bete.
Tr. La aspiración (-th-) es general al Norte. Se encuentra bet(h)a para el radical en los suletinos, en Miserere, en CatLan y, junto a bethe, en Leiçarraga, Materre y Axular. El sust. verbal bet(h)atze es empleado por los suletinos y tbn. por Leiçarraga, Ezcurra, Materre, Axular, CatLan, Laphitz, Etchepare de Jatsu y, junto a bethetze, en Etcheberri de Sara y Mirande. Entre los vizcaínos se encuentra el participio betatu en los Refranes y Sentencias, en la ed. de Azkue de PB (bete en el original) y en algunos autores modernos como Ayesta (20) o F. Etxebarria (205), y betetu (forma que tbn. emplea el guipuzcoano J. B. Aguirre) en las fábulas de Zavala (beterik junto a beteturik), PB, Lhande (Yol 5) y Otxolua (35); hay que señalar que en todos ellos el participio en función de adjetivo es bete . En lo que se refiere al sustantivo verbal, se halla betatute- y betetute- en PB (aunque lo que aparece en el original es beteta-) y betatute- en Ayesta (27; cf. beteta- ib. 131). En general los vizcaínos emplean preferentemente beteta- ya desde Micoleta, y se halla betete- en Moguel, Añibarro (alternando con betetze- y beteta-), Astarloa (alternando con beteta-), D. Aguirre, Otxolua y Erkiaga. Cf. el sust. vbal. betaite en Landucci. En DFrec hay 896 ejs. de bete .
Onom.: Miquele Betea. (1366) Arzam 175. Sanz Betea. (1137) Ib. 175.
I. (Verbo).
1. (gral.; Lcc, Ht VocGr 429, Lar, VP 10v, Añ, VocCB, Zam Voc ; -th- BN, S; SP, Urt I 87, Ht VocGr , Lecl, Dv, H), betatu (Lar; -th- SP, Gèze, H; beta (rad.) BN-baig), betetu (Mic, Añ, Zam Voc ; -th- VocBN ) Ref.: Bon-Ond 155; A (bete, beta); Etxba Eib (bete); Iz ArOñ (bete), Ulz; EAEL 204; Elexp Berg; ZestErret .
Llenar(se). "Henchir, bete " Lcc. "Embutir" Ib. "Empolvorar, autsez bete " Ib. "Henchir" y "llenar" Mic. " Bethatzea, bethetzea, emplir. Emozu neurria betherik, donnez-lui la mesure pleine" SP. "Remplir, amplir" Ht VocGr 416. "Llenar" Lar, . "Cuajar, cubrir, llenar, bete bete, estali " Lar. "Disparatorio, ezkaidaz beterikako jolasa " Ib. "Adinerarse, hacer rico de dineros, dirutu, diruz bete " . "Remplir, betha " Gèze. " Bethe zazu pegarra, remplissez la cruche. Aurthen bethetzen hari dire mahastiak " Dv. " Dupha hau arnoz bethetzekoa da, cette tonne est à remplir de vin. Dupharen bethetzeko ez da arnorik aski " Ib. " Bethetzea, bethatzea, betetzea: 1. remplir, emplir. [...] 4. (intrans.) être fertile, se charger. Zuhaitz bethetzen dena. Id. bethakorra. 5. remplir, couvrir. Nigarrez eta oihuz bazterrak bethetzea, remplir les lieux d[es] alentours de pleurs et de cris. Ongarriz landa bethetzea, couvrir les champs de fumier. Haur zakharrez bethetzen dena " H. "Llenar" A. " Bete [...]. Betéten, beteetan, llenando" Iz ArOñ . " Leporaiño ase (L), leporaiño bete (G), dar la lata; litm.: llenar o hartar hasta el pescuezo" A EY III 308. Tr. De uso gral., documentado desde el s. XVI.
Gitxika gitxika Maria Ruizen axoarori beteko dogu ebeko gauzakaz. fJZ 98. Gogoan behar handi dizit bethe nuien adarrez. E 165. Gizon hunek orai nuia heben laidoz beteren? Ib. 173. [Sarea] zein bethe izan zenean idoki baitzezaten ur ezpondara. Mt 13, 48 (He, TB, Dv, Ur, IBe bet(h)ea, Ip, Ur (V), Echn, SalabBN, Leon bet(h)e, Hual, Samper, Ol, Ker, IBk beterik, Or betetzen). Zuek ere betha ezazue zuen aitén neurria. Ib. 23,32. Haurtxoa handitzen zen eta spirituz fortifikatzen, eta bethatzen zen sapienziaz. Lc 2, 40. Gose ziradenak bethe ditu onez, eta abratsak igorri ditu hutsik. Ib. 1,53. Bethe zezaten sponjia bat binagrez, eta hisopoaren inguruan ezarririk, presenta ziezoten ahora. Io 19, 29. Asientu utsok beta ditezen. Miserere (ed. Akesolo) 43 (en la ed. de FLV 1982, 334 beta dituen ). Obligazioz bete ninduzun. Lazarraga A10, 1175v. Mutil-neskatoz lenaengoa / bete bear dau etsea. Ib. A24, 1196r. Ebilen penaz beterik. Ib. A, 1145r. Jerusalem / gaur bete da traidorez. Ib. A29, 1203v. Dindika murkoa betatu doa. "Se hinche el cántaro" . RS 94. Andra urenak etsea lauzatu gino daroa betatu. Ib. 210. Zeru eta lur betatzen du / aren gorputz sanduak. Ezcurra 9s. Bethe ezazu [...] zeure eztitasunaren zaporeaz. Mat 263. Are gehiago bethatzen du Iainkoaren dohaiñez eta garaziaz. Ib. 127. Anduraz beterik magalak. (Tolosa, 1619). PasqTo 17. Gu zeruko ondasunes betetzera. Ber Trat 68v. Hark ere ordañez ditu betheren ontasunez. EZ Man I 76. Zure aita bozkarioz / bethe zen bihotzean, / aingeruak erran legez / zu sorthu ziñenean. EZ Noel 165. Haragi iatea, arno edatea eta sabelaren bethatzea. Ax 409 (V 266). Bere bekhatuen neurria betha arteiño, kontua konpli arteiño. Ib. 112 (V 75). Esperantza ahal dukezu, eztuzula oraiño neurria bethe. Ordea betha dezakezu. Ib. 126 (V 83). Aphoz, sugez, ielez eta likitskeriaz bethe liteke. Ib. 41 (V 25). Alkar on baderetxe, / Bertan zeloak / Penaz betetan ditu / Bien gogoak. Mic TAV 3.1.27. Konderanak eztu erlerik, eta dago eztiz betherik. O Pr 687. Zu zare bethi betherik dagoen, eta gainez egiten duen ithurria. SP Imit IV 4, 3. Haren bidez arima gaineraino bethetzen baita zeruko faboreez. SP Phil 137. Urhez eta zilharrez bere kofriak bethatzen zutiala. Tt Arima 123. Bethe beite ahalkeriaz niri bizia eraman nahiz dabiltzanak. 54. Mariak Jinkoa hontan gloriaz bethatzen dü eta bere büria ezdeüsen edükiten. Bp II 101. Zoñek [haizeak] bethe baitzian diszipüliak bildürik zaudian etxe güzia. Ib. 71.
(s. XVIII) Mundu guztia hirur hogoi eta hamabi leinu hek bethe eta jendeztatu baitzuten. ES 391. Asko liburu handiren bethetzeko materiarik aski emanen zarotana. Ib. 190. Glorioso edo gloriaz beterik. OA 35. Nik bethe ditut ene konsolazione sainduez. Ch III 58, 3. Zure desira guziak konplituak izanen dire, eta betheko dute zure bihotzaren hedadura guzia. Ib. 49,6. Berret eta hauñitz egin zaitezte eta bethe tzatzue urak itsasoetan. Urt Gen 1, 22. Zaldis beterik dagon estrabi batean. SermAN 7. Betetan ebala lurra guztia. Urqz 13. Bataio Santubaren urak leenere-baño birtute eta indar geiagoz betetzen, arrotzen eta uanditzen. Lar SAgust 9. Gu bere ontasunez bethetzea baiño atsegin handiagorik ez duena. He Gudu 47. Boztarioz betha ziteie praubiak. Mst III 58, 10. Zük emaiten eta bethatzen dütüzü gaizak oro. Ib. 3,5. Gorrotoz itsutu, ta benganzaz bete, ta bestearen kontra biurtu zan. Cb Eg II 165. Arantzaz alde guzietarik beterikako bide batean. Cb EBO 49. Bete zazu bihotza urrikaltzez. Mb IArg I 206. Beteko lizake humez ta nekez ta lazeriz. Ib. 333. Ibai Zabal osiñez betetakoa. GavS 18. Su orren keak / Bere begiak / Negarrez bete zituen. Cb Bast 19. Ur preziatu haren urrin onak bethe zuen etxe hura guzia. Lg II 217s. Ene bihotza bethe baleza bere graziez. Mih 17. Bethaitzazü gure bihotzak zure amoriuaren suiaz. CatLan 162. Jinkua dela lekhü orotan, bethatzen tiela oro. Ib. 24. Jinkuak betheko ditü bere graziez. Ib. 78. Zikinkerias beterikáko zaku bát. LE Prog 122. Oen ondorengoz, urteen buruan, bete zan berriz mundua. Ub 13s. Hetzaz sakolak hüsten dütienak ta hen falta egitez bethatzen gezürtarien kapitaiña. Egiat 250.

(s. XIX) Landak eta supazterrak / betetzen tuzten gezurrak. Monho 54. Zoorrez beteta, bururik jaso ezinda. Mg PAb 93. Beteten dabee sabela ogi beratu ta ondo koipetuz. Ib. 130. Apostoluak, Kristau guztiak amorez, doiez betetzera. EL1 224s ( EL2 237 beteten ). Betetan da ar atsituz. LoraS 103. Sabela bete eta berotu ezkero. Gco II 40. Mutil zentzugabez eta emakume txorazkaz bete da mundua. AA II 75. Neurria bete artean. AA III 492. Mesprezioz bethe zaite munduarentzat eta mundutarkeria guzientzat. Dh 117. Arimako begijak autsez beteta daukezala, egiija ezaututeko. fB Ic II 229. Bedeinkatu zituban, eureen ondorengoz luurra beteetako. JJMg BasEsc 30. Betetan ditubez euren etxiak biar daben guztijagaz. Astar II 38 (ib. 252 beteten). Ene troxak daukadaz / gariz beteturik. Zav Fab, RIEV 1909, 37. Zure hunez eta graziez ene arima betha ezazü. UskLiB 52. Zure gloriak bethatzen zitizü zelia eta lürra. Ib. 46. Kontsolazione suerte guziez nasaiki gaindika bethe zuen. Jaur 160. Abaraska egiña dagoan orduan, betetzen dituzte onen xuloak eztiz. It Dial 13 (Ur betetan, Dv bethetzen, Ip bethatzen). Eroen kontua da / nekez bizitzea, / zurrena neke gabe / tripa betetzea. It Fab 35. Oi! ene izatia dolorez betherik! Etch 70. Erremedioz beterik. Bordel 68. Gipuzkoako Probinzia non arkitzen dan, zenbat leku betetzen deban, eta bere mugak nondik nora ta norekin dauzkan. Izt C 23. Beroa duelarik senditzen / Hil hotz sugeak / Buria du altxatzen; / Haren huiztuak / Etxea bethatzen. Arch Fab 201. Hunek gogara zituen bethe bere atzaparrak. Gy 130. Isekatu, txistuz bete, zeatu, gurutzean josi eta ilko dute. Lard 424. Lo onetan zetzala, Jainkoak saiets-ezur bat atera zion, onen lekua aragiz beterik. Ib. 3. Alxatu da, eta karrasiz Altabiskarren inguruak bethe ditu. Balad 261. Bethe zatzue itsasoko urak. Dv Gen 1, 22. Ai eta ospez eta goihentziaz betherikako nere helburu huni. Dv LEd 60. Bi mila eta bortz ehun urthe ziren hartarik Adameraino, eta arte hori, [...], bortz bizik bethetzen dute. Hb Egia 8. Bertatik jarriko naiz kontentuz beteta. Bil 95. Luterren dizipulu gorde bat, gezurrez gure bethatzerat ethorria. Laph 83. Zure gana gaudezu suspiratan, aienez beterik. CatR 7. (CatAe 6 beteik, CatSal 7 beterik) Zure graziez betha nezazü. CatS 78. Bete gabe pekatu / grabien neurriyak. Ud 128. Lenago janak eztu beteko / utsa daguen estia. Xe 234. Bere buruaz bethe eta hanpatu gizon batzuek. Lap 13 (V 8). Ala zaldiz, ala oinez, bethez karrikak eta plazak. Elsb Fram 162. Mando-ganetik iatzi, arnasaz bete ta kurutze bat egiñaz barrura sartu zan. A BeinB 93. Bethatzen dü haren gogoa bake eta sirats handi batez. Ip Hil 43. Zelia eta lürra betherik dira haren gloriaz. Ib. 232. Hatzemaiten du harat joana, urrun, zakua beterik, tripa bero eta sakela gori. HU Zez 37. Jesüsez ditzagün / Betha gogoak. UNLilia 16. Erato Musa ederra / arren betatuizuz / onek bertso bigunok / graziaz eta suz. Azc PB 301 (Ur PoBasc 199 arren bete egizuz). Sabela betatutera. Ib. 359. Ixilur orren ondoan zotzez, ziriz edo taketez beterikako argi-mutill luze bat. Ag AL 60.

