probidenzia argitan imini eta guztiai erakusteko. Itz Azald 37. Hiri hoitarik bakotxak badauzka eskola handi batzu, Facultés derizatenak: [...] zoin, mintzaien gora-beherer dagona; zoin, legeen argitan ezartzeari buruz. JE Bur 47. Ori ederki ipiñi diteke argitan. Gazt MusIx 22. Eman dezagun noizbait mundu zabal orokarraren azitze-lan osoa argitan jartzera eldu dela [jakintza] . Vill Jaink 54. Egintza batek elkar-burruka hori argitan jartzen du. "Ilustra" . MEIG IX 116 (en colab. con NEtx).
(Forma con suf. -ko ).
Illunbeko jostea, argitako lotsea. RIs 52.
b) (Precedido de gen.). A la luz (de).
Juizioko egunaren memoria fede biziaren argitan ikusi ta pensatzea mundu guzia ikara gorrian sartzeko diña da. Cb Eg II 200s. Aren argitan ni joan nintzan / Arantzazura ustean. Balad 187. Lurpean baño obe dek lur azalean arlotu, eguzkiaren argitan auala. Ag G 115. Zorijonduna ixango zara, bai, larrosa gorrija eukiko dozu-ta! Neronek sortuko dot eresijagaz, illargijaren argittan. Altuna 35. Argi-zuzi izekia ta disditsua zan Yoan; zuek aldi-puska bat poztu nai izan duzue aren argitan. Ir YKBiz 108. Kandelen argitan. Anab Poli 66. Pospoluaren argitan irakurri zuen. Arti Ipuin 79. Idazti onen burutik bururako batasuna ta adierazpidea olerkien argitan soilki nabari diteke. Gazt MusIx 63. Bestelako zoragarritasuna artu oi du biziak, fedearen argitan! Vill Jaink 9. Udalaitz-aldeak oiñeztarri baten argitan esnatu ziran. NEtx LBB 65. Gaur mendi baten gaiñean gaude / eguzkiaren argitan. MMant 130.
v. tbn. And AUzta 97. Balad 187.
(Precedido de sust. indet.). " Illargi argitan, au clair de lune" SP (v. EGUN-ARGI.)
Halakoari eta halakoei gerthatzen zaie, gauaz kandela argitan, iokoan hari direnei gertatzen zaiena. Ax 611 (V 393). Ipiñirik [galbaea] eguzki argitan. Mg CC 224. Zuk zerorrek dakusula, zure emazteak bestek artuko ditu, eta oiekin eguzki-argitan etzango da. Lard 193. Bai; ikusi dut, izar-argitan nire aurretik igaro da. Or Mi 115. Izar-argitan nentorrenian Arantzazura bidean. SMitx Aranz 144. Domuru santurutan, arima pielak kandela argitan. (V-m). EZBB I 81. Sorgiñak zillarrezko orrazia illargi-argitan erabiltzeko prest zeukan. NEtx LBB 14. Krisaillu-argitan. Berron Kijote 180. Illargi-argitan belar ebakitzen. Ataño TxanKan 237.
ARGITARA (Tras gen.). A la luz (de).
Norbaitzuk ernai egoten dira neguko suaren argitara eta burni zorrotzez, aizkorarekin, buruxken antzeko zuziak egiten ditute. Ibiñ Virgil 75. Ordurako illargia, izarren batzarreko erregin, zeru ozkarbian bete-betean agiri zan, eta aren argitara, inguruko mendiak ixillaren gordelari ziruditen. NEtx LBB 15.
ARGITARA AGERTU. Salir a la luz, publicarse.
Lehenbiziko hizkuntz-atlasa USA-n, 1939-43an argitara agertua, hauxe izan zen [...]. MEIG VI 111.
ARGITARA ATERA (G-azp-goi-to-bet, AN-5vill; Dv; atara V-ger, BN-lab; ateri AN-5vill), ARGITTARA ATERA (AN-gip), ARGITARAT ATARI (L-sar), ARGITERA ATERA (G-azp).
a) (G-azp-goi-to-bet, AN-gip-5vill; Dv; argitara atara V-ger, BN-lab, argitara ateri AN-5vill, argitarat atari L-sar, argitera atera G-azp) Ref.: EI 304 .
