Tr. Las formas con m inicial, que encontramos ya en SenperEus y en Moguel, a partir de mediados del s. XIX dominan entre los vizcaínos y septentrionales; en los guipuzcoanos sólo hallamos algún ej. en Zabala.
sense-1
1.
(G; -alla-Mic, Lar, Añ),
bakailau (V-gip, G; SP (bakaillaba), Deen II 131 <bachaliua>, Urt, Lecl (bakailaba), Arch VocGr, Hb; -alla- V-gip; Ht VocGr (bakallaba), Lar, Añ, Dv, H, Arzdi Peces , T-L),
bakailo (B; -allo VP 7r, Lar),
bakilau (V-gip),
bakalao,
bakalau (Foix ap. Lh.),
bakalaa (Foix ap. Lh.),
bakailu (-allu G-bet),
bakallago,
bakallagu,
bakallero,
makailao (V, L, BN-baig; Añ),
makailau (-alla-T-L),
makailo (V-ger-m; Añ, ZamVoc),
makailu,
makallo,
makallun (V-gip),
makilau,
makalao (ADBols),
makalau,
makulluRef.:
A (bakaillao, makaillao); FauMar 51 y 53 (bakallau); EI 212; Iz ArOñ (bakallau); Etxba Eib (bakillaua); Elexp Berg (bakaillau). Bacalao."
Bakaillaba, morue"SP.
"Asellus, [...] legátza, bakaillaua
"Urt II 401.
"Morue, bakallaba
"HtVocGr 388.
"Bacallao"y "abadejo" Lar y Añ."Truchuela, bakallao meena
"Lar.
"El bacalao, makallu, makallo, bakallu
"LabayruHist I 516.
"Cabillaud"T-L.
"
Bakallua, abadejo"ElizdoEEs 1926, 32.
Baldin zundatzen baduzu bankuaz Esteko partetik kantalean Bakaillauko Irlaren gaiñean. INav 120.
Ez ditugu oraino saldu geure makalau piskak. (1751). SenperEus 61.
Zuek geienean Gabon egiteko azaburu bat, edo bakallao bustan batekin askidatu ta kunplituko dezue nerekin. GavS 5.
Eta arratsaldean pozik aseko dira xardiña gaziz, piperrez, tipulaz, edo bakallao ustelez. AA I 570s.
Artzen du zakuan artoa, edo garia, eta badijoa bakallaua, sardiña, eta olioaren billa. AA II 167.
Nik erremata egin ezkero igon dau asko ardao, orijo, bakallao, edo aragijak. Astar II 167.
Sardina eta bakallaua. Ib. 70.
Sukalde-bazterretan / ez dago eskasa, / bakallaba, txardiña, / bitxigu, legatza. Echag 95.
Bakallua ta illarra / eta barbantzua; / utzirikan juan ziran / beren arrantxua. CartAnd 408.
Igaroko zuten egun osoa barbullerian ta jokuan bakallao kiskaldu ta sardin gaziak janaz. IztC 179.
Izan ditu gizonak lehen haginekin / Bakailau ekhartzeko herritar semekin. HbEsk 136.
Gosaritzat talua / eta bakallaba, / bazkaitan katillu bat / salda, ta sei baba. Bil 150.
Gatz-gabeturik egosaraz zazu makallaua. ECocin 18.
Ezkontzen balin bazira mariñelarekin / Xardina janen duzu makalluarekin. ChantP 124.
Makallau eta gaztaña erreak jatera eta sagardoz asetzera. Zab Gabon 28. Eta atzetik zintzilika zegoan pertz ori bat bakallauez beteta. Ib. 33.
--Ez al da bakallabikan? --Bakallaba? Ez da beñere falta etxi ontan. SorAuOst 77.
Ta nik bere makallau andi bat errerik, / Bazkaldutean zelan jan neban bakarrik. ABAmaE 328.
Nola arrapatzeko, palta dedan maña, / Nik beintzat makallauaz bearko amaña. Ib. 409.
Ardao zuria, makaillaua piper da guzti ta ganera gatzaia edo iko melauak.ABGuzur 115.
( s. XX)Jakin zan etorrela Terranobatik makallaoz zamaturik. EchtaJos 264.
Mendi-ostatuak, oialezko txosnak, ogi, ardo, aragi, bakallao, arrai, piper, egazti, arrautza ta gizon jatunez ugariegi bezela. AgG 179.
Sardiñ zarrak, intxaurrak, azukre illuna, bakallao buztana ta urdai tatoa iltzean bera. Ib. 324.
Bakalloa ere baziok. Ib. 304.
Ez al det bada neronek ikusi izandu, zuk patatak zuritu bitartian, mantala jantzita eskobakin bakallua garbitzen?Iraola 26.