(s. XX) Ene arima garbituko duzula, eta betheko zure graziez eta zure amodioaz. CatJauf 19. Emakume baldar, koipetsu, zetakaz beteriko bat. Ag Kr 69. Gogoa bada neurri, ezta erraz neurria beteten. Ib. 151. Ni nago osagarriz beterik. Mdg 126. Azi, zabaldu, bete, ta guritu zan [Malentxo] . Ag G 134. Arrokeriak biotza betetzen duanean. Ib. 19. Emakume bat, buru-barruba utsik edo beiñik-bein ondo beterik ezeukana bera. Kk Ab I 6. Usain goxo demonioaz sudur xiloen bethetzeko. Barb Sup 64. Ezari zian ohe pian botilla erdikalaxe beterik... bere huretik. Const 21. Bere galtzak betetzen ditu / ipurdiyetan txit ondo. Tx B II 220. Solasik garbienez / beterik mihia. Etcham 176. Ze, hain fite bete dituka sakelak, Ameriketako ehun liberako hetaz? Zub 49. Asi zan ontziak betetan. Kk Ab II 40. Minutan burburbur bethe zen jendez karrika guzia. JE Ber 94. Hunek [fabrikak] izan ditzan, geiez bethetzeko nola etekinetarik husteko, bi errextasun: bat burdin-bidez, bertzea urez-ur. Ib. 83. Zorro andi bat betetu eban ogi mamiñez. Otx 137. Emen, Euskalerrian oa noiz-nai ardandegiz ardandegi: beti arkituko dituk beterik. Ldi IL 104. Horra nun hixtu legun hurrisko bat altxatzen den, bihotz guziak hartzen eta bethetzen bezala dituelarik. Lf Murtuts 45. Txapelik andienak ez du buru utsik betetzen. EgutTo (ap. DRA ). Baztar guztiak zorrez betetzen ari zerala. Munita 112. Osoki mordoiloturik zegoen orduko kornubiera, eta arrotz hitzez gonburu beterik. Mde Pr 255. Begiak negarrez betatzen zitzaizkion. Mde HaurB 91. Durruty saltatu bera, / Lehenik agorrientera / Ongi beterik kikera. Zerb Azk 104. Nora zabaltzen duzu, ordea, zeru-lurrak bete ondoan gaiñez zaizun ori? Or Aitork 11. Hire bulharren bethatzeko. JEtchep 64. Papera bethe zuen, muthikoari sinarazi, eta kolonelari pasatu. Ib. 102. Hau delako gure / asturua, triste: / kaliza hau bete / gainez egin arte. Arti MaldanB 219. Errenka ta puzka, "Faun" automobil gilbortsu biribilla etorren, lagunez erdi beterik. Erkiag BatB 44. Langille bizkorrak bear zirala kamioia azkar betetzeko eta ustutzeko. Salav 59. Bidez-bide ibilli ondoren autsez beteta datorren bidari egartsuak. Ibiñ Virgil 109. Ez geiñun papel gitxi bete, andra Sabadiña esateri ta eskribau ni. Alzola Atalak 93. Neurria bete ta gero, palasta bat esne ixuriko zuan neskatxaren ontzian. NEtx LBB 43. Artoz betetako zorro bat. Etxba Ibilt 461. Berriz zuen alderat zorrez bainaiz bete. Xa Odol 337. Tripa ez du betetzen hiriko aizeak, / baizik lurretik bildu janari maiteak. Ib. 150. Egun artantxe tristuraz bete / zitzaidan neri barrena. Uzt Sas 205. Bete biar degu / ardoz lepo-leporaño. Auspoa 61, 119. Gizun, emazte, haurrekin, / dütü orotan etsaiak / Han hor muthuka bethatzen / Pettarreko lür etxiak. Casve SGrazi 130. Leporaño bete uan gure sukaldea. Ataño TxanKan 154. Goizetan untzia ezarri eta arratsalde apaleko betetzen zen. Etchebarne 70. Baso guziak piñuz / betatu deuskuez. Ayesta 20. Zorionak batzar-leku au gañezka bete dogulako. Gerrika 269. Menderen mende ahotan erabiliak gozoz eta zaporez bete zituen hitzak baztertu eta arbuiatu genituen. MIH 70. Obra onez hutsik bezain asmo onez beterik. Ib. 335.
2. Cumplirse (un tiempo). " Denborak bethe zirenean, quand les temps s'accomplirent" Dv.
Ni ez naiz oraino igaiten besta hunetara, zeren ene denborá ezpaita oraino bethe. Io 7, 8 (He, LE, TB, Dv, EvS, Ol bet(h)e). Bethe zaionean berrogei urtheren denborá. Act 7, 23. Emaiten zaiku aditzera, eta erakusten klarki, bat bederari, bere bekhatuak bethe dituenean, bethatzen zaitzala bere egunak ere. Ax 125 (V 82). Berbo eternala, gauza guzien egilea, denborak bethe zirenean gure gatik gizon eginik, sakrifizio miragarri hau establitu duzuna. Brtc 35 (tbn. en MarIl 60 y Arb Igand 205). Beteten da denporia, iragoten dira illa bi, ta atzera paguba. Mg CO 90. Bete ziran denborak, etorri zan Jesus. AA I 420. Epetan nere idiak eraman nai dituanak, eman bearko ditu denbora betetzen danean, eun eta larogei ezkutu. AA II 191. Zeruko aitaz seinalatu orena bethe denean. Dh 257. Ez luze eretxi. Plazu guztijak beteko dira. JJMg BasEsc 132. Zaarrak ez gaztiak dakijee nori lasterrago beteko jakon orduba. Ib. 265. Baziekien Israel guziko errege Jainkoak egingo zuela, eta lanbide au onen eskuetan utzita zeukan, egunak betetzen ziranean, berak guzia egingo zuen uste oso-betean. Lard 186. Bete bide zan, Israeltarrak beren lur eskeñira joateko, Jainkoak erabakita zeukan ordua. Ib. 101. Bera jaio zala eun urte bete diran egunean. AB AmaE 145. Gero ere etortzen da ogeita amar egunak betetzen ziran gaua. Arr May 42. Aitaren ganako denbora zait bethe. Zby RIEV 1908, 209. Betherik ziren egünak, eta heltürik zen Mariaren emerditzeko müga. Ip Hil 90. Profeta edo Igarle santu guztiak bere etorrera esanik zeukaten; egunak beterik zeuden. Inza Azalp 54. Oraingo [etxe] zarpail ontatik aldegin bear ddoagu illa betetakoan. Or Tormes 85. Amaika urte gaur dira bete, / Gustiok gomutau gaizan / [...] / Erijotzian korañiak jo / Ebala Sukarrietan. Enb 34. Mendea ia betea, / ta ain ilaun, gorputz xâr! Ldi BB 86. Urte-erdi doi-doi betetako gizontxoa. Ldi IL 18. Aldia bete da, ta Yainkoaren yaurgoa urbil da. Ir YKBiz 76. Betetzen ez dan eperik ezten. NEtx Nola 19. 1950garren urtean, apaiz egin zanetik berrogei ta amar urte betetzen dirala-ta, omenaldi ederra egin zion Aramako erriak. FLab ( in Munita 9 ). Gaur bertan hirur urte bete direla. Mde Pr 97. Milla bederatzireun eta bostgarren urtean (Don Quijote liburua lenengoaz argitaratu zaneko irureun urte betetzean). Alzola Atalak 143. Zortzi egun bete ziranien. Gerrika 49.
v. tbn. Añ GGero 96. Echag 96. Muj PAm 7.
(Impers., con aux. trans.).
Egun betetzen ditu bederatzi urte, lehen aldikotz agertu zela Eskualdun kazeta hau. HU Zez 79. Hilabete hunen hamabian bete ditu [...] lau ehun-urte, lehen aldikotz hunkitu zuela Ameriketako lurra. HU Aurp 49. Ehun urte orduan betetzen zituen, gure eliza baginuela. Xa Odol 88. Guk elgar ikusirik lehengotz, nik uste, aurten beteko ditu bederatzi urte. Ib. 118.
(V, G, AN, L, BN, S, Ae; Lar, ; -th- Dv, H), betatu (AN-ulz), betetu (AN-ulz) Ref.: A; A Apend (betatu); A Aezk; ZestErret .
(Trans.). Cumplir (años, un tiempo, etc.). "Cumplir años, meses, egin, bete, betandetu " Lar, Añ. "Accomplir" Dv. " Denbora betheko saria, salaire du temps accompli" Ib. "Accomplir, achever. Hogoi urthe aurthen bethetzen ditu, il accomplit ses vingt ans cette année-ci. Syn. egitea " H. " Betatu, betetu, cumplir años (AN-ulz)" A Apend. " Bete, cumplir. Laurogei urte bete ditut, he cumplido ochenta años" A Aezk 290.
Geroz, zezano ainik-eta, / Urhent-beta / Hil-bederatzurruna. 'Jusqu'à ce qu'elle eût pleinement achevé la periode de neuf mois' . O Po 58. Naturak bere korsu eta denbora bethe eta konplitu gabe. Tt Onsa 138. --Zer adinetan ihor ezkont daite? --Mithilkoak hamalaur urthiak bethez geroz, eta neskatilak hamabi bethe ondoan. Bp I 82. Oren laurden-erdi huntarik, bertze oren laurden-erdi batera luzatuz, ez da gaitz izanen oren osoa azkenean bethetzen [othoitzean] . He Gudu 123 (SP 102 konpli). Zeruan betiro bizitzeko lurrean iltzan, [...], amazazpi urte ta bederatzi illak beteak zituela. Cb Just 126. Etzen ill, bi ill bete horduko, araistian aditu dugun andre jentil aren semea ere? Mb IArg II 322. An bizitu zan Jesus, ogeita amar urte bete zituan arteraño. Ub 63. Macrosiris, heben dago lürpian Isla Lüzian bost mila urthe betherik bizi izan zeno. Egiat 189.
(s. XIX) Noiz ere bai doa / Dostatzerat / Atsegin-bila / Mundu-perat, / Duke betea / Jaunak markatu epea. 'Il se peut que soit arrivé le terme marqué par le seigneur' . Monho 141. Amasei urte bete / dituzun eguna. Echag 225. Bethe nütinin seiak ama ene engrat / hari plazer egiten, ni ari ahalaz. 'Quand j'avais accompli six ans' . Etch 174. Beraren errian bazala emezortzi urte bete bageko mutila, plazan zebillen zezen ari adarretatik itsatsirik buruaz lurra jo-erazoko ziona. Izt C 247. Ogeita amar urte bete artean, emen gurasoen mendean bizi izan zan. Lard 371. Ez da zezenera behirik eraman behar hiru urthe bethe ditzaten arteo. Dv Dial 95 (Ip hirur urthiak bethe eztütieno; It iru urteraño). Urte bat bete zuan itxiyan. Bv AsL 29. Mediku txotxoloak osaturik Juana, / Eun urte erañegun bete dituana. AB AmaE 247. Maria Sainduak bethe zuenean bere mundu huntako denbora. Jnn SBi 49. Jesüsek hamabi urthiak bethe zütianian, eraman zien berekin. Ip Hil 133. Bazituen 86 urte beteak. HU Aurp 166.

(s. XX) Hogoi eta bat urthe betheak dituzten Fededun guziak. CatJauf 87. Pedro Carlos Mendi, aur gazte, / ogei eta bi urte; / irurgarrena bete gabe / Iruñara preso daramate. (Sal). A CPV 417. Ama beintzat bizi zun Manuelek 29 urte bete zituneraño. Or SCruz 17. Ogeitalau urteak, doi-doi beteak ditu oraindik. Aitzol ( in Laux BBa VI ). Euri-ondoko eguzki-zizak / eguna bete ez duteño. Or Eus 86. Bost minutu bete zituenerako, ibilli bizkorra egotzi zioten ontziari. TAg Uzt 231. Oraino Adam ere baino gehiago zahartu zen hau, bederatzi ehun eta hiruetan hogoita bederatzi urthe bethe zituenaz geroz. Zerb IxtS 13. Ezkondu ziranean Xalbatek ogeitamar urte zitun eta Madalenek ogei ozta-ozta beteak. Etxde JJ 98. Ehun urteak bete etzituen arte, etzuen, inoiz hilen etzela esperantza galdu. Arti Ipuin 35. Arbola bakarreko / harizti maitea: / egun oraindik / eztuzu bete / urtea. Arti MaldanB 192. Amazortzi urte bete arteino. Zait Plat 8. Eztaki zein den emengo bere egitekoa. Zer gertatuko zaion emengo aldia bete ezkero. Vill Jaink 57. Erosi eban asto gaztia, / ogei bat urte ondo betia. BEnb NereA 48. Latasa orrek eun da amabost / minutu zituan bete, / baño lenago moztuko zitun / beartu izan balute. Auspoa 39, 49. To, hala duk, 25 urthe bethe ditiat! Larz Iru 96. Eun urte bete barik il da, iru illebete falta. Alzola Atalak 105. Mundu huntako denbora dugu guk ere laster betea. Xa Odol 144. Mende erdi bat beteko dut nik / mundu huntan berehala. Xa EzinB 122. Mundu onetan ia / denborak betiak, / eta pena ematen, / bestera juatiak. Uzt Sas 298. Berrogei ta iru urte banitun, / bazan pranko edadia; / emaztia zan ogei ta iru / artian bete gabia. Ib. 204. Nunbait hamabi urte bete nituelarik, hasi nintzan etxolan lagun batzuen ukaiten. Etchebarne 32. Gure aitak 84 urte bete zituenean. Zendoia 78.

v. tbn. Legaz 32. CatUlz 35. A Ardi 1. KIkG 18. KIkV 77. Ir YKBiz 33. EA OlBe 107. Erkiag Arran 110. Basarri 87. Izeta DirG 64. Osk Kurl 169. Ibiñ Virgil 80. NEtx LBB 37.
3. (V-arr-gip, G-azp; Añ, -th- Dv, H), betatu (V-ple) Ref.: A (betatu); Gte Erd 123; ZestErret .
(Aux. trans. e intrans.). Llevar a cabo, cumplir(se) (una obligación, palabra dada, deseo, condición...); cumplir con; dar (un paso). "Observancia, cumplimiento de la ley: (c.) goarda, gordetzea, agindua betetzea, betetea " . " Bethe zazu zure eginbidea, accomplissez votre devoir" Dv. " Bere eginbideak ongi bethetzea, bien remplir son devoir. Syn. egitea. Iaunaren legea bethetzea, observer la loi du seigneur. Erranak bethetzea, faire ce qu'on dit" H. " Ori berbakoa da; esaten dauena beteko dau (V-arr-gip); ezta berbako gizona; berbia eztau bete (V-arr-gip)" Gte Erd 123. Tr. Documentado en Leiçarraga, desde mediados del s. XVIII es usado por autores de todos los dialectos literarios.
Iautsi izan den hura bera da igan-ere dena zeru guzién garaira, gauza guziak bethe litzanzát. Eph 4, 10 (TB, Dv, Ol, Ker, IBk, IBe, Bibl bet(h)e; He konplitu). Indazu arren, zuk nai dituzun gauza guziak, [...] egiazki ezagutzea eta oso eta oro betetzea. Lar STomas 1. Jainkoaren borondatea konplitzeko eta gure egiñbideak bethetzeko. He Gudu 53. Munduan desea al-ditekean guzia kunplitu ta betea dedala. Cb Eg II 90. Bethe behar ditugu arthoski Jaunaren manu salbagarriak. Lg I 296. Mariak izan ahal bezain perfetki bethetzen zituen bere adiñaren eta ahalen arabera karguz hartu zituen lanak eta enplegubak. Mih 13. Gure eskualdun phuruen errenkurek eta larderiak desira horren bethetzetik urrundu naute orai artean. Brtc 7. Konfesariak [...] emanikako penitenzia betetzea edo kunplitzea. Ub 210. Ez du bete edo kunplitu Pazkoako obligazioa. Mg CC 116. Indazu arren grazia neure estaduko premiñak betetako. LoraS 152. Eztagoala gure zoriontasuna, guk gura doguna egitean, baña bai Jesusen borondatea betetean. Ib. 90. Bere jaiduren arabera bizi behar dela, bere sentsuen gutiziak bethe behar dituela. Dh 113. Egiten dan juramentuba bete edo kunplietako gogo edo intenzinoerik daguan ala ez. Astar II 65. Eken deseiuak izanen dire guziz beteak. CatB 82. Oren beretik bazohazi ikhustera zure ametsa osoki bethetzen. MarIl 98. Berak nahi ditu bethe gure bihotzeko gutizia guziak. Jaur 172. Beren asmo zuzen bidezkoak ikusi dira ondo beteak. Izt C 180. Orduan bethe izan zen Ieremias profetak erran izan zuena. HeH Mt 27, 9 (Ur, Ur (V), Dv, Ip, Ol, Leon, Ker, IBk, IBe bet(h)e; Lç, He, TB, SalabBN konplitu, Hual, Samper kunplitu). Ondo ondo bete bakotxaren lan ta eginbiarrak. Ur MarIl 5. Profetaen anziñako esan guziak onegan bete zirala. Lard 527. Bethe bedi zure agintza; zure ontasun handiaren kariaz, osa eta bethe bedi. Dv LEd 106. Yainkoak erakutsi ditu bere xedeak, eta nausi zen erakusteko nola nahi zuen hekien bethetzea. Hb Egia 101. Beteko ditu bere asaben egitada argitsuben eskabidiak. (1860). BBatzarN 189. Jauna, bete bedi zure borondate santua. Arr GB 129. Bere asmo bigurriak betetzeko. Ib. 21. Hola bethatzen dira gure begien aitzinian, Isaia Profetak Khiristien Elizari erran hitz ederrak. CatS VI. Gosaria emonda, bialdu eban laster, / Promesa betetara San Antoniori. AB AmaE 379. Bere ahalean eta nahi zuzen batekin bethe izan dutenak Jainkoaren legea. Lap 156 (V 69). Agindu zuten kondizione horiek betheak izanen zirela. Elsb Fram 78. Profetaren errana betha ledin. Ip Hil 85. Ardiets ezagüzü haien [obligazionen] behar bezala bethatzeko grazia. Ib. 60. Jauna, zure eguna bethe dut, santifikatu dut. Arb Igand 125. Barkatzen ez balaukute ere, guk gure eginbidea betea dukegu. HU Aurp 127. Ez berba emon ez eze / bein emon ezkero, / betatu bear dala / laster edo gero. Azc PB 143. Neure berbea betetuteko / bost aste baino lenago. Azc PB 143 (Ur PoBasc 191 au bete biar dala ). Promesa betatuten. Ib. 137 (Ur PoBasc 189 promesa betetara). Asmeziak bethe dira, / agertü da egia. UNLilia 14. Nire usteak prankotarren aldetik beteten asi dira. Ag AL 137. Eginiko eskintsariak edo botoak ez betetea edo austea. Itz Azald 90.