Sacar a la luz, hacer público, publicar. " Argitara ematea ou atheratzea, mettre au jour, faire paraître" Dv. v. ARGIRA ATERA, ARGITARA IRTEN, ARGITARA ILKI, argitaratu.
Eskuaraz argitara athera tuzten obra katolikoen bidez. ES 156. Eta hori gerthatu da argitarat atheratzeko haiñitzen bihotzetan gordiak zaudezen gogoetak. Ch III 46, 3. Jaun Claudio Fleuri Abadeak argitara atera zuanetik Fray Juan Antonio Ubillos-koak euskerara itzulia. Ub 1. Zelan atera eban argitara, eta erderaz, liburu txikar baña balijo andikua. Mg CO 293. Asmau dot liburutxo au argitara ateretea. NekeA 217. Baita artu bere dau argitara aterateko ardura eta moduba. Astar II XIV. Izan bedi murmurazinoerik gogorrena, atera bediz argitara gauzarik eskutubeenak. Ib. 195. Ateraten dituz argitara zugaitik dakizan utsune edo falta gustijak. Ib. 30. Kristinaubak bitzi ditezan jakinaren gainera, pensau dot egiija batzuk argitara ateratia. fB Olg 34. Orban edo zetakaren bat euki biar dau soso orrek, argitara atara gura eztozunian. Kk Ab I 37. Ausartu zeilla argittara ataratzen bere biotzan barrua. Etxba Ibilt 476. Urkixok atera zuen argitara. MIH 283.
v. tbn. Zav Fab RIEV 1907, 91. Akes Ipiñ 3.
b) Dar a luz.
Seina egiteko ustian daguan emakumiak galduten dabena edo argitara ateraten dabena bada dudakua edo dan gizona edo ez dan, edo dan kristinau geija edo ez dan, orduban batiatuteko dino. fB Ic III 57.
ARGITARA EKARRI.
a) Dar a luz.
Ara, neskak sabelean seme sortu ta argitara ekarriko du. Ol Mt 1, 23.
b) (V-oroz-m ap. EI 304). Sacar a la luz.
[Olerki] guziak dakarzkigu argitara. Ldi IL 4. Nere ixilgordeak argitara ekartzean eta aietaz neri akar egitean, arriturik utzi nindun bere iakintasunez. Or QA 180. Benveniste-ren artikuluak ukitu ere gabe [...] uzten duena ilunbetik argitara dakar. MEIG VII 109. Auspoak argitara dakarren Senperen gertatua . MEIG III 130.
Nork bere barnetik egia argitara erakar lezan. Zait Plat 84.
ARGITARA EMAN (Dv), ARGITARAT EMAN.
a) Sacar a la luz, publicar, poner en claro, revelar, explicar. "Mettre au jour, faire paraître" Dv. v. ARGITARA ATERA.
Zeren Basilio Sainduaren eredura, laudorio emailen arteko legea baita Sort-herriaren abantaillen erakustea eta argitara emaitea. ES 155. Gauzaren hobekiago eta klarkiago argitara emaiteko ekhartzen diren frogantzak. Ib. 189. Zeiñek argitarat eman baiditu ilhunbean daudezen gauzak eta ageraraziko bihotzetako sekretu gordeak. He 1 Cor 4, 5. Denborak eman zuen argitarat Yaun-doni Pauloen hitz hunen egia. Lg I 205. Egia hau argitarat ematekotzat obratzen ditu, Jainko bere aitaren izenean, mirakuillurik espantagarrienak. Lg II 206. Ezagutza Aita kreatzaileari doako; yuiamendua, ezagutza argitarat emana, Semeari. Hb Egia VI. Jaun onek, bada, ara zer dion: "Erri primitivuek Jainko Aitagan duten fedea argitara ematea izan da, ene ustez, gure XXgarren mendeak egin duen aurki-berririk aundiena". Vill Jaink 16. Egia erran, nola ditazke argitarat eman Saindu baten ariman kausitu behar litazken eremu zabal mugarik gabeak? "Comment peut-on révéler?" . Ardoy SFran 281.
v. tbn. Lasa Poem 64.