San Prudentzi eguna / zelebratu zuan, / bakallua gendukan / beratzen potzuan. Noe 94.
Alafede ez zela Senpereko makallaua [...] edo Itsasuko gereziak bezen ona!BarbSup 1.
Bietan bi, nahi-t-ez, badituk lau; / Garizuman, xardin eta makallau. Ox 111.
Iru txikidxen makullue dakot saltsa berdien imitxeko. OrtOroig 68.
Batek lebatz prijidua, bestiak makallua saltsan, onek bildots erria, orrek tortillia. KkAb II 39.
Amandre, esan eutson mutillak, makallaua, zertarako da?Ib. 147.
Padela onetan bakallaoa tomateekin; emen talo bero-berook. LekEunD 28.
Makaillao eskege edo ixiki batek bealdea bustia badauko, euria laster. AEY IV 214.
Luzaro ibili ziran Euskalerriko arrantzale asko Terranovara bakallao-bila. AY 1934, 7.
Neke gogorrez ezetsirikan / bakalloa ta balea. OrEus 203.
Arrautza egosiak, piper amorratuakin bakallaua, ollasko erre bi ta sagar erreak. TAgUzt 75.
Bakallaua saltsa gorrian; errege-sagarrak konpotan. NEtxAntz 122.
Urrena jartzak bakallua beratzen onenbesteko puskak eginda. AnabPoli 42.
--Baña, ez al dakik itxasuko ura zerek gazitzen daben? --Ez. --Ezetz? [...]. Bakillauak, mutil, bakillauak!SMZirik 84.
Okela, urdai, makillau eta abar. ErkiagBatB 25.
Islandiaren ogi- / bidea bakarra, / bakallaua dute / asko ta ederra. UztSas 221.
Kapoi-paria nausiteira ta / bakallagua etxera. (In UztLEG I 197
).
Tomate potekoa edo piper potekoa bakallauakin meriendatzen genduan. BasoM 113.
Eta ekarri zion bentariak bakallao artatik puska bat, uretan gutxi beratua ta gaizki egosia. BerronKijote 48.
Merienda zianbreran bakalleroa piperrakin genduan. JAzpiroz 107.
Bakaillaua pipar berdeekin. Zendoia 218.
Gauza berezi legez, makallau edarra be ugariago emon eben.Gerrika 64.
Euskal Herriko jan-edanei opari bat eskaini behar geniola eta, ezin bakailaoari ezetz esan. MIH 144.
Bale edo bakailoaren arrantza. MEIG IV 66.
v. tbn.
Bakallau: Basarri 61. Bakallu: Ataño TxanKan 152. Bakallago: Insausti 285. Makallo: Ayesta 19.
azpiadiera-1.1
"
Bakaillaua baino igarrago, flakuago, sikuago... eginda daudela esan ohi da pertsoa oso argalez"Elexp Berg. .
Zur-xuria bezain luzea, bakailaua edo xotxa bezain idorra. HbEgia 137.
sense-2
2.bakailu (-allu AN-5vill), makailao (V). "Makaillao [...] (V,...), colgajo de camisa que con frecuencia se les ve a los niños" A. "Bakallu ageri, locución vasca que se le dice al chico que lleva la punta de la camisa salida por la bragueta [...] (Vera de Bidasoa)" VocNav. "Bakaluxa [sic] erakusten, mostrar la camisa por detrás, en Villabona" Garate Cont BAP 1962, 258. Tira, txotxo, lotara; bestela atzetik daroiaan makaillau ori katuari emongo jeutsat. ABGuzur 120.
sense-3
3.Tonto, estúpido. Orreik andra ergelok, bakalduntzat barik bakallutzat artu zattubez zu. "Ti hanno scorto per un babuino e non per Alboino"
.Otx 46.
Beti barreka dagona, derrigor tonto makallu. EgutAr 38-7-1959 (ap. DRA
).
azpisarrera-1
BAKAILAO-ARRABA.
Raba, cebo de huevas de bacalao. "Masiya, bakallo-arraba, raba" Elizdo EEs 1926, 31.
azpisarrera-2
BAKAILAO-ARRANTZA.
Pesca del bacalao. Esan al guztien gañekoak dirade, bada, bale ilkintzarekin bakallo arraintzaren gañean Ingeles ta Franzesen kontra Gipuzkoako Probinziak bakarrik egin izan dituen jazarra andiak. IztC 208.
Ontzi batean arotz zelarik ikasi zuela bale eta bakalao arrantzaren berri. MEIG III 57.
azpisarrera-3
BAKAILAO-HARRAPATZE.
Pesca del bacalao. Gipuzkoatarrak ziran, bada, baleen ilkintza eta bakallo-arrapatzea asmatu izan zutenak. IztC 207.