(s. XX) Zure gogoa bete dedilla, denok ikusi dezagula. Ag G 343. Nere gogoa oso-osorik beteko balitz, Leaburutik enintzake aterako. A Ardi 57. Promes edo aginteen bat betetzeko. JMB LEItz 99. Nere girixtino eginbideak oro betherik, [...], horra abiatzen naizela Parabisurat buruz. Barb Sup 13. Etzeren haizü, ez agerian ez gordeka, erlijioneko eginbiden betatzia. Const 25. Igande gabean egindako aginduak beteko zitula esan zidan astelenean. Or SCruz 115. Zoazte elkarrekin, etorkizunak eskatzen dizuten egiteko aundia betetzera! Or Mi 139. Lege au zuzen bete biarra / Dabe goiko zein bekuak. Enb 174. Bainan kondizione bat / dautazu beteko. / Otoi segeretua / beira zuretako. Etcham 142. Berak aginduten dauena erdi-erditik beteko dala. Kk Ab II 54. Kristabaren legia / ez dute nai bete. Yanzi 199. Zuregatik, Garazi, eguna dut bete. "Por ti he cumplido el día, Engracia" . Or Eus 114. Lege ta agindu gaitzak, pisuak, ezin bete-alakoak asmatu ta yartzen dituzte. Ir YKBiz 398. Jaunaren esan au osoro betetearren. Eguzk GizAuz 14. Betea zegon, beraz, eginbearrik larriena. TAg Uzt 130. Agindu dana nola bete. EAEg 5-1-1937, 730. Hola, leialki bezen osoki bethe zen lehenago Jainkoak patriarkeri hitzeman zuena. Zerb IxtS 44. Zure biotzean lekurik arki baneza, nere amesak beteak lirake. NEtx Nola 33. Alostorreko etxe jaunak, [...] eriotzakiko zorra bete zun. Etxde AlosT 90. Nigan ezarri dituen itxaropenak betatzearren, onartuko du betiko zorigaitzean bizi nadin. Mde HaurB 31. Zure agindua bete nun, orain zuri dagokizu neri agindutakoa betetzea. Etxde JJ 196. Itzemonezkero, itz ori zeatz beteten ekiana. Erkiag Arran 27. Olakoxea zan gure "Txinpas": biotz onekoa; edonoren naia betetako beti prest egoana. Bilbao IpuiB 80. Asko tristatu zen, eguneroko beharra bete etzuelako. Arti Ipuin 68. Gauzek nunbaitikako dei bati bezala ihardesten dute eta xede bat bethetzen. Lf ( in Zait Plat XXI ). Unibersidadeak, ordea, egikizun aundi bat du betebearrekoa. Vill Jaink 8. Gaueko atseden legea bete nairik. Erkiag BatB 110. Promesak aundi baña / betetan ez dausku. BEnb NereA 214. Ontan ere betetzen da olerkariak Oratigandik ikasitako legea. Gazt MusIx 71. Baldintza oiek betetzen badituzu, egin zenezake pekatu astunik gabe. MAtx Gazt 68. Bere eginbidea beterik, gure karramarra itsasorat berriz badoa, ttapa-ttapa. Ardoy SFran 196. Penitentzi luzea datorkizu bete-bearra. NEtx LBB 28. Jaungoikuari eskerrak, eziñ izan eben bete euren asmu gaiztua. Etxba Ibilt 456. Egun egiten ditu hirur hogoi urte, / ezkontzako urratsa zinutela bete. Xa Odol 245. Ene nahia bete dadien Jaunari diot otoitza. Ib. 143. Bai arren ürrikalgarri / zideie adinekuak, / Ez peitützie ahal izan / bethe amets hoberenak. Casve SGrazi 88. Bete da dena. 'Consummatum est' . IBk Io 19, 30 (IBe bete da dena ). Jaioterriko arazo danak / ederto bete ebazan. FEtxeb 67. Jesusen errana betetzeko. Larre ArtzainE 208. Konpromisoa bete nuan eta etxera. Albeniz 200. Ez dut uste erregela hori zorrozki betetzen denik alde guztietan. MIH 99. Idazlearen eginkizuna erraz da adierazten, gaitz betetzen. Ib. 116.
4. Ocupar (un puesto, un cargo). "Ocupar sitio" .
Baia orai beteko dira / zeruan gure lekuak. / Ango ateak ireki digus / ogi konsagratuak. MPortal 53ss. Ainguriak zelian alegeratzen zirela, ainguru gaixtoen lekhu hustiak bethatzera zoatzala. Tt Onsa 167. Artikülü hontan izentatü enplegietarik zonbait bethe dütianak. Mercy 36. Jainkoak Jentillai [egin zien deia] [...] Judu sinisgorrak utsik utzi zuen lekua betetzeko. Ub 104. Oen artean aurrenengo lekua betetzen dabena, eta izendatuena da Domenjon Gonzalez de Andia. Izt C 493. Erregiñaren Majestadiak emon deustan enplio edo karguba beteetia. (1868). BBatzarN 243. Ain zintzo ta ain leial bete zuan Ugolino jaunak artu zuan kargua. Bv AsL 178. Iduritzen zauku hargatik eskola-emaileak, eskualduna delarik, aitamen ordaingoa errexki bethe ahal lezakela. JE Bur 179. [Espetxean] eguan gixajo errubakua azkatu egijela. Laster juan zan Prakerre aren lekuba betetera. Kk Ab I 48. Len e Ernaniñ gizon bat bazan / kontrariyo gabekua, / orain zuk bete bearko dezu / Eltzekondoren lekua. EusJok 147. Kausa urkoak ezin baitu iñola ere kausa atzenaren tokia bete. Vill Jaink 36. Nola bete dezake Evoluzioak, biraldakuntzak, Jainkoaren lekua edo zeregiña? Ib. 51. Buruak behar ditugu xuxen atxiki, gure kargua ontsa bethetzeko egungo phestan. Larz Iru 124. "La Voz de Navarra" egunkariaren zuzendaritza bete eban. Alzola Atalak 106. Orroit nintzan ere, urte heietan Urepeleko auzapezgoa betetzen zuen Joanes Monakok, diru zerbait eman zautala. Xa Odol 87. Irisarrin beteko nuen apez karguarentzat apagailu paregabea. Larre ArtzainE 292.
5. Completar; suplir. "Supléer, eskasa betetzea " Ht VocGr 429. "Suplir" .
Betha ezazu ene hutstasuna. Bet 248. Alfabetoko letra guziak banaka ikusi, begiratu ta esaminatu zituzten. [...] guzia idoro etzuten ta utsak betetzea ta sobrak kentzea asko kosta zitzaien. Cb EBO 15. Haren mensa betha ahal dezan. Mercy 30s. Eskaz dudan eta izan nahi nuken guzia betheko du. Mih 116. Zure Jainkotasuna eta gizontasuna enplegatu izan ditutzu ene gabearen bethetzen eta beharren konplitzen. Brtc 73. Zer da induljenzia edo barkamena? Bekatuen zorraren alde egin behar ditugun paguen utsak betetzeko [...] mesedea. Ub 213. Zeu zara ondasun guztien emalle prestua; bete egizuz bada nire utsak. EL1 165. Haren eskasa etzen aphur bat betheren, / Bizi ez balitzaio seme bat bederen. Hb Esk 118. Nire sentimentu onak bete daijezala nire ezaguera eta jakiturija laburrei falta jakeena. " Suplan" . BBatzarN 245. Txomiñ, ezpadaukazu diña pagatzeko, / Nereakin uste det degula beteko. AB AmaE 406. Komunioneak Sakrifizioa osotzen eta bethetzen baitu. Arb Igand 110. Joxe-Mariren usgunea etzuen iñork beteko. Garit Usand 59. Utsune aundia betetzera datorrela, uste degu, liburutxo au. ArgiDL 170. Mikela Otsanbelako bai Andre zabala! / bete dezakenik ez da ark utzi zun itzala. Or Eus 62. Etzuten xanpañik ezagutzen egazti jateari laguntzeko, baño ardoak neurriz gañera bete zun arren utsunea. Etxde AlosT 78. Bardoek betetzen dute orain haiek utzi hutsunea. Mde Pr 233. Munduak ezin du gure utsunea bete. Txill Let 124. Onen utsunea betetako, Altzua, Altzuste ta Ipiñeburuko neskato-mutikoentzat Undurragan idegi zituen gobernuek eskola-barriek. Akes Ipiñ 9. Aita zuur ta langillearen utsunea, ez eban ez egokiro bete aren ama nagiak. Erkiag BatB 34. Bere abildadeak uts ori bete zuan. Berron Kijote 35. Hutsak bete, gaitzak senda eta urratuak konpon daitezkeela usteko du agian norbaitek. MIH 385.
6. (-th- Dv). Satisfacer(se), contentar(se). " Josiasen gogoa etzan orrenbesterekin bete (Lard), tout cela ne satisfit pas encore l'esprit de Josias" Dv. " Munduko gauzek ezin bethe dezake gizonaren biotza, le monde ne peut contenter, satisfaire le cœur de l'homme" Ib. v. ase, asebete. Tr. Documentado en los labortanos Etcheberri de Sara y Chourio y, a partir de mediados del s. XVIII, sobre todo en autores meridionales.
Non batzuek eta bertzeak bethatzen eta kontentatzen baititu elizako Dotoretarik, eskritura saindutik eta Theologiaren bidez atheratzen tuen arrozoinamendu zuzenez. ES 146. Hauta zatzu liburuak spirituaren bethetzeko baiño bihotzaren ukitzeko gaiago direnak. Ch I 20, 1. Goizeko izar, arako eguna dakartenak, [...] ez naute betetzen, ukitzen, gozatzen. Lar SAgust 3. Santu onen bizierari kanpotik [...] begiratzen badiozu, mundukoen begiak betetzen dituen gauza andirik ikusiko eztezu. Cb Just 12. Emen ezerk ezin gure biotza bete lezakeala. Gco I 450. Munduak uste du, zori onekoak eta doatsuak dirala emengo onren, eta ondasunen artean bizi diranak; baña engañatzen da: ez due alabaña gauz oek gizonaren biotza betetzen. AA I 618. Haren [munduaren] onthasunek, dostetek, atseginek [...] aphur bat lillura dezakete gure bihotza; eztezakete ordean sekulan ase, ez osoki bethe. Dh 116. Esaten dau euretatik batek bestiari gogua betetan ezteutsan gauzaren bat. Astar II 127 (cf. GOGO BETE (b) ). Begija betetan ez deutsan lagunagaz ezkonduten bada dirubak daukazalako. fB Ic III 352. Arzulo onetara sartu izan diran gizon jakin-naiekoen gogoak ez ditu ainbeste betetzen, ez leiar mendikoak, eta ez lugortxeka baliosoak, nola bertan topatzen dituzten edergarri gaiñ gañekoak. Izt C 73. Onekin ere, obeto jakin-eresia etzitzaion osotoro bete. Lard 128. Bakotxak bere gozotasunen gose-egarria bete naiko dau, al daben bidetik. Ag AL 47. Zelan diruzale baten egarria ez dan ase eta betetan, aberastasun andiak berak euki arren bere. Itz Azald 151. Lurtarren soñekoak kendu itzatzu: eztira oiek gudetarako jantzi egokiak, eztira zure biotza betetzen dizutenak. Ag G 343. Elkar betetzeko gai ote ginen ez dakit, baiño dakitana, geroago eta adiskidetuago ginela. FIr 131. Barruban daruezan asko-gureak eta ase-eziñeko griñak beteteko. Otx 21. Tori giltzok, urrezko giltzok, / ta bete egikek itxas-miña. "Sacia tu anhelo de mar" . Laux AB 29. Gogoa betatzen zion otsein zindoari. Mde HaurB 31. Ibilli egin bear da, ibiltzeak berak beteko ez gaituela jakinda ere. Txill Let 127. Ez dago betetasunik gizona guztiz bete dezakeanik. Ib. 118. Emen natorkizue ba jakin-nai ori betetara. Bilbao IpuiB 239. Ondo ere ondo dakit danen gogorik ez dedala beteko. Basarri XIX. Elkarri argi begiratuaz / bete zazute begiak. And Auspoa 52-53, 190. Begik betetzeko din / ez al naiz zuretzat? Auspoa 111, 36. Ez gaituzte betetzen nork bere atseginerako, nork bere eskua trebatzeko, egiten dituen lanek. MIH 137. [Filmaren bukaerak] ez du ikuslearen gogoa beteko. MEIG I 190.
(V-gip; ), betetu (-th- VocS).
Saciar(se) con comida. "Soûler, asetü, bethetü " VocS. "Hartar" y "saciar" Añ. " Majo bete giñuztan " Elexp Berg. Cf. supra ejs. de sabela, etc. bete.
Gaur langilleak, ase ta bete, / txit urri degu nekea. Echag 220. Yan zuten beraz guziak eta ase ziran. Eta bete ziranean [...]. Ir YKBiz 211. Gure andreak bi aza-ostro naikoa dizkik, bi pamili betetzeko. NEtx Nola 22. Legatz preskua ipiñi zazu, / nik jarriko det txuleta, / eta etxera juango gera / gu leporaño beteta. (In Uzt Noiz 79 ).
Hartarse de vino, emborracharse. " Atzo be ondo beteta etorri giñuztan " Elexp Berg.