Ez dakit nehork behinere argitarat aski eman dituenez gure mintzaiak, edozeren erraiteko dauzkan bide, itzuli, antze, inguruak. JE Bur 175. Nola beñere falta eztan eskribatzalle alegre bat berriyak argitara illun eta oker emateko. Iraola 127.
Aziak [...] barruko lege batek agindurik, landare ori argitara ematen duen bezalaxe. Vill Jaink 72.
b) Dar a la luz, publicar, editar. v. ARGIRA EMAN, ARGITARA ATERA, argitaratu.
Osoki deliberatu dut obratto hunen argitara emaitera. ES 198. Axular famatuak eta Aita Materrak argitara eman tuzten obretan. Ib. 191. Jainko handia, zeiñaren goloria gatik xoilki emaiten baitugu obra hau argitara. CatLav A 1v (V 2). Ematen ditu euskaraz argitara ume eta nekazarientzat. VMg I. Emoten dau argitara Bizkaiko euskeraan. JJMg BasEsc I. Euskaraz eman zeban argitara. Izt C 468. Agustin Kardaberaz donestiarrak argitara eman zuen liburu bat. Dv LEd V. Galerazoten doguzala, esaten dogu, liburu orreik, argitara emonak len goiyan aitatu dan Paulo bostgarrenaren erabagiyak urten euenetik aurrera. Ur BulaAl 22. Sainduen bizitzea. Aita Bazilio Joannateguy benediktanoak argitarat emana. Jnn SBi III. Irakurri egizue Cartagenako Apezpiko Jaunak Liberalismoaren gañean argitara emon eban bere karta arzainkor benetan jakintsua eta goratua. Itz Azald 56. Jaun Aphezküpiaren baimenarekin argitara emanik. Ip Hil I. Orai argitara emaiten dütügü hamabi Noel. UNLilia 2.
(s. XX) Eskualduna-k argitarat emana. JE Bur 72. Lagi au argitara emoten danetik iru illabete barruan. ForuAB 141. Izketa au Mistralen lanetan berriro argitara emana izan zen. Or Mi I. Aurtengo (1929'gneko) urtean argitara emandako lanik onenak. Ldi IL 97. [Marx-en] "Domua"-ren bigarren atala be Engels-ek emon eban argitara. Eguzk GizAuz 46. Latinetik itzultze hura [Chourio-ren Imitazionea ]hain irakurtua izatu zen non bertan norbeitek argitara eman baitzuen idurigaitz bat (frantsesez contrefaçon). Zerb Azk 59. "Itxaropena argitaldaria" irar-lantegian argitara emana. Etxde AlosT 4. Dr. Whitley Stokes keltikulari ospetsuak beste hiru "myrakyl" argitara eman zituen, ingles itzulpen eta aparatu kritikoaz. Mde Pr 260. Len be gure erriko albista zar jakingarri asko argitara emon ditu berak. Etxabu Kontu 7. Orixek bere-bere duen beste poema hori argitara eman dezanean. MIH 34. Jakobson linguistak Ipar-Ameriketan argitara emana. Ib. 198.

v. tbn. Jaukol Biozk VII. Zait Plat 1. Gazt MusIx 73. Izeta DirG 12. Argitara emon: Alzola Atalak 105.
c) Dar a luz, parir. " Argitxara emon dau " (V-m). EAEL 370. v. ARGIRA EMAN.
Denboraz argitara eman zuan aur edo, obeto esateko, bidutzi bat. AA I 74. Larritasun, estura ta min andiakaz emon zituan argitara sein bi illik. MisE 198. Espera dot laster argitara emotia gure matrimonioko frutuba. JJMg BasEsc 18. Zuk argitara emango dezun aurra izango da zuzi piztu bat. Bv AsL 90. Zuk sortuko dozu eta argitara emongo dozu Seme bat. Itz Azald 32. Argitara emango dezu Seme bat eta izena emango diozu Jesus. Inza Azalp 48. Bazakin Andre Mariak haurraren argitarat emaiteko muga heldu zela. Herr 2-1-1957 (ap. DRA ).
ARGITARA EZARRI. Publicar. v. ARGITARA ATERA.
Egün Constantin jaun zenaren paperetan edirenik lan txipi hau ezarten dügü argitara. Lh ( in Const 14 ).
ARGITARA ILKI. Salir a la luz, publicar(se). v. ARGITARA ATERA.
Iduritzen zaiku, jendea progotxa daitekela, eta hartarakotz inprimaturik argitara illkhi daitekela. EZ Man I 2 (aprobación de Axular y Guillentena). Estimatzen dut merezi duela lehen bai lehen inprima dadin eta bat bederaren kontentamendu eta abanzamendu handitan argitarat ilkhi dadiñ. (In Arg DevB III ). Illhunbetik ilkhitzean, / Argitara arima, / zeiñ boz daiten haratzean, / nork dezake estima. Arg DevB 37. Eta zuen borondatea hala delarikan ilkhiko da argitara. ES 403. Emagun zenbait populu lurpean bizi direla etxe eder eta aphainduetan. [...] Egun batez ilkhitzen dire argitarat. Hb Egia 1s.
ARGITARA IRTEN. Salir a la luz, publicar(se). v. ARGITARA ATERA.
Oneen urrengo urtengo dabe argitara Don Juan Antonio Moguel-en libru famadunak. LoraS 196. Ez zegitela saguzarrak iñoiz argitara irten. VMg 51. Sarri esan oi da murmurazinoeko berba asko. An urtetan dabee argitara projimuaren uts egite egiazko edo guzurrezkuak. JJMg BasEsc 98. Ezer ikusi badeutse honrako gauzia izan eta bestek jakin ez arren aintxe urteten dau argitara. Astar II 190. Orain euskerara biyortuta, urteiten dau argitara zerbaist geiyagoturik. CatLlo 1. Len goiyan aitatu dan Paulo bostgarrenaren erabagiyak urten euenetik aurrera, edo emetik aurrera argitara urten leiyenak. Ur BulaAl 22s. Nik esan nituan gauzak urten dabe argitara. Ag AL 124. Urteten dabe argitara, bear dan legez. Itz Azald 3. Eta Euzkadi egunerokuan urten dira argitara. Kk Ab I 4. Iturri bat nauk sutan. / Nere gar bustiak / argitara irten nai dik. NEtx LBB 269. Egunen batean, zenbait euskaltzale presturi eskerrak, irten zen argitara. MIH 291.
Geure amaren sabelian gagozala eta argitara urten baño lenago daukagu geugaz Aingeru au. Astar II 284. Esan eiskuzu mutilla ala neskea ixango dan argitara urteteko dagon seintxua. Kk Ab I 27.
ARGITIK ARGIRA, ARGITIK ARGIRAT.
De sol a sol.
Bi lagunekin husten ditunala ehun pinta arno argitik argirat. Zerb Artho 501. Lana argitik argira, gauero etxera etorri. JAzpiroz 83. Batzuk gogor lanean / argitik argira. Insausti 49.
ARGI-TXAKUR (V-gip ap. A, que cita a FSeg), ARGI-XAKUR (T-L). Fuego fatuo. "Feux follets" T-L.
Atzo zonbaitek zin egin lezakete argi-xakurrak ikusten dituztela dantzatzen. Barb GH 1926, 107. Gau askotan argi batzuk urteten omen zuten Jaunmendi aldean eta Azkontei aldean. Esaten zuten argi-txakurrak zirala. Gizon batzuk joaten omen ziran ikustera eta etzuten ezer topatzen. Aiek joate orduko aldatu egiten zirala beste leku batera eta etzuten sekula txakurrik arrapatzen. Aotik sua botatzen zuten txakurrak omen ziran. And AUzta 56s. Analisi otz batean argi-txakurtzat jotzen duzun ori, ori da ain zuzen, amodioaren muin bakarra. Vill Jaink 131. Egiazko argiak, eta ez argitxakurrak, izan behar du ekintzaren gidari. Vill Aranzazu 1986 (9), 5. Zonbaitek deitzen dituzte oraino ere argi-xakurrak; milafrangar xahar batek argiak deitzen zituen motz-motza. Lf Herr 11-1-1962 (ap. DRA ).
ARGI-TXINTA, ARGI-XINTA, ARGITXINTX (AN-larr ap. Asp Leiz ). Rayo de luz, primer(os) rayo(s), aurora. "Argitxintxen yeiki naiz , el romper del alba" Asp Leiz.