7. Hartar(se), asquear(se), aburrir(se). " Bete (AN-gip), aburrirse" A. v. gogobete (2).
Bizigarriak samur artuta, kalera saldu garesti, / illetaraiño beteta gaude ori aditutzen beti. And AUzta 137. Ezin-ikusiaren menpe bere, eurrez sortzendira arerioak. Oneen artean egoan Nikanor. Okotzeraiño beteta eukan Olarratzek. Erkiag BatB 94.
8. (V-m-gip; A) Ref.: Etxba Eib; EAEL 369 .
Embarazar(se). "Ponerse en cinta" A. "En lenguaje familiar, preñar a la mujer. Esaten daben letz, Fraizkok andra geixa bete ei dau " Etxba Eib. " Beteta da " (V-m). EAEL 369.
Nekez bada-re azalduko du / len zuen borondatia, / jaiotetxian deskargatu da / ez dakit zeñek betia. Tx B I 260. Egiya esanda uste dedanez / ukatuko eztirakela: / egiya al dek bete dekela / ......-ko Mikela? Tx B II 253.
9. (G-azp).
Sofocarse, jadear. "Arnasestutu, arnasa nekez hartu. Zaltaka bete inda " ZestErret. >Cf. Or Eus 150: Ankazabalik eta betetxo arnasez, "su respiración es fatigosa".
10. " Bete, emocionarse" Asp Gehi.
II. (Participio en función de adjetivo).
1. (gral.; Lcc, Lar, Añ, VocCB, A DBols; -th- BN-ad-lab, S; SP, Ht VocGr 404, Urt Gram 47, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H) Ref.: Etxba Eib; Holmer ApuntV; EAEL 204; Elexp Berg. .
(Usado a menudo con un compl. en caso instrumental). Lleno, colmado (de). "Azucarado, azukrez betea" Lcc. "Carnoso, aragiz betea" Ib. (v. tbn. s.v. polvoroso, ceniciento, etc). "Bethea, plein. Betheegia, trop plein. Mingrana betheegiz erdiratua, pour être trop pleine" SP. "Plain" Ht VocGr 404 (sin duda por "plein"). "Repleto" Lar y Añ. "Plenísimo, txit betea" Lar. "Rempli, comble" VocBN. "Plein" Gèze. "Pegarra bethea da, la cruche est pleine" Dv. "Plein, rempli [...]. Saski ogiz bethea, corbeille pleine de pains." H. "Plein, chargé, couvert. Gaztenaz bethe hondoa, chataignier chargé de chataignes" Ib. "Etxe aurreko intxaur arbolia, betia dago" Etxba Eib. Tr. De uso general, se documenta ya en Dechepare.
Abe Maria, anderia grazia oroz bethia. E 73. Miserikordiaz bethe ziraden iaun eztia. Ib. 21. Bere buruz lurrak fruktu ekharten du, behin belhar, gero buru, gero ogi bihi bethea buruan. Mc 4, 28 (He bethea). Zein baitzetzan haren borthán, zauriz bethea. Lc 16, 20. Dama eder bat topa nezan / autoridadez betea. Lazarraga B16, 1181r. Agur erregia andre ama miserikordiaz betea. OracAr 121. Etse utsa ergarri ta betea pozkarri. "La llena causa regocijo" . RS 443. Lapiko ezin dana estalgi lizate, ze edozeinek dauko bere lekua bete. Ib. 69. Abe Maria graziaz betea. Bet 5 (tbn. -z, -s bet(h)ea, bet(h)ia en Mat 2, Ber Doc 85r, VJ 14, Cap 5, AveMG 162, FPrS 22, Gç 37, Bp I 42, Lar Gandara 1, Lg II 98, Ub 166, Dh 262, Echag 244, CatLuz 3, Lard 363, Jnn SBi 37, KIkV 51, KIkG 33, Inza Azalp 154, Zerb IxtS 81, NEtx LBB 196, etc.). Erregeren etxe dorrez bethea. EZ Man I 44. O zorionez bethea. EZ Noel 153. Lurreko parabisuan, lekhu plazerez bethean. Ax 21s (V 12). Sabel bethea, ianhariz eta edariz gaiñez egina, ezta deusetako ere on. Ib. 408 (V 266). Erran komuna da infernua desira onez bethea dagoela. Ib. 49 (V 32). Ereiten bihi bakhotxak eta biltzen buru betheak. Ib. 232 (V 156). Albo odolez bete orreri. Cap (ed. 1893) 154. Izena du Graziana, / Graziaz beth' izana. 'Elle s'appelle Gracieuse, car elle est pleine de grâce' . O Po 26. Hartu zuen bere etxera gizon ondikozko, lazeriatu, galdu eta sorhaiotasunez bethe bat. SP Phil 177. Hañitz biandaz bethea, / mahaiña ikustean. Arg DevB 117. Sancian deitzen den irla da / Eremu urrun batean, / Lekhu arroka billuziez / Eta hareaz bethean. 194. Gizon egiazko eta Jinko hontarzün oroz bethe bat. Bp II 19. [Axular dela] Eskual herriko Ciceron bokhantzaz bethea. ES 145. Buskantz ondo betea. Acto 208. Zenbatenaz nihor aitziñatzen baita gehiago bizitze spiritualean, hanbatenaz zaio bizitze hau khiratsez betheago. Ch I 22, 2. Señora birtutez eta graziaz bete bat. Iraz 26. Aiñ berez ta bere buruz betea ta uanditua dago, non dirudien, iñor ere eztaukala ezertan. Lar DT CCIV (cf. infra (4) ). Gizon hantpurutsu edo presonzionez bethea den batek. He Gudu 49. Elhesta debadioz bether estekatzia. Mst III 44, 1. Utziko zaituet zañ-sustraiez, aragiz, larruz ta prinzez estali beteak. Mb IArg I 359. Tupia ikustera joan, ta betea arkitu zuen. Cb Eg III 343s. Izenezko Euskaldun ta sustanzia gabeko aizez beteak. Cb EBO 44. Gizon tristea / penaz betea / libratu dezan / pekatutik. GavS 20. Solas zoro eta intsolentziaz bethe hau gaitzitu zitzaion Salbatzailleari. Lg II 131. Zápo pózios bétea. LE Prog 124. Hunak izan diten gloriaz bethiak, eta gaistuak konfusionez estaliak. CatLan 50. Da Señora bat birtutes betea. CatUt 58. Plazer iragankor eta kharastasunez bethe bat. Brtc 154. Etzuen arkitu non oñak sartu, horduko alabaña beteak zeuden ostatu ta etxe guziak. Ub 62. Ontzi handiak gizonez ta aberatstarzünez bethiak. Egiat 195. O emaste arraza / finaziaz betiak / ziek trunpa ziniroie / ifernüko debria. Xarlem 1120.
(s. XIX) Begi bijak ezkelak ta gorritubak, piztaz ta bekarrez betiak. Mg PAb 72. Zerk poztuko du Jesu-Kristo daramanian kristau gaiztoak bere barren bekatuz betera? Mg CC 244. Biotz dollor ta tolesturaz betea dutenentzat. VMg 67. Barne guzia / Uzten du betea / Esperantza onez / Kontsolazionez. Monho 84. Onen ondoren asmauko dozuez zia amorezkoak, esker on, humiltasun ta konfianzaz betekoak. LoraS 77. Aita guztiz biguñ eta gure errukiz betea bezela gurekin portatu zera. Gco I 397s. Il zan aberats kutiziaz betea, ta jatxi zan aren anima infernura. AA III 467. Sarizko neurri handi bat, ongi bethea, ongi zaphatua eta gaindi eginen zuena emanen zitzaiela. Dh 181. Eta senarrak uste dabenian etxe betia daukala, aurkituko dau uts utsik. Astar II 129. Onen betea daroa burua, / baita an [por ain?] dago buru eretxia / ze zabal dala... datorko estua / bide guztia. Zav Fab, RIEV 1907, 94. Zubentzat esker onez / biyotzak beteak. Echag 82. Ene Jesüs eztitarzünez bethia, ene bekhatiak pharka itzatazü. UskLiB 52. Fede khartsu batez bethea, goraki aithortzen du Jesu Kristoren Jainkotasuna. Jaur 167. Musde Legouve gaztia sütilitatez bethia. Etch 524. Jende aberats asko / ikusten ditut nik / etxea betea ta / ezer ezin janik. It Fab 171. Billatu izan det [...], arto landare bat lau buru ondo beteakin, eta oetan kontatu izan ditut bi milla irureun ta zortzi ale. Izt C 29. Bestia geratu zan bertan, edaten Babilonijako ontzijaren edari berenoz betia. Ur MarIl 46. Tripa ontsa bethea, aldiz boltxa hutsik. Gy 272s. Amaren sabeletik Espiritu-Santuz betea izango da. Lard 362. Ogi hautena da gogor, bildua, phisu, ongi bethea, hanpatua edo torroil. Dv Lab 43. Bihi gogorrak lasto barnea bethea du; bera gogorragoa da eta xehatzeko gaitzagoa. Ib. 40. Aren krueltasuna / izanik ainbeste, / penaz betia nago / miñez eta triste. Bil 64. Molde ttikiak zoinetan emanen beituzu zure pasta, hiruretarik bat bethia. ECocin 38s. Bere bide luze ta irriskuz betean. Aran SIgn 63. Nor dira urrikaltsuak? --Urrikiz beteak, arrotzekin ere. Legaz 54. Aurra zauri edo llaga berriz estalia eta odolez betea zegoelakoaz oartu zan. Arr May 127. Kuraiez betheak. Elsb Fram 72. Zelü-lürreko erregina den bezala, beita ere gure ama eta guretako huntarzünez osoki bethia. Ip Hil 2. Euren artean egoan Lope ondo ardaoz betea, barrez-barrez. Ag AL 164.

(s. XX) Bepuru luze eta betien azpian begi urdiñ-abar bigun bigunak. Ag Kr 87. Etxia kanpotarrez puntaraño betia. Iraola 104. Tegiak oro lo zaudeian, hutsik. Bideak bakarrik betheak... eskalez. JE Bur 119. Burni me zapalak, biribill luzeak, utsak eta beteak. Ag G 216. Medelek sakel betea ta biotz ona ditu. A Ardi 50. Eba pekatuz betea izan zan, zu ordea graziaz betea zaude. Inza Azalp 155. Amak, bere haurrentzat / jatekoz betea, / Gau beltzean behar du / pasatu bidea! Etcham 174. Mutill malizioso / deabruz betia, / ez dizut zabalduko / geiago atia. Tx B II 29. Oian haundi baten saetsian, hedadura gaitzekoa eta ihiziz betea. Zub 82. Ekhartzen dauzkigu gure basoak, ur freskoz bethe garrafla batekin. JE Ber 70. Ludija dago zeure aintz-bidez betia. Laux BBa 102. Ez ziren arras arras betheak [xahakoak]; bainan deus guti zuten eskas. Barb Leg 148. Andre asarrez betia, itxaso bazter-gabia. Otx 32. Masallean laztan bat, / eztiz betea. Ldi BB 42. Lenbizi belarra, gero burua, gero ale betea buruan. Ir YKBiz 177. Gizartearen ona baño euren sakel diruz ondo betea maiteago dabe. Eguzk GizAuz 176. Ogi buru hutsek itho zituzten ogi buru betheak. Zerb IxtS 26. Auzoko zakurraren pleinua entzun lukeenak aise sumatuko zuen, hain zen dolumenez bethea. Lf Murtuts 47. Ikustokia leporaño betea omen zegonan... nexkato gaztez. Or QA 103. Zorioneko malkoak isurtzen zituen orain, bihotz beteegia laxatzen zutenak. Mde HaurB 44. Ortzearen magal bero urre-erraiñuz betean. Erkiag Arran 185. [Kopa] au eztok osua! Nik betia eskatu juat. SM Zirik 18. Bere balisa handia sahetsean zuen, ontsa bethea. JEtchep 79. Ibaia puntaraño betea zetorren. Salav 62. Zezenak [...] ukulluan edukitzen dira ganbela beteen aurrean. Ibiñ Virgil 98. India hau guzia, misionestez betea nahi nuke ikusi. Ardoy SFran 337. Zuretzat ezagutzaz bihotza betea. Xa Odol 140. Naikua zendun egun askotan / prontoi batera juatia, / goizetik ikusiko zenduan / atetaraño betia. Uzt Sas 325. Beko partea gaztaiñez betea. JAzpiroz 80. Zaku artoa betea ekartzen bazuan, larri ibiltzen zan. BBarand 137. Argi ta pozez beteagorik / ez da iñor erri onetan. Ayesta 29. Basorik beteenak aietxek izan ziran. Zendoia 219. Lainezaz betea dagoela esango luke gogoko ez duen irakurleren batek baino gehiagok. MIH 337. Bukaera falta zaio, erantzun behar da: erretratoetan baizik ikusi ez duenak ere ikus dezake azken orrialdea, 64garrena, oineraino betea dagoela, bukaeraren arrastorik gabe. MEIG VII 58.
2. (Lar, Añ ; -th- SP, Dv. H).
Total, pleno, completo, entero, perfecto. " Lo bethea, profond sommeil" SP. "Plenario, betea, betandua " Lar. "Entero, osoa, kabala, betea " . "Confianza [...] uste oso betea " Ib. " Osagarri bethean da, il est en parfaite santé. Lo bethean zelarik hil zuten, ils le tuèrent pendant qu'il était dans un profond sommeil. Bozkario bethe batekin ikhusten zaitut, je vous vois avec une joie entière. Gau bethea zen orduko, il était pour lors nuit close" Dv.
Hunetakotzat seguranza eta permisione bethea emaiten duzularik. Ins F, 7v. Batailla spiritual hunetan persebera ahal dezagun, biktoria bethea ukhanik. Ins A, 4r. Gure salbamenduaz hire grazián konfidanza bethea baitukegu. ABC B, 2r. Sari bethea rezebi dezagunzát. "Plein salaire" . 2 Io 8 (He, TB, Dv, Ol, Ker, IBk bet(h)e; IBe oparo ). Ezta amudioa baino deus eztiagorik, bortitzagorik, goragorik, zabalagorik, arraiagorik, betheagorik. SP Imit III 5, 3. Lehenbizirik ematen du tristezia arina; gero bozkario bethea. 30. --Beraz andre Dana Mariaren saintütarzüna nolako zen? --Saintütarzün bethe bat; bekhatü güziez baita benialez xahü zenaz geroz. Bp II 94. Zük zihaurtan badütüzü behar diren gaizak oro, ezinago bethe, ezinago ezti, ezinago konsolazale zira. Mst III 21, 2. Guziok artu dugu Jesusen ondasundi bete osotik. Mb IArg I 341. Gure Jainkoagandik itxedeten degun utsik-gabeko zori on ta doatasun oso-betea oraingo bizitzarako ote da? Ub 157.
(s. XIX) Damubaz konfesetan dirian uste edo eretxi betian. Mg CO 63s. Pisu laburra, betetzat emon dozunez. EL1 137. Zer da, Jauna, bekatari baten arimea, ezpada ostatu zar banatu bat; [...]; usteltasun beteko muna bat. Ib. 159. Gozo handi, gozo bethe, seinduen bihotzak osoki ta alde guzietarik aseak ta dohatsu eginak dauzkan batez. Dh 178. Euki dagigun zugaz / zorijon betia. FrantzesB II 31. Nogana juan ginaitekez uste betiaguagaz geure Aita maite, laztan gaituzanagana baño? Astar II 251. Aztu egin baiataz bekaturen batzuk; euki ezpadot euren damu ain betea. EL2 168. Beingoan sendaturik / osasun betean. Echag 267. Irten zitzaiozkan txit bete osoak, bere gogoko uste ta asmoak. Izt C 2. Egin zeban guztia txit ondo eta zuzenki, Errege Jaunaren gogo betera. Ib. 507. Laur egun bethe. Gy 287. Berak guzia egingo zuen uste oso-betean. Lard 186. Seigarren egun onetan egin ere zuen gizona, bere lanen atzena eta guzietan beteena. Ib. 1. O amodio bethe, miresgarri, gainditua! Dv LEd 87. Maithaturen duzu zure Jainko Jauna [...] zure gogo betheaz. Dv Mc 12, 30. Jainkoaganako uste betean. Aran SIgn 114. Humiltasun ta uste betearekin edo konfianzarekin eskatzeko. Legaz 22. Berak dauka emonik / Niri ardurea / Zuen guztioena / Oso ta betea. AB AmaE 358. Eliza batera joan zan, zernai penitenzi, zan bezelakoa zala, egiteko asmo oso betean. Arr May 89. Hik duk ene gakhoen podore bethea. Zby RIEV 1908, 603. Oraino gazte eta azkar, osasun betean zelarik. HU Aurp 102. Maria Dontzellearen erraiyetan egin eban Espiritu Santuak gorputz guztiz oso eta bete bat Andra onen odol guztiz garbiagaz. Itz Azald 30.

(s. XX) Leentxeago lo betean zetzana, bat-batez ernaitu dala esan liteke. Mok 16. Oro joan ziren beraz Erregeren Jauregirat, eta hantxet, zorion bethean bizi izan ziren. Barb Leg 70. Nere atsegin bethea! JE Ber 51. Jaunari eskatzeko / Gustijon artian, / Euki daian betiko / Atseden betian. Enb 79. Zuaitz bat, urtezua, lurrera botea... / Zârra izanagatik bazun ark osasun betea! Ldi BB 98. Kristogan dugu Iainko betea, / ostian Kristo betea dugu. Or BM 34. Aserre betean. Zait Sof 66. Eguzki betea Aralarko Malloan. Or QA 62. Indar betean irabazi onean dagon pagadi batek. Munita 74. Uda, bizi betearen aroa alegia. Mde Pr 370. Paradisu bat berekin zekarten egun bete horietan. Mde HaurB 96. Xalbat, ene atsegin beteko gizona dut. Etxde JJ 142. Lau edo bost lagun besterik etzitun inguruan bere konfiantza betekoak. Ib. 39. Ba-ditxarot nigan Zure urrikia biribilduko duzula pake beteraiño. Or Aitork 279. Freud bururatu zait, eta arrazoi betea duela pentsatu dut. Txill Let 87. Gaztetasun betearen billa abiaturik, gaztaroa il dute. Ib. 28. Lotsa oso, bete, guzizkoa sentitzen dut maitatzeko legeaz. Ib. 88. Amesik gabeko loa; gose-egarri gabeko loa; esnaera gabeko loa... lo betea. NEtx Antz 108. Lujoz apainduak, aginte ta jauntasun beteko gizonak. Vill Jaink 130. Desiragarri uts ori, Ondasun bete, gorengo ori. Ib. 152. Ezekielen esanak, egiaren indar betea dauke. Erkiag BatB 140. Badeuz, bai, ahapaldi biribillak eta beteak. Or ( in Gazt MusIx 28 ). Belatxinga nekagarriak aldarri betean euriari ots-egiten dio. "Cornix plena pluuiam uocat improba uoce" . Ibiñ Virgil 77. Maitasun onek ekarri zion / biotzeko poz betea. NEtx LBB 367. Elgarri jos gaitzala maitasun betean, / orok egiten dugun Eliza batean. Xa Odol 276. Anai-arrebentzako / zorion betea. FEtxeb 117. Bilbo errira joan / euskaldun betea, / ezin billatu antxe / euskal tartea. Ib. 120. Filomenaren amak / asarre betean: / "Naikoa aginduta / gagoz oin artean". Ib. 185. Bidean goazelarik, kezka betean joan giñan. AZink 65. Azkenik prediku haundia, gai osoago eta beteago batez. Larre ArtzainE 208. Gogoeta indartsu errateko molde nasai eta betea, poesia. Ib. 18. Betikotasun betean murgildu beharrak artegatzen zuen Unamuno. MIH 265. Noiznahikotasun horri eskerrak eskaini digu [Orixek] inoiz euskaldun batek euskaraz eman duen betiko Euskal herriaren irudirik beteena. Betea, diot, ez baitu ilunabarren laino beltzik, Txomin Agirrerena goibeltzen eta tristatzen duenaren antzekorik. Ib. 294. Detxepareren deiak laurehun urteren buruan bakarrik izan du erantzun betea: Lizardiren Eusko-bidaztiarena. MIH 28. Obra mardula utzi digu eta bizitz-eredu beteagoa. Ib. 266. Bertso batzuek beteagoak irudituko zaizkigu, eskasagoak beste zenbait. MEIG III 106.
(Número, cantidad) grande (i. e. número indeterminado que se considera muy grande).
Epistolan esaten dan amabi milla orrek kopuru betea adierazten du, gutartean aleun-ek bezala. Or MB 1177.
(Número) redondo.
Amar omen ziran zeruko izarrak (amarra zenbaki betea zalako). Gazt MusIx 69.
3. Saciado, harto. Cf. supra (1) ejs. del tipo tripa betea, etc.
Maledikzione zuei betheak zaretenoi: ezen gose izanen zarete. Lc 6, 25 (TB betheak; He sasiatuak, HeH, Dv, Brunet, IBe aseak, Ol ase; Oteiza, Or, IBk aserik, Leon ase-bethean).
"Empachado, ahíto, iguitua, aseegia, betea " Lar.
4. (V-arr-ger-gip, G, B, L; Lar, Añ; -th- SP, H) Ref.: A (illargi betea, irargi-bete); Etxba Eib (illargi); Holmer ApuntV; Elexp Berg (illargi b.); Izeta BHizt2 (ilergibete).
(Luna) llena. Cf. ilbete.
Handik amorz ilhargi bethea. Cal a, 1v. Iesusek argituren dik berze guztien artean / illhargi betheak nola izar xeheen gañean. EZ Man I 135. Bai, illargia zera zu, illargi bete argitsua! Ag G 75 (v. tbn. expr. similar en Añ MisE 120). Sei ilhargi bethe bazuten Eskual-Herritik abiatuak zirela! Barb Sup 164. Illargi betea aiñako aragi sailla bistatzen zaio emakumeari. NEtx LBB 104.
v. tbn. INav 136. Gy 55. Bera EEs 1915, 165. Ldi IL 134. EA OlBe 56. SMitx Aranz 22.
5. (Usado sobre todo en casos locales de decl. sing.). Pleno. "Piélago, alta mar, itxaso betea, itxaso zabala " Lar, Añ. " Kale betean (Vc), en pública calle" A (s.v. bete-betean ).
Mundu guztia zen zure / bizitzeaz harritu, / Ierusalem betheraiño / zure fama hedatu. EZ Noel 165. Ez ezkaratz baztar baten edo apartian isilik, ezbada ogetaz lagun asko neska ta mutil egozan ezkaratz betian, klaru, guztien aurrian. fB Olg 111. Ezta gauza estalirik, agertzen eztenik; ez eta gorderik, ezagutzen eztenik eta argi bethera eztathorrenik. HeH Lc 8, 17 (Lç argira, Dv agerira). Gizon gazte batek plaza bethean erran baleza sagar bat nahiago duela bere aita baino. Dv LEd 112 (Cb Eg II 58 plazaren erdian). Prediku baten ondotik, pagano bat karrika bethean jazartzen zaio, mehatxua eta elhe tzarra dariola. Laph 218. Eguerdiko Anjelus, plaza bethean buru has erraten dugun horrek berak. Zby RIEV 1908, 84. Zerk halakatuak ote zituen, astearte lan egun betean? HU Zez 203 (se refiere a unos borrachos). Den gutieneko estakurua aski dugu igande betean lanean artzeko. Ib. 12. Bizkitartean zer dugu ikusten han-hemenka? Eskual-herri betean, asko etxetarik haizatua eskuara. HU Aurp 216. Argi betean agertzeko on eztiren ilunkeria zenbeit. Ib. 212. Eguerdi bethean baino ere ausarkiago. Arb Igand 84. Aurthengo eskualdun phestak ikus zitzazketen orok, begiak eta gogoa ase zitazken plaza bethean zirelakotz. JE Bur 139. Ez nagizula lotsatu arren / onelan plaza betian / onelan plaza betian eta / ainbeste jente artian. (V-m). Balad 56. Gero, gau bethean, belhaunetaraino heldu zitzazkon galtza batzuekin itzuli zen etxerat. Barb Sup 49. Negu bethean mihuri, / Xoxoek huntzan uztaila. Ox 132. Plaza betean ibiltzen ziñan / amaikak arte bailean. Tx B I 36. Noiz ikusi izan ere dugu tenore hunekin eta agorril bethean? JE Ber 91. Abiatzen gira berriz burrunban eta berehala karrika bethean gelditzen, bi botoila arno onen erosteko. Ib. 24. Loreil-bete. "En pleno Mayo" . Ldi BB 110. Bide erdirako urbildu zaie / ontzi betean Getari. "Guetaria se les ha acercado hasta media embarcación" . Or Eus 395. Geure neskatxu gorriskea, / argi utsa don goiz betea! "El mediodía está en plena luz" . Laux AB 17. Hain guti nun egun bethean laborariak beren ontasunetan ikus baitzitazken. Zerb Gerlan 69. Etorriko naiz iluntze betez, kantari eta amultsu. Iratz 134. Berraondoko / itsaso lur biurtua, / zeru-lurraren / ezpain beteko musua. Or Poem 515. Lan betean ari zanean aztutzen zitzaizkan zerbait, bañan bereala gogoratzeko. JAIraz Bizia 102. Oihan barne guzia argi betean zekusan, zuzi goraz argiturik. Mde Pr 165. Gau bethearen erdian / bera dago, / gau-itzalaren bildurrez. Mde Po 14. Gauak ez zuen bere itzal errukiorrez estaltzen; egun betea zen, eta haurra beldur zen. Mde HaurB 55. Egunak luze ziraun ordea, gauaren babesean erailketarik egiteko, oraindik udara-bete baitzan. Etxde JJ 146. Eguna, maiatz beteko zabaltasunaren jabe egin da. Ib. 106. Mirengan josi ditut begiak, ausarki, etsita dagoenaren eran, txorabio betean zirkiñik egin gabe, beragandik zipitzik aldatzeke. Txill Let 44. Arrats-beera betean aize makala dabil orriak gozaro astinduten. Erkiag BatB 118. An nere biziaz bat, / argi-leinuru betean bil-billa, / ikus dezaket bein-banan / ba-dana eta izana. Gazt MusIx 123. Gauez egin ditezken lanak, goizaldean, arratsean, neguan eta uda-betean. Ibiñ Virgil 69. Maite! Eguzki eder, / eguardi beteko argia! NEtx LBB 197. Iragan egun batez, ostatu batean, / bi lagun ari ziren ez ta ba betean. Xa Odol 179. Igande goizean / tertulia betean / herriko emazteak / mila ta bat eratan / zoriontsu naizela / zin egingo dute, / elizaren atean. Azurm HitzB 46. Hori berriz gure euskaldun fededunen geroa, Amerika betean. Larre ArtzainE 327.
Álgido, culminante. " Ernari bétian dagó ta erdítzeko egúnten dagó, está en preñez avanzada y en los días de parir" Iz Ulz.
Belhar ephaiteko arorik hobeena da lore bethean, hazia egin aintzinean. Dv Lab 119s.
6. Lleno, gordo, abultado. " Gizon bethea, homme gros, obèse" Dv. "Replet, gros, d'embonpoint" H.
Bat bazekusten gizentxoa edo arpegi betekoa, edo kolore onekoa, bereala eraso, eta arrapatu guzia kentzen zioten. Lard 542. Azal zuriduna, arpegi betekoa, guri guria, baba lorea baño ederragoa. Ag Kr 218. Okotzaundia, begi-ezkela, / galbaia aiñeko ezpaiña; / ortzez ederra, agoz betea, / gaiñez dario mingaiña. Or Eus 92. Injenieroaren emakume eder ura dek... musu gorri... bular bete... ABar Goi 57. Sexuaren hala-beharrez haragi arin eta malgu hori mardulegi, beteegi eginen zen. Mde HaurB 19. Gorputzez gizon azkar eta doi bat betea. Larre ArtzainE 211.
7. Borracho. Cf. supra (1) ejs. del tipo ardoz betea, etc.
Trabena genduenean, janarekin egin bear nuen gastua, egiten nuen ardoarekin eta bete xamar geienean ibiltzen nitzan. Sor Bar 56. Egun batean Aranburu-berri an bete xamarra ibillia omen zen. A.
8. Digno, capaz (de).
Eta ni, nigar minetan nindagoen, nihor etzelakotz aurkhitu liburuaren zabaltzeko bethe. Dv Apoc 5, 4 (He gai zenik).
9. " Betea dago, está embarazada (msLond)" A.
Utsa juan ziñaden ta / itzuli betia, / orai ni alai nago, / zu berriz tristia, / lana ortik libre naiz, / or konpon zaitia! Yanzi 93.
10. (Usado en contextos negativos). Normal (de inteligencia). " Ori [...] ezta bete]a[ oietakoa (V-arr)" Gte Erd 233. Cf. ib. 233 ez omen da buruz betea (V-arr).
11. " Bete (R,...), altanero, poseído de sí mismo" A. Cf. infra BETTE (b).
12. (Voz) plena, intensa.
Anttonik bazian botz bete hun bat. Const 41.
III (Con expresiones de medida, de tiempo, longitud o capacidad, indica una unidad de esa medida). Cf. A: "Bete, sustituye a bat 'uno', con las palabras, aste, atz, ill, oiñ, ordu, urte. Aste bete, una semana. Azbete, una pulgada. Illebete, un mes. Oiñ bete, un pie. Ordu bete, una hora. Urte bete, un año. En presencia de otro numeral, bete desaparece en todas estas palabras, menos ill: lau aste, lau atz, lau illebete, lau oiñ, lau ordu, lau urte. Se dice, sin embargo, en (V) ille bi, como urte bi, ordu bi, etc." (sin embargo, cf. zazpi urthe bethez en Hiribarren y bortz aste bete en Oxobi).
1. (V, G, AN-5vill, B, Sal, R, L, BN, S; Lcc, SP, ) Ref.: A; Lh (urtabete); Etxba Eib urte-); Holmer ApuntV (aste-); Gte Erd 26, 245; Elexp Berg (urte-).
(En expresiones temporales, precedido de tema nominal nudo). "Antaño, orast urte bete " Lcc. " Urthe bethea, année entière" SP. "Ha un año, urte bat da, urtebete da " . " Egun urthe bethe, il y a un an aujourd'hui" H. " Gaur da urtebete zuen etxian izan nintzala oiñ urrengo " Etxba Eib. "Un año. Urtebete pasau dau ardaua probau barik" Elexp Berg. (Para una relación exhaustiva de ejs., v. astebete, ordubete, etc.). Tr. Poco usado entre los septentrionales y navarros, en los que aparece gralmente. en el compuesto hilabete (aunque cf. infra con numerales).