Argi-xinta sumatuz, ogeari muzin, / jekitzen naiz goizero bi belaunak arin. Or Poem 532. Etortzekoaren itxaropideak argi-xinta bat egiten ziela. Or QA 66. Neskameak esnatu zitun argitxintan. JAIraz Bizia 12. Urrengo goizean, argi txintarekin jaikita, berriz ere orronkari asi zen. Etxde JJ 158. Beren begi lausoak osertzera leiatsu begiratzen zuten argi txinta baten egarri. Ib. 216. Ipui batentzako gaia bear nuke, ta bero onek ilda uzten du asmamena. Argi txinta bat sortuko balitzait... NEtx LBB 112.
ARGI-TXIRRISTA, ARGI-ZIRRISTA. Rayo (de luz). v. ARGI-ZIRRINTA.
Lehen argi zirrista zerutik jautsi orduko, jeikiak ziren hiruak biharamunean. Zerb Ipuinak 329. Baña jauregitxoaren ezkerreko leiotik irtetzen zan argi-txirristara, "Maitearena" irakurri zun Balendinek sarrerako ateburuan. TAg Uzt 139. Aizearen arnaspean, alkar-marmarrean, zebiltzan zuaitz-ostoak eta zegizkien dantzaldietan azaltzen ziran zuriuneai zerien argitxirrista zan itzalpeko ikusbide bakarra. Ib. 269.
ARGI-UBELTZE. Atardecer.
Biharamenian argi übeltzian elkhiten dira olhatik. Eskual 15-4-1910, 4.
ARGI-HUR. "(S), pétrole, essence" Lh.
ARGI-URRATU. v. argi-urratu.
ARGI-URRATZE. v. argi-urratze.
ARGI-URTE. Año luz.
Argiak urte betean egiten duen bidea, orixe da argi-urtea. EgutTo 6-10-1924 (ap. DRA ). Urren degun izarretik lurrera lau argi-urteko bitartea dago. ArgEgut 1928, 52. Amairu milla / milloi argi-urte / aldetik aldera; / ontatik, Pioner / zein beian dabillan / kontuak atera. Or Poem 564.
ARGI-UZTAI. Arco iris.
Paratuko dut lañuetan ene ostadarra edo argi-uztaia. LE-Fag.
ARGIXEAGO. Un poco más claro.
Libanokoaren antzekoa, ostoa argixeagoa ta buru-aldea zorrotzagoa baditu ere. Munita 85.
ARGIZ (V-och-gip). Ref.: A; Elexp Berg (egun argiz). "Argiz gatoz (V-och), venimos de día" A. "Eingo dienak ein da argiz etxera" (V-gip). "Gero argiz etxera, e, aremaittakorako etxera" Elexp Berg (s.v. egun argiz). v. EGUN-ARGI.
Lagunduteko gertu naukazu / bardin gabaz eta argiz, / etzara txarto bizi izango / nirekin beti bazabiz. BEnb NereA 105. Goixeko orduetan argiz urten neban, ordu guztiok eguzkia ganian dogula. Gerrika 211. Argiz etxeratu giñan. Ib. 289.
ARGI ZABAL (Sal, S, R; Dv, H, VocB). Ref.: A (argi-zirin); Lrq. "Egun ou argi zabala da, il est grand jour" Dv. "Argi zabaleko Baionarat heldua zen" H. "Crepúsculo en su mayor claridad" VocB. "Aurora ya clara" A (s.v. argi-zirin). "Plein jour" Lrq.
Hagitz da argiagoa / zure legeko itzala, / ezen ez bertze legeko / iguzki argi zabala. 65. Nik eginen ditut erranik heldu naizenak Israel guziaren begietan, eta argi zabalean. Lg I 307. Erakhartzekotz egiaren argi zabalerat. Ib. 355. Falta gabe biharamun goizeko argi zabala. Gy 151. Argia ginuen halere gure tokitarat heldu orduko. Argi zabala gero! Zerb Gerlan 42. Argi zabala darraikon, goiz ilun-nabarra. Iratz 59. Udaleneko goiz batez argia zabal zegonan ni yekitzerako. Or QA 62. Guzion aurrean, argi zabalean. Zait Sof 27. Ta bere senarraren trebetasuna argi zabalera atara barik egon? Bilbao IpuiB 226.
ARGI-ZANGO. Candelero.