Hilabete konpliturik hura luza baledi. E 155. Ilabete ez egian / ama berearen ugatzetan. Lazarraga A25, 1197r. Erabilten gaitu ilabetean / bere tripearenzat errastruan. Ib. B, 1182v. Etsean jopua ta ollaarra urte betean asko da. RS 292. Ea [...] igaro iakan urte bete eginzaga. Cap 114. Baldin fruitu samurrenak eta bustelkorrak, [...], errazki begiratzen eta gordetzen badira urthe bethean azukrez edo eztiz konfituraztaturik. SP Phil 162 (He 164 urthe batez). Publiketan dan egunerik urte bete[k]o espazijuan. ZBulda 5. Ill bete ta geiago da ni emen nagola. Mb IArg I 257. Egizkitzu egun oro, haste guziko, ill beteko ta urteko zere gauzak, kongregant edo kofrade onak egiten dituzten gisan. Ib. 353. Ill baño urte betez lenago. Cb Just 52. Urte bete barru. Mg PAb 199. Guazan orain urrengo olara, noraño daukagun ordu beteko bidia. Ib. 119. Urte bete baño leenago. Mg CO 134. Eun azote eta urte betean deserriturik bizitzeko penaren azpian. AA II 145. Urte beteko epearekin. Ib. 190. Begira urliari, sandiari edo erriren bati epetan eman diozun dirua, [...] urte beteko, edo biko, euneko seian. Ib. 188. Gitxienez urte beterik urte betera komulgadu deitezala. Astar II 230. Urte bete osuan bazagoz orraztu baga. Ib. 223. Ezpalebe ordu beteko biarra baño ere egingo. Ib. 69. Enkargeetan da beintzat leleengo urte betian, ez eratzoteko seiña nor beragaz oian. JJMg BasEsc 26. Urte beteko, biko, edo orrenbeste urtetako ezkondu diriala. fB Ic III 343. Esku bete ginda itxadoten dozue urte betean arbola bati. LoraS 140. Andik urte betera bezalatsu Irizar jauna etorri zan Beasaina. Izt C 163. Artalde bakotxa kontatzen da komunkiro eun ardi eta ogei bildots urte betekoakin. Ib. 169. Orai urthe bethe alhargundu zena / Eta atzotik hala dena, / hagitz dire diferentak. Gy 264. Ordu betean ere nerekin esnai ezin egon izan zerate? Lard 442. Kutxan sartu zanetik urte betera. Ib. 9. Andik ordu beteko bidera. Ib. 111. Llepeia egoiten da hilabetez ernari. Ip Dial 98 (It illabetean, Ur illabetian, Dv ilhabethe bat). Orretarako eskatu zuten / ordu beteko lekua. Xe 376. Eguna zabaldu baño ordu betez lenago, [...] esnatu ginduzten sarjentoak. Zab Gabon 54. Erantzun dit urte bete ontan ez dala etorri. Sor Bar 60. Gaixo arentzat ez zegoan Jesus beteko (Jesus bateko) atsegiñik. Apaol 94. Untzirat igan eta ilhabetea gabe. Arb Igand 156. Urte beteko artxoa / bakarrik badago. Azc PB 134 (Ur PoBasc 188 urteko bildotxua). Nai urte bi nai urte ta erdi, badakit beintzet urte bete baino asko geiago igaro etzana. A BGuzur 124. Oraiñ urte bete inguru. Ag AL 137.
(s. XX) Matik aste betean ezeban urten etxetik. Echta Jos 226. Lau iltze ta erdi egiñ zituzten ordu betean berrogetamar kintaleko arriarekiñ. Ag G 88. Urte beteren buruan, norbaitek puztuta, asi zitzaidan amona belarriak berotzen. A Ardi 19. Lauetan hogoi libera ilhabethean izanen baititut. Barb Sup 155. Nere idiak ibiltzen dira / oso joera puertian, / ez dute gaitzik ere izandu / joan dan urte betian. Tx B 228. Amar legua bire pasa ta / ordu beteko etxera, / lengo segunda beziñ ederra / dago oraingo terzera. Tx B II 114. Nexka mutil bik masustondo edo edozein zugatzetan kabia arkitzen dutenetik ez dela urte bete igarotzen aiek Elizaz elkartu gabe. Or Mi 22. Tokitan dago. Gutxienez ordu beteko bidea. Lab EEguna 113. Zelan euki ziñegije ixillik zubek, kutxatilla bat ordutxu betian itxitta eukitten jakin eztozubenok? Otx 52. Ordu bete ba-duk irten zala menditik. Lek EunD 46. Ordu bete luzea igaro zan. Ldi BB 92. Urte bete-t'erdi, geiago apika. Ldi IL 76. Ordu bete t'erdian aritu da. Ib. 23. Aste batean egiten duten lana zuk urte betean egingo ez dezu ta. ABar Goi 21. Orduerdi betez ez du iñork entzun ekaitzaren orroa besterik. TAg Uzt 132. Lurreko ondasunen jauntza edo jabetzea gizonen artean bardin bananduko balitz be, bardintasun orrek aste betean be ezingo leuke iraun. Eguzk GizAuz 39. Zorion-agur! Eunki betean / urtero gaurko jai aundi! EA OlBe 34. Gizon zindoa aldiak bakarrik baitarakus, gizatxarra, berriz, egun betean dazagukezu. Zait Sof 74. Ordu betez oiu bera, leengoen oiartzuna. Or Poem 543. Badira zenbait, ordu bete, bi, iru, lau, atertu gabe, Iainkoa oroitze soil maitetsu ortan egon oi diranak. Or QA 129. Aste betean egindako lanak uralde batek eraman zizkan. JAIraz Bizia 85. Aspaldi zillegi zana andik ordu betera ez da. Or Aitork 65. Orduan lanari gogor ekin eta "amen" beteko osoro zuloa idekita zegoan. Anab Poli 33. Etxerantzako bidea ordu bete baiño ariñago egin eban. Bilbao IpuiB 198. Igaro dira ordu bete, bi ordu. MAtx Gazt 72. Ordu betian errekan ibili ondoren, gauza gutxi arrapau eban. SM Zirik 35. Urte bi ta erdi igaro dozuz / gaixo txar batek minduta, / egun beteko atseden barik, / gorputza miñez aulduta. BEnb NereA 80. Pañolo batekin negar-tantak nituen / legortu: urte beteko arnegazioa. Arti MaldanB 205. Orduan lanari gogor ekin eta "amen" beteko osoro zuloa idekita zegoan. Anab Poli 33. Egun beteko iardukizunean Perikel-ek eta Protagora-k ontan iraun omen zuten. Zait Plat 120. Onela iraun dute gutxi gora bera illabete. MAtx Gazt 46. Mugan ordu-bete edo bi itxaroten egon da gero. Alzola Atalak 121. Aste betean besterik ez nuen lanik egin, Operan. Lab SuEm 208. Ordu betian egin genduen / guk gere elizkizuna. Uzt Sas 106. Zestuan urte bete bakarrik egin omen zuan sendagille. Ib. 340. Nere itzak itzetik ortzera zipokatzen ari bear baduzu, ez dugu urte betean ere amaituko. Berron Kijote 137. Elizara joateko ere, ordu erdi bat gutxienez sasoikoak, eta zarrak ia ordu bete. BAyerbe 18.

v. tbn. (para autores septentrionales y navarros). Urte-: CartNav 138. Hila-, ilha-: Hb Egia 62. HU Zez 172.
(Con numerales). Tr. Documentado desde Lazarraga, hallamos ejs. tanto al Norte como al Sur, y es de uso gral. en el compuesto hilabete.
Lau urtebete, euren gabakin, / zeure oñetan naukazu. Lazarraga A, 1144r. Hillhabethe bat egotu bazare konfesatu gabe. EZ Eliç 138 (v. tbn. hilabethe bat en Dh 91, Dv Lab 174, Ox 192, Barb Sup 66; ilhabete bat en ECocin 52, Laph 118; ilabete bat en Mdg 142, Zub 98, Izeta DirG 95, Ardoy SFran 174; illabethe bat en SP Phil 427; illabete bat en It Fab 136, Berron Kijote 175; hilabete bat en JEtchep 99). Sei ilhabetez hark erabili zuen bizia. Harb 48. Egon zen bi urthebethez berak alokaturikako etxe batean. He Act 28, 30 (TB egotu zen bi urthe bethe; bi urthe konpliturik, BiblE bi urte). Zerura joan zan, ogei eta iru urte, iru illabete, ta amaika egunekin. Cb Just 59. Illabethe bethe batez, / Erregek nahi zuela / Iduki gorthe pleniera. Gy 175. Sei illa bete dira zure gurasoak egin zidala beste onenbeste. VMg 1s. Bazterrez ta itxasoz illabete biyan / beren ustez egondu / dirade guardiyan. Echag 23. Kaskoinek darasate, zazpi urthe bethez, / Debrua egon zela deus ikhasi gabez. Hb Esk 88. Zazpi ille betez esperantzan / ez naiz alferrik egondu, / nerekin ezer ez duela izan / orain esaten omen du. PE 59. Egotu zen itsu hemezortzi hilabethez. Jnn SBi 70. Othoitza lagun, bortz aste bethe barurik egon ondoan. Ox 68. Biyak izketan egondu zian / ordu bete bat osuan / txerriya il da partiziyua / nola guardatuko zuan. Tx B I 155. Baina handik ordubete baten buruko gelara igan zenean [...]. Mde HaurB 57. Bi urte bete buruan iru gorputz atera zituzten gure etxe artatik. Salav 24. Amaika urtebete doi, amabigarrenean sartzera nioan; orduko, abar auskorrak lurretik atzeman nentzaken; ikus zindudaneko galdu nintzan. Ibiñ Virgil 55. Egunean ordu bete bat. BAyerbe 19. Kolperik egin gabe / zortzi ordu bete. Zendoia 225.
v. tbn. (Para compuestos distintos de hilabete) Urte-: NEtx Nola 21. Ordu-: EusJok 121.
2. (Con términos que expresan longitud o capacidad). " Az-bete, una pulgada" A. " Oiñ bete, un pie" Ib. " Giza-bete baten, gizon baten luzearen negurria adiarazteko" FIr 160. " Neri ontzixa bete; orri erdixa, a mí la medida llena" Etxba Eib. " Arra bete falta dau erreixarako " Ib. " Ni bete baino putzu andiagoa zegoan (G-azp); ni bete eta arra bat baino geiago da putzua (AN-gip); ur aundia zen; ni bete aña bai (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 13. " Neu bete eta eskua (V-arr)" Ib. 13. Cf. besabete, gizabete, etc. Tr. Propio de la tradición meridional (al Norte sólo lo hallamos tras gen., q.v.). Hasta el s. XX el nombre que precede a bete aparece casi siempre en caso absoluto indeterminado; después es más frecuente la forma determinada.
Txuri biren eznia perza bete. Mg PAb 122. Pitxar bete biarko dabee gitxienez, ta zerbait geijago guztiok edango badogu. Ib. 88. Beatz betez gorago. AA CCErac 313 (ap. A ). Egia da guztiak bere [ipuinak] esku bete baxen eztireala. Zav Fab, RIEV 1907, 91. Mari, sei konbidauri / Tripak betetako, / Esan dot imin-erdi / Baba baltz jarteko; / Eta eskutxo bete / Uragaz bakarrik, / Ipiñi dozulako / nago lotsaturik. AB AmaE 270. Buztana ere badu / kana bete luze. Noe 85. Portugalete, / vino clarete / erango nuke / baso bat bete. JanEd II 140. Luzea ta zorrotza eban [surra] eta asarreagaz arra bete luzeagotu yakon. Or Tormes 29. Ekarri eban [ardaua], eta alabeak eruan eutson amari edontzi bete, ezkerreko besuaz burua piskat jaso-ta. Kk Ab II 22. Euskal ur-gaziaren bear gera. Bekar batak suilla bete; besteak pitxarra; besteak antuxuna. Ldi IL 144. Ukondoz zabaltzen da kidarra bete, ur; / ezin aizkora jaso uste bezin gaillur. "Comienza a ensancharse de codos casi un largo de mango" . Or Eus 149. Mingaiña bete kentzea dik aski. "Le basta quitar de ventaja un largo de su lengua" . Ib. 33. Arra bete ezin urbildu dira / Zumai-Zarautzen aldera. Ib. 394. Orduen, dio, karko dut andik / ardo zâr ogei urteko; / erle-mahatsa bi saski bete, / eztai aundi egiteko. Ib. 237. Gurasoenean alper nindagola, griña tzarren sasia iekitzen asi zitzaidan ni bete ta geiagoan. "Excesserunt caput meum vepres libidinum" . Or Aitork 41. Bentura gizajoak arratsean arrapatutako sagarrez kolkoa bete ekarri zuan. Anab Poli 112. Berriz sakristira joan eta beste baso bethe edan zuan. Osk Kurl 178. Plaza irikia nola baitzan, onek zeukan jira guztian, zezen-plazaren gisan, itxitura bat arriakin egiña, lurretik oin bete ingurukoa. Salav 74. Otsaileko ilbete, elurra hi bete. EZBB II 85. Zaku arto aundia bazan, kajarik aundiena bete kentzen zion [errotako mutillak]. Txikiagoa bazan, kaja txikia bete. BBarand 137.
(Con unidades de medida).
Luzean kanabete, zabalean kana-erdia. Lard 83. Elizara aiekin joan zan, zeña orduan legua bete uritik urruti egiten zan. Aran SIgn 73. Abietan da puskat ibiltzen ariñago, / baña kana betean beukan edurtzea. AB AmaE 390.
v. tbn. (kana bete) Azc PB 238. Noe 85. NEtx Nola 24.
(Tras gen.). " Nere bete baño ur geiago bada (B)" Gte Erd 13. Cf. infra BETE IZAN.
Nola iraun, eltze bat urre eta zilarren orde, etxearen bete ukanik ere? HU Zez 59. Mayik altzotara bat [gerezi] eremango zuen etxerat eta Peyok bunetaren bethe. JEtchep 18. [Tabakoa] banuen behi mihise baten bete idor-arazirik etxolako ganer batean. Etchebarne 41. Xuritxeko gisua Lurdetik ekar-arazten nuen, hamar mila kilo aldian. Vagon baten bete. Ib. 93.
(Det.).
Mahi haundiaren betea bildu zirelarik, azken batzu etorri orduko, guk, gazteek, kanporat joan behar ukan ginuen jateko sala haunditik. Larre ArtzainE 147.
3. (V, G, AN-gip, B) Ref.: A; A EY III 275; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 13, 259, 294.
(Precedido de un término que indica medida de longitud, superficie o capacidad y seguido de un nombre (indet.) que expresa aquello que se mide)."[Bete] sustituye tbn. al numeral bat cuando se junta a nombres que indican capacidad, medida; por lo mismo su presencia excluye la del artículo -a. Katillu-bete ur, una taza de agua. Otzara bete ogi, un cesto de pan. Este es el origen de las lindas locuciones ao-bete agiñegaz itxi nabe (V), 'me han dejado con un palmo de narices, chasqueado, litm.: con la boca llena de dientes', atzak bete lan 'muchos trabajos, quebraderos de cabeza, litm.: los dedos llenos de trabajo'" A. "Eskuak bete auts, las manos llenas de polvo" Ib. s.v. bete-betean. "Begiak bete lo egin (G-to), descansar un poquitín" A EY III 275. "Ao bete agiñekin laga, es como cuando se dice dejarle a uno con un palmo de narices" Etxba Eib. "Eskuba-bete lan (G-bet)" Zt. "Sakua bete perretxiku topau dau" Elexp Berg. "Poltsikua bete diru dauka" Ib. "Izena artikuluaz: sakua bete, etab." Ib. "Gizon bat bete ur dao (V-gip, G-azp-goi), gizon bat bete baño ur geiago dao emen (G-azp)" Gte Erd 13. "Ontzi bete ur (V-gip), untzi bat bete ur (B) [...], balde bete ur (V-arr), baso bat bete ur edan zuen (AN-gip)" Ib. 294. "Begiak bete lo egin dut (AN-gip), lo kuluxka bat egin dut" Ib. 259. Cf. infra (IV, 1). Tr. Tras sust. en caso absoluto es propio de la tradición meridional: al Norte sólo lo hallamos en Voltoire (aunque cf. infra tras gen. ya desde Etcheberri de Ziburu). El elemento que indica medida puede ir en caso absoluto determinado o indeterminado, aunque hasta finales del siglo XIX es más frecuente que aparezca indeterminado. En el s. XX es más frecuente la forma determinada. En plural lo emplean únicamente Iztueta, Kirikiño y Orixe, en todos ellos con esku . En Voltoire el segundo término (el que expresa lo que se mide) aparece en caso instrumental.
Ahantzi gabe egitea itsaso bete erreberenziaz. "Sans oublier de faire une mer de révérences" . Volt 275. Ekarzu kaldera bete ur. Mic 14v. Txarrotik aoa bete ur garbi arrezazu. Cb Eg III 371. Kalea bete gizon berak bakarrik ikaratu, lotsatu ta igeska andik bialdu zituen. Cb SIgn 28. Ona emen lapiko galanta, ta pitxar bete ardao: ase zaiteze. Mg PAb 55. Ezta Bizkaijan arraa bete lur alperrik galduten. Ib. 129. Artuik pitxar bete ardo / da guazen arin etxera / gabon gaba zelebratzeko / aitaren da amaren onduan. DurPl 124. Esku bete ginda itxadoten dozue urte betean arbola bati. LoraS 140. Bere eskuetan basu bete ur garbi-otz ifinten deutsenean. Ib. 186. Sabela berotzeko katillu bete ardo berotu ta zirakiana. VMg 87. Beretzat ez zegoala baizikan lasto gogor, ta noiz edo berriz esku bete arto ale. Ib. 20. Baso bete ur karidadez emotia. fB Ic I 45. Artu eban txarra bete ur zikiñ. JJMg BasEsc 186. Ze lotsaari gogorrean ikusi zenduan zeure burua [...], narru gorrian, mundu bete lagunen aurrean itxi zinduezanean. EL2 203s. An egoan mundu bete laguneri erakusten. Ib. 220. Baia doaz igesi / ondo lotsaturik, / esku-bete gizonek / arpegi emonik. Zav Fab, RIEV 1907, 92. Saski bat bete arraultz / izango det noski. It Fab 39. Beraren mugape guztian ez da arkituko oña bete leku alper dagoanik. Izt C 26. Ill arterañokoa / esan det nola dan, / gero ere ba dago / eskuak bete lan. Izt Po 54. Botaten da kollara bete liar iru azunbre eznetara. Ur Dial 86 (It kutxare bat gatzagi, Dv kollir bat gatzagi, Ip golhare bat gatzagi). Ezpata eskuban zuela, kale oso bat bete jenderi iges-erazi zion. Aran SIgn 34. Aita, bakerik ez badezu ere, pipa bete belar izango dezu. Apaol 25. Jarri zuan gañean ontzi zabal bat bete sardiña. Ib. 27.
(s. XX) Lapiko andi bat bete baba baltz. Ag Kr 143. Eskua bete lanperna emonaz. Ib. 144. Bideko laguna aoa bete agiñegaz kalean itxi. Ib. 118. Esakunea dan lez, agoa bete azurregaz lotu zan. Echta Jos 236. Zorro bete galleta artu eben batel bakotxean. Ib. 280. Edozeñek euki du gure maian oporra bete salda. Ag G 288. Esku bete giltz mai gainera aterata. A Ardi 142. Urten zan Zinko esku bijak bete karamelogaz. Kk Ab I 62. Artzekodunak ago-bete agiñegaz geratu dirala. Ib. 104. Nok topauko ete-leuke lapikobete urre ori! Altuna 91. Alako zarata-otsera etxea bete jente batu zan. Or Tormes 107. Berrogeita bat eskupeta, iru kutxa bete balarekin. Or SCruz 42. Trozora juan eta / pipa bete sarri, / ez dula autsiko orrek / katillu bete arri. Tx B III 65. Neuk ekarriko yuat pitxar bete ardau. Enb 178. Yardun au zuen nexkaren aurrean, saskia bete barakulludun mutikoak. Or Mi 105. Erensuge antzeko illintiak agoa bete galda urdiña botatzen zuten pertzaren azpian. Ib. 79. Apala bete txalin zeduzkanan lasterraldien idazkuntzakin. Ib. 13. Zaku bete auts-txorta eukazan, baña egundoko ariñen saldu eban. Kk Ab II 33. Etxe-bete liburugaz gau ta egun ikasi ta ikasi. Ib. 110. Iñoiz lapikotxu bete baba kipuleaz imiñi ixan daustalako. Otx 97. Eskubete porru emon ixan eustazalako. Ib. 97. Suil bete esne arturik. Ib. 42. Baratza bete aza ba daukagu. Ldi IL 69. Orok uste izan gendun Euskalerriari amar-milla laurleko kentzea, itxasertzari eskua bete ondar ainbat zala. Ib. 103. Eltze bat bete gazta beratza, / Kokok ain baitu gogoko. Or Eus 238. Bizkarra bete segaz bakoitza, / saltzaille diruditela. Ib. 305. An ari zenun Tantai, eskuk bete lanez, / Txikiak ikusi du zerbait atsedenez. Ib. 150. Este bakotxak kabiuko leuke / ganbela bete okela. (Canc. pop. in Or Eus 111 ). Etxarri, / lepoa bete zintzarri. Ib. 61. Ekarri zuen arzurizko ontzi bat bete gantzukari. Ir YKBiz 157. Zenbat saski bete puska yaso zenituzten? Ib. 235. Guztiak ago bete azurraz itxi ditu. Eguzk GizAuz 132. Egunero esku bete zeregiñaz dabiltz. Ib. 166. Orduak badoaz: eskuak bete lan egin dut ordukoz. Or Poem 529. Oillarrak aski du begi bat bete lo, xango bakarrean. "Le basta dormir un rato con un ojo" . Ib. 523. Azpirotzen dantzarik ikasi al diteke ta atera ere? ez baitago arra bete zelai. Or QA 192. Len sasi, aritz buru-motz kaskar batzuek; eta orain kutxa bete diru. Munita 65. Lertu arte zenun edan / sabel bete ur zikin... Mde Po 85. Zure eskuak biotz-barrenetik osiña bete ustel atera dit. Or Aitork 211. Eta orra erritzaiña ao bete azurrez utzi. Erkiag Arran 58. Bein ostu ziotenarekin baldea bete txokolate egin zuten. Anab Poli 60. Bestearen atzetik pasatzean artzen zuan aboa bete ur. Ib. 113. Bildots oso bat eta zaragi bete gorri yaukaguzak amen. Bilbao IpuiB 162. Kartutxo bat bete plomo / sartuyot estetan. Auspoa 39, 81. Goizaldean bazkaldu nahi nuen plater / bete bihotz ustel. Arti MaldanB 220. Botila bete kazalla edan du. Arti Ipuin 81. Tabernia bete jente ta kriarak gelditu barik abasto emon eziñik. SM Zirik 70. Atze-bete ikasle-mordo ederrez ari izan zan beti. Zait Plat 51. Iakintzaleon artean, berriketa, ardatza baliz, etxea bete matasa. Ib. 20. Ao-bete aginez gelditu omen ziran. Ib. 23. Bazegoan an "borda-bete bordari". Anab Aprika 51. Baso bete esne edango leukela. Erkiag BatB 141. Burdikada bete txatarra. Ib. 154. Zakhu bethe diru. Osk Kurl 101. Lepo bete palugaz, / esku bete diru; / nire ogibidea / beti da zesteru. BEnb NereA 123. Aski zaizu Priap, kaiku-bete esne ta olata auek urtero itxarotea. Ibiñ Virgil 52. Onatx, Ninpak ere, zuretzako otarre-bete zitoriz. Ib. 35. Obe nuan etxe-bete diru. NEtx LBB 387. Oa saskia bete marrubi ekartzera. Ib. 158. Saski bete marrubirekin. Ib. 160. Ao bete ortzekin an gelditu zan. Ib. 187. Ganbara bete arto, ez gagoz ain txarto. (V-gip). EZBB I 121. Ala ere, galtzak bete lan izango det asmatzen. Zendoia 8 (v. tbn. galtzak bete lan Ataño TxanKan 45, TxGarm BordaB 58). Bikote bakotxak ontzi ori bete patata zuritu. Gerrika 29. Zaku bat bete diru bildu zeikean. Albeniz 179. Etxean ere bazegoan naiko lan amarentzako, etxea bete ume. Ib. 225. Ahoa bete haginekin gelditu bada, ez dizkio inork hagin horiek ahoan sartu. MIH 202.
(Tras gen.).
O Iesus Krist Piarresi / sarea etxarazia [...] Eta eman ziñoena / haren bethe arraña. EZ Eliç 27. Golkhoaren bethe malezia baziteian. Elzb PAd 38. Burdin-bidez, bagon baten bete lur iragan da omen Hendaiako garan Derouledi buruz. HU Aurp 93. Kikera baten bethe kafe moldatzen du bere amarentzat. Barb Sup 18. Gaiaren hun igaraiteko hartzen zian arrats oroz, ohialat sartu onduan godalet handi baten bete aigardent. Const 41.
(Con betea det.).
Hek guztiak utziko tu, aski du mihisea, / Eta gerlariak hobi gorputzaren bethea. EZ Man I 47 (cf. nota del editor: gorputzaren beteko hobia). Kukuso harek ukanen beitu, / karruxaren betia hume. AstLas 14.
IV. (Uso sustantivo).
1. (Tras gen.). "Ene bethea eztugu askiko, nous n'aurons pas assez de ma charge" SP. "Saskiaren bethea, plein la corbeille. Etxearen bethea, plein la maison. Zehe baten bethea, l'étendue d'un empan. Badu bere bethea, il en a son plein" Dv. "Bere bethea badu, il en autant qu'il peut porter" Ib. "Bethea (pris subst.) Le plein: ahurraren bethea, une poignée, la main pleine. Zakhuaren bethea, plein un sac. Syn. ahurtara bat, ahur bat, zakhutara bat, zakhu bat. 2. Le plein, ce qu'on peut porter. Bere bethea eraman du, bere bethea badu, il a emporté, il en a son plein, son soûl" H. "Qui contient, qui peut contenir. Gorphutzaren bethea den hobia, la fosse qui peut contenir un cadavre" Ib. (en realidad, hobi gorputzaren bethea; v. supra (III, 3)). "Gizon baten betea; giza-bete baten; gizon baten luzearen negurria adiarazteko" FIr 160. Cf. supra (III, 2).
Etziezón heretajerik eman hartan, ez are oinaren bethea ere. "Ne lui donna aucun heritage en icelle, non pas seulement pour asseoir le pied" . Act 7, 5 (He pausu bat lurren, Dv urhats baten eremurik, Ol oin bateko unerik, IBk oin-beteko lur zatirik). Orduan ustez ezen egiaz mintzo zen, behatu zuen gibelat, eta bitarte hartan, eman zioen bere bethea, eman zioen zafadarrako eder bat. Ax 467 (V 303). Alkoolak dauka beraz orai lilien usaina; baso baten betheak bizpahiru orgatararena. JE Bur 88. Ura merke baitzen, untzi gotor baten betea ere baztertzen zautan Paxkalek. Larre ArtzainE 179.
2. (Precedido generalmente de genitivo). Plenitud, perfección; plenitud, abundancia. "Repleción, betea, beteera, betetasuna " Lar. "Querub, querubín, Kerubina: esan nai du jakindearen betea, jakin betea " Ib. v. betetasun; cf. infra BETEAREN BETE.
Ta udazken-atsarreko goiz batean / esnatu nadi Yainkozko betean! "En la plenitud divina" . Ldi BB 132. Uñak jaurtiki bixitzara / bete baten itxartu nintzan! "¡Lanzado a la vida por alguna ola, me desperté en una plena plenitud!" . Laux AB 60. Hola mintzo nitzaiote munduan nizelarik oraino, ene bozkarioaren bethea ukan dezaten beren baitan. Leon Io 17, 13 (IBk nire pozaren betea; HeH ene bozkarioaren bethekundea, Dv ene bozkarioaren bethetasuna). Izana izen txarra! Utsa ere nonbaitor. Betearekin yun ikuskizun. Or QA 69. Itsaso bortitz eta ezti, bazterrik eta ondorik gabeko hartan; eta haren beteak izuz eta herriminez batera jotzen zuen aita besoetakoa. Mde HaurB 98. Lotan dautzaz uraren gañean margo guzietako txalupak. Bitsik ez bazterretan. Arratsaldearen betea! Txill Let 47. Bizia ez da nehoiz egoiten bere dohainen betean, / aldakorra da nola eguna goizetik arrats artean. Xa Odol 320. Zuztar minetan bihurritzen du / desesperoen betia... / Pago sendoak ezin du ulertu / heriotzezko zoria. Azurm HitzB 28. Maitasunak ez dio lagunari gaizkirik egiten; beraz, legearen betea maitasuna da. Bibl Rom 13, 10 (Dv bethetasuna ). Ahoa mintzatzen da bihotzaren betetik. EZBB I 35 (cf. Mt 12, 34: "ex abundantia enim cordis os loquitur"). Aldi txarrean jaio gara gure neurriaren betea agertzeko. MIH 302. Formaren betea erakusten dute nonnahi Zaitegiren olerki hoek. MEIG III 109. Aski dut liburuaren betea, osoa eta bikaina berriz ere goratzearekin. Ib. 66.
3. (Tras gen.). Totalidad, conjunto de todos.
Ikharak duelarik bihotzen bethea, / Bulharretik hartzen du [zezenak] zamari gaxoa [=pikadorearen zaldia] . Hb Esk 221.
4. Panzada, atracón.
Banikan gogoa, gaztelauak burla egiten dioten erari onetatik bete bat egiteko. Zab Gabon 53.
(Como segundo miembro de compuestos). "Indigestión gástrica, jan-betea" (G-goi) Arin AEF 1955, 112.
Azkenean neurririk bageko ur-edalea ur-betez ta gorputzeko hidropesiz bezala, animako edanz gaistoz galzen da bekataria. Mb IArg I 248.
5. " Bete, fajo. Betebelarra, fajo de hierba" Asp Leiz. .
ASE ETA BETE, ASE ETA BETEAN. v. ase. Cf. asebete.
BETEAN.
a) (Tras bere, etc.). En toda su (mi, etc.) longitud, extensión, superficie. "Erori naiz ene bethean, je suis tombé de tout mon long" SP. "Bere bethean lurrerat erori zen, il tomba à terre de tout son long" Dv.
Eztago ilhargia bethi bere bethean. "En son plein" . O Pr 593. Heda nazazu zure amudioan ene bethean, ikhas dezadantzat bihotzean barrena dastatzen zein gauza ezti den maitatzea. "Dilata me in amore" . SP Imit III 5, 6. Ara hortaz urratua izan zen ildoxka mehar bakotxari bazaio bere bethean sakatua, tinki, urre-xixter luxe dirdiratsu bat. JE Ber 63. Bai eta ere bigote ederrak / ezpañ guztiyan betian. Yanzi 136. Trena baten betian / jende asko juan zan. Ib. 179. Amoriyua daukagu / biotzan betian. Ib. 182.
En su (mi, etc.) plenitud.
Noiz, Jauna, zutaz xoilki orhoituko naiz? noiz neure bethean boztuko naiz zure baitan? "Ad plenum" . SP Imit III 48, 3.
" Bere bethean erori da, il est tombé comme une masse" Dv.
b) (Tras sintagma nominal en caso absoluto). " Bideak betean datoz (V, G, AN), vienen llenando los caminos" A. " Bidea betean joan zan (V-gip, G-azp), bide guzia hartuz joan da (BN-arb)" Gte Erd 247. " Eliza/etxia betian jendia " ZestErret. Tr. Aparece en autores meridionales desde mediados del s. XVIII. Es más usado tras sintagma nominal determinado; su empleo con indet., aunque se documenta ya en Astarloa (en la expr. ao betian), se da sobre todo en el s. XX.
Au, ontzia bela betean bezala, bere ibikiakin zebillen errespeto andiko bat zan. Cb EBO 42. Zenbat pipol, arraun, allere, barrika ta tonel landuak eta landubagekoak igorritzen dira erbeste urrunekoetara ontziak betean? Izt C 129. Nork ez daki, [...] mando erreku osoak betean arkumeak millaka eramaten dituztela Nafarroara? Ib. 175s. Infanteria lurra betean, / ainbeste milla zaldizko. Afrika 142. Oroldio igar biguña bildu, eta beñ eta berriz mantala betean eramanaz [...] etzauntza biguñ bat moldatu zuen. Arr GB 46. Zelai santura bilduko gera / bire guztiyak betian, / gure orduko larritasuna / sententziya eman artian! Xe 384. Baliari odola / bizkarra betian, / etzitzaion gelditu / ito zan artian. Arrantz 13. Kamiyua betian / egiñaz arrolak, / erruki ditut jotzen / dituen arbolak. JanEd I 170. Alkarri agur eginda / ateak betean / doña Maria Chambra / sartu zan etxean. Azc PB 157s. Errira datoz ipar-aldeti / belak betean ontziak. Ib. 65. Aoa betean keia boteaz. Ag Kr 224s (cf. infra ejs. en sdo. fig. de ahoa betean ). Betozan ordurako, kaleak betean, Berrituko gizon morroskoak eta emakume galantak. Ib. 217. Jarleku, mai, oe ta ispilluak urrengo, etxea betean. Ib. 189. Mutillari eraman azitzen diyote [arriya] kolkua betian. Iraola 85. Ark esan zuben: "Guk ez dakigu / gauza oi nola litekian: / jokua galdu, patrika bete, / bi atzaparrak betian". EusJok 109. Egaizkiñez ta belbillez ta abar, / Alde gustiak betian. Enb 94. Ark esan zuben: "Guk ez dakigu / gauza oi nola litekian: / jokua galdu, patrika bete, / bi atzaparrak betian". EusJok 109. Egaizkiñez ta belbillez ta abar, / Alde gustiak betian. Enb 94. Erromesak nekusan bidiak betian. Ib. 32. Mutillak atzera eskua akalean sartu zuen, eta eskua betean lau txori atera. Or Mi 22. Ejenplaria dator jendia / bire guziyak betian. Tx B II 91. Sokorritutzen nuen / onradamentian, / negar egiten zuen / begiyak betian. Ib. 103. Txarrua betian / eraten dualako. MendaroTx 250. Artu ostera be dirubak atzak betian eta igelai jaurtijaz. Otx 134. Auzoa an dute larrain betean, / eskuare ta maindire. " Allí se congrega la vecindad llenando la era" . Or Eus 343. Mutil, ire lodien lodie! narrua betean ago. Eguzk Auz 103. Alderen alde zabaldu zun Agerrek bularra arnasa ao betean artzeko. TAg Uzt 183. Prozezioan etorri oi zan / bide-betean jendea. SMitx Aranz 100. Plazea betean ekin eutsen tanbolin-soiñuaz. Erkiag Arran 43. Tabernatik etxera / ala gau batian / ain zijoan berandu / bidia betian / mozkorra soiñian da / pipa ere ortzian. And AUzta 144. Abestu egin neban / bularra betean. Gand Elorri 154. Garbitasun gurari bat / daukat arima betean. Ib. 176. Gaba etorri zanean, / izarrak altzo betean, / Iruntzen Ama eban aurkitu / elorri aren ganean. Ib. 144. Pelegrinazioan etorritako erromesak gora ta bera zebiltzan bide guziak betean. AZavala ( in Goñi 13 ). Orduan agertu ziran erriko lagunak kaleak betean, goitik eta beetik, iparraldetik eta egoetik. Erkiag BatB 10. Sekulako jende-pilla zetorrela [...], gu geunden tokira, mendi guztia betean. Salav 92. Ipiñi ezazu erlategi-atean ianari au saskiak betean. Ibiñ Virgil 113. Oialak betean elkarrekin egatu gaitezen itsaso zabalean barrena. Ib. 83. Emen jendia ikusitzen da / etxe guzia betian, / ai zer eguna daramakigun / Amasako erri maitian! Uzt Noiz 120. Aiek etzioteken ezeren atsegiñik beren buruari opa. Eman, ori bai; eskuak betean zutenetik. Ataño TxanKan 151. Aritz tantaiak, pago-lizarrak, / mendi sail danak betean. AZink 155. Andik Loiolara danak, kamioa betean, prozesioan bezela, oñez. Albeniz 57. Ez da harritzeko Bardemek ustelkeria ateratzea eskua betean. MEIG I 145. Hartzen hasi ginen eskuak betean. MEIG II 127.
"(A) boca llena, ao betean, bete betean " Lar (v. tbn. Añ).
Berak merezi izan eban enzutia Jaungoikuagandik "Ama" ao betian. Astar II 275. Hori ahoa betean dionak ez bide du irakurri, besteak beste, Detxepare, ezta Oihenart ere. MIH 254. Gipuzkoaz, gipuzkeraz eta giputzez aho betean ari garelarik, nori berea eman behar diogu eta zertaz ari garen aldez aurretik garbitu. Ib. 385. Bi ontarte eder-andi, bi mirari aua betean esan leizkeanak egin ziozkan. Aran SIgn 93. Aoa betean aitortzen zuen. Arr May 173. Poliki xamar! Poliki xamar! Noiz aoa betian esan bear dezute gauza bat? Sor Bar 51. Zu zareala gure Jaungoiko poztutzallea, / Ao betean lurrak guztiak kantau legi. AB AmaE 441. Edozeiñ gauza esanaz / zu aua betian, / zabiltzala uste det / zere kaltian. AzpPr 75. Ezin leiteke, agoa betean, zuzen da egiaz beti esan: "olango erritakoak zoruak dira edo beste atakoak zentzundunak". Ag Kr 56. Gezurrik eta zatarkeririk dollor lizun ta lotsagabienak aoa betean jaurtigitzen. Ag G 337. Nok esan, nik isekaz osaba neritxon itsu gaizto a egizko osaba izango nebanik, eta ago betean gizagaxua beti betiko esango neutsonik? "A boca llena" . Or Tormes 121. Gizon gaiztoa gaiztoago, emakume gaiztoa baiño --erantzun eutsan ao betean. Bilbao IpuiB 119. Mesedegille baldin bazera, / zuk on egindako danak / ago betian jarriko dizute / ongille fiñaren famak. And AUzta 151. Ezta, ez, erlijio bat, bera da Erlijioa ao betean. Vill Jaink 10. Ao betean erdera dabilkitenak. Ataño TxanKan 214. "¡Aquí no pasa nada!" / deika ao beten. Insausti 218.
Ernio ta Aralar ta Aizkorri mendi eskergak begi betean ikusita gero. A Ardi VI. Gezurrik gabe auxen esango / dizutet aua betian, / nere osasuna indartzen dala / onlako leku batian. Uzt Noiz 83. Mundu guziak aitortu arren / ori aoa betean. Ol 205. "Urte askoz" arrebai / aboa betean. MMant 148.
Ondasun ta atsegin guztiak gura betian eukazan. ' Tenía bienes y todos los placeres a la medida de su deseo' . Mg PAb 215.
c) (Tras sintagma nominal en caso absoluto). En la longitud de. " Ni betean bada ura (V-arr); ur asko dao? Gizona betean bai (V-arr) [...], osiñian neu betian dao ura (V-gip)" Gte Erd 13. v. supra (III, 2).
Azur asko eukazan lokaturik, eta arra-betean agirian. EL2 213. Abietan da puskat ibiltzen ariñago, / Baña kana betean beukan edurtzea. AB AmaE 390. Aren itzaldi-mataza dana txori-buru, ta ariltzen baduzu, arra betean bost korapilo. Zait Plat 40. Karrotik urten da norbera betian gerria neurtu be bai [piñu] batzuei. Gerrika 215.
(Tras gen.). " Ur aundia zan; gizonaren betean (AN-5vill)" Gte Erd 13.
d) Completamente, plenamente, de lleno. v. BETE-BETEAN.
Betean emon izan badeutsezu siniste... sorginkeria gauzai edo aztuen asmu, ipuin ta guzurrai. EL2 135. Agaitik erlearen izena betean / Aramayoarrentzat dator nire ustean. AB AmaE 415. Ez da betirautea luze, zabal, zingo; / une, aldi, menderik ez du bere laingo; / guzia da batean, betean ta beingo. Or Poem 536. Begi mazkalon naiak etzaitu / egundo ikusten betean, / baiña gozorik naiko ba-dago / zu goian iruditzean. Gand Elorri 140. Zuk betean duzunetik artzen baitugu. " De plenitudine tua omnes nos accepimus" . Or Aitork 96. Eta Ari betean zaionetik grazia graziaren gain artzen degu guziok. Or Io 1, 16 (Dv haren bethetasunetik, Leon haren bethe-bethetik, IBk, IBe haren betearen betetik ). Legorte luzearen azkena ain azkar eta ain betean etorri zan. NEtx Antz 55. Gu gure naikundeekin gauden ezkero, Jainkoa ere ba-dago. Gu utsean gerana, orixe baita Ura betean. Vill Jaink 151. Ain betean be, gaur betetzen dira ogei urte, euskalari aundia izan zan Sarako Piarres Garmendia il zala. Alzola Atalak 75.
e) (Tras instr.). (Estar, etc.) lleno.
Plaza polit au ikusitzen det / lore ederrez betian. Lizaso ( in Uzt Noiz 86 ). Beti egon zara gaba ta egun / zintzorik lanez betean. FEtxeb 104. Norak utzi giñuzen / zorionez beten. Insausti 343.
(Sin compl. en instr.).
Ikusten degu nola daguan / plaza guziya betian, / guk nola kanta bear bezela / olako egun batian? Uzt Noiz 113.
(Estar la luna) llena.
Argizagia bethian denian, aboro argitzen diela, gorapenian eta beherapenian beno. AR 73.
f) Tras gen. En medio de, en pleno.
Pena ori degula / biotzen betian, / zuengandik biagu / egon apartian. Bil 30.
g) " Betean ibili (V-gip), andar a buen paso" A EY III 321.
BETEAREN BETE. Plenitud. Cf. supra (IV, 2).
Jainkoaren betearen beteaz zaizten bete. Iratz 146. Haren betearen betetik, grazia graziaren gain hartu dugu guztiok. IBk Io 1, 16 (IBe betearen betetik;haren abundanziatik, He horren bethetasunetik, HeH hunen gaindizkakotik, Dv haren bethetasunetik, Ol aren gañezkotik, Or ari betean zaionetik, Leon haren bethe-bethetik ).
BETE-ARIN. Medio lleno. "Bete-arin (V, ...), no bien lleno" A s.v. arin.
Putzua bete-arin gelditzen baldin bada, lurra ere ariña noski, giberri eta matsondo oparoentzat egokia. Ibiñ Virgil 87.
BETE-BETE .
(Forma con reduplicación intensiva).
A) (Vb.).
a) (Lar, Añ). Llenar(se) totalmente. "Cuajar, llenar, cubrir" Lar. "Saturar" Añ.
(Con suf. -rik o -ta ).
Sorkiz bete beterik / burutik gerrira / gresalak erre eztaidan / neure arpegiya. DurPl 64. Iru errege datoz / kale nagusitik, / ardoz bete beteta / ezin egon txutik. Bil 142. Betor kopea bete beterik, / kafetara botateko bat, / beste bat gero neuk edateko / kafea artua ostekotzat. Azc PB 94. Amando iauna onkaiz bete-beterik, Riktrudis baiño iru urte lenago il da ioan zan Iaungoikoagana. Ag AL 169. Erromerija zan lekuko zelaitxua bete-beterik eguan. Kk Ab I 36. Goxian legez artsaldian be / txadona bete-beterik, / toki aretan etzan ikusten / edertasuna besterik. Enb 85. Alan esateutsoe etxez ta jentez bete-beteik dauan auzo bati. Kk Ab II 152. Markolbe eta Bertoldin, beraz, diruz eta emokariz bete-beterik urten eben jauregittik. Otx 183. Txanton Piper pozik, paltrikeriari miñik egin barik, tripea bete-beterik eroialako. Bilbao IpuiB 254. Tranbiak urduri doaz batera ta bestera, bete beterik. Erkiag BatB 175. Itxaropenez bete-beterik / juan giñan Galeperrera. Olea 130. Itxasoko ondartzan iñor be ez, baiña bete-beteta zine-gelak. Alzola Atalak 83. Lapurrez ta gaizkigillez bete-beterik omen zegon-ta. Berron Kijote 162. Gaur beñepein sabela bete-beterik zeukat eta. Alkain 113. Ibaia [...] urez bete-beterik zetorren. Ib. 123. Zortzi katillukada jan nituala sopaz bete-beterik. Gerrika 31.
b) Cumplir(se) exactamente.
Orduztik bi urte bete-beteak zirala Elizondon ziran berriz erriko jaietan. Anab Poli 125. Larogei ta lau urte bete-beteak zeuzkat. Ataño TxanKan 12.
B) Part. en función de adj.
a) Totalmente lleno. "Plenísimo" . " Neurrixa, bete bete emon desta " Etxba Eib. "Lleno del todo. Kotxia bete-bete ekarri dot " Elexp Berg.
Basauntz onek, bere umea otsoak janik, errapea bete bete lertzeko zorian zeukan