Eta gurutzefika bat, argi-zango pare bat edo biekin. Prop 1896, 214.
ARGI-ZEINU (BN-baig, S). Ref.: A; Satr Voc (zeinu). "Argizeinia, toque del alba" Satr VocP (s.v. zeinu). "Argi-zeiñü (Sc), [...] campana del alba" A. v. ARGI-EZKILA, ARGI-KANPAI.
Komunzki deithatzen da Ave Maria ezkillen ioitia arratsian, goizian argi zeiñiak, eguerditan egunerdi zeiñiak. Tt Onsa 48.
ARGI-ZIRIN (B; VocB). Ref.: A; Izeta BHizt2. "Crepúsculo, las primeras señales" VocB . "Primeros albores del día" A. "Argizirin zoragarrie gaurkoa" Izeta BHizt2. v. ARGI-ZIRRINTA.
ARGI-ZIRRI. Rayo de luz. v. ARGI-ZIRRINTA.
Larrosa ezkutua / usaiñak ageri. / Ba-dau misterioak / bere argi-zirri. Gand Elorri 79.
ARGI-ZIRRINTA (BN-baig, Sal, S; Dv, Lh (s.v. zirrint); -zirrint Hb), ARGI-TXIRRINTA (S, R), ARGI-XIRRINTA, ARGI-TIRRINTA (L-ain), ARGI-TZIRRINTA (S), ARGI-ZIRRINTZA. Ref.: A (argi-txirrinta, argi-tirrinta, argi-zirin, zirrinta). Rayo de luz; primer(os) rayo(s), aurora. "Argi zirrinta, point du jour" Dv. "Zirrinta (argi-), rayon de lumière" Ib. "Argi-txirrinta (S, R), alba. Argi-txirrintan jagi nintzen (R)" A. "Argi-tirrinta (L-ain), argian txirrinta (R), argi-tzirrinta (Sc), [...] el romper del alba" Ib. "Argi-zirrintan jaiki nintzan (BN-baig, Sal)" Ib. (s.v. argi-zirin).
Jaiki zaite argi-zirrintatik eta zaudezi Faraonen bidean. Dv Ex 8, 20 (Ol goiz-goizean, Ker, BiblE (8-16) goizean goiz). Argi zirrinta bat heldu zaio Mont-Serrateko aldetik. Laph 41. Goiz goizeko intza pitxi antzo txurrusta-belarrean yausten den bezala eta lenengo argi-xirrintara legortzen den bezala. Or Mi 23. Argi xirinteko atzarririk zen. GH 1931, 458. Gero, emeki-emeki jartzen gitzaizko, oharturik ipar-aldeko buruan argi-zirrinta batzu sartzen zaizkola gain-behera, zolaraino. JE Ber 91. Nere begi lilluratuak murgildurik dauden argizko itxasotik, argi-zirrinta bat ere ezin eskeiñi. Goen Y 1934, 180. Garazi, Mikel, arlora doaz / argizirrintaz apustu. Or Eus 74. Argi-zirrinta suma dutela, / lau mutil doaz beor-zun. "Al rayar el alba" . Ib. 327. Mendian ein dut lo. Argi-zirrintean zerk nau iratzarri? Or Poem 551. Egunaren lenengo argi-zirrinta baizen gozo, atsegintsu, alai ta pozkarri izan zala zuzen siñetsi ta esan daikegu. Eguzk LEItz 121. Begira nagon argi zirrinta pizten ikusiz betiko... Iratz 127. Argi zirrintan joanik bilduko dauzkitzut loreak hitz beroak eta zeru pindarrak. Ib. 11. Oidipu'ren azken-erro-bizarretan edatzen zan argi-zirrinta. Zait Sof 178. Argi zirrintza izana gatik ere, koskoan hartu ginian, seiek batean, azken garraio bat egin behar ginikela. GH 1955, 54. Aita han zen ba, argi-zirrintan bere tailuari zirrun-zarrun lotua. Gazte 1959 (6), 1. Horra gaua. Hor aldiz argi zirrinta. JEtchep 65. Mendian argi zirrintza, kanpo bat... Larz Iru 78 (en la versión guipuzcoana egunsentia). Eguna zabaldu danean, argi zirrinta motel eta itsak sartu dira aren gelaraiño, leio kaskarretik. Erkiag BatB 110.
Bet-betan agertu zait behere hartarik / argi xuri zirrinta, urrez gorriturik. Iratz 28.
ARGI-ZIRRISTA v. ARGI-TXIRRISTA
ARGIZKO. Luminoso, de luz.
Argizko haur anzo ebil zaitezte. Eph 5, 8 (BiblE argiaren partaide ). Jainkotasunaren argizko tulunbiorat. Ch IV 11, 2. Zuen isurtzen galanki / txit argizko itsaso bat, / zergatik zeruko gauzak / ez oi datoz bestela. Lar Gram 1. Satanek berak ere hartzen ohi duenaz geroz argizko aingeruaren idurikundea. He 2 Cor 11, 14. Eta argi egiten digu Jesusek beren argizko pillareak Israeldarrei baño agitz ederkiago. Mb IArg I 268. Argizko arrazoi fuerte, ta Konsiderazio indarsuak beti ere obeto anima onean, edo birtutean seguratzen dute. Cb Eg II 9. Zuentzat ilundu da argizko eguna. Iraultza 80. Jaijorik eguzkija / gau ilun ostian, / guztia ifinten dau / argizko pozian. FrantzesB II 30. Egizu kontu eguzkia dala argizko itsaso bat. It Dial 110 (Ur, Dv, Ip argizko). Itz-azken oiek esan orduko / Odei argizko leunetan / Irristaturik argitu giñan / Urola-inguru ederretan. Aran SIgn 213. Argizko loreak yariongo lituken odolezko sarats bat iduri. Amez Plat 84. Ontan eguerdi-eguerdian ikusi zuan zeru urdiñean Gurutze argizko eder-eder bat. Inza Azalp 16. Dana baita orrako argizko bidia. Laux BBa 102. Argizko koroia / darabil buruban. Ib. 116. Elhorri xuriaren lilien erdian, / Argizko urak bethe ithurri hegian, / Lili bat agertu zen Axulai mendian. Ox 24. Izki aundiez, argizko izkiz, gauean, gañean ipiñi dezaiogun: "Erri-lan". Ldi IL 117. Aurtxoa jaio da argizko askatxo batean. NEtx Antz 116. Argizko ames-zori. Gand Elorri 129. Urrikalkorki behatuz eni argizko arku batetik, argizko arku batetik. Xa Odol 321.
v. tbn. AB AmaE 373. Or QA 176.
ARGI-ZULO. Claraboya. "Oeil de boeuf, lucarne, argi-zilo" T-L.
Ezin kontau ala teillatu eta beretan argi-zulo kristalezkoak dizdiz egiten eguzkiaren erraiñuakaz. Ag Ioan 158.
ARGI-ZUZI (Lar, Añ, Hb, Dv). Antorcha; vela. "Antorcha" Lar y Añ. "Lampe" Dv, que cita a LE. Azkue da la forma argizuria (AN), "lámpara", mal leída en Duvoisin.
Ura zé argizuzia errétzen ta argitzenduéna. "Lucerna" . LE Io 5, 35 (Lç kandela). Iziarko Izarra [...] da era berean dabiltzanai salbazioko bideari segitzeko argitu bear dien argizuzia. EE 1884b, 117. Lenagoko gertaerak [...] etorkizunaren atarian ipiñi bear genduzkean argizuzi batzuek bezela dirade. Ag Serm 408s. [Abadea] dalako zeruko bidetik gizon guztiak giyau eta zuzendu bear dituzan argi-zuziya. Itz Azald 170. Batzuei pikez igortzirik su zemaieten, euren gorputzak argizuziyak lez toki agiriyak gauaz argitzeko. J.M. Tolosa EEs 1913, 162. Begia da gorputzaren argi-zuzia. (Lc 11, 34). Ir YKBiz 271 (Lç kandelá, Dv kriselua ). An asten zan Prometeuren omenez antolatzen zan argi-zuzidunen laisterketa [...]. Eskuan argi-zuzi irazekia io-mugetaraino eraman bear izaten zuten laisterkariek. Zait Plat 23. Juan XXIIIgarrenak "elizako argi-zuzi distiranta" [eritxon] . Onaind STeresa 124.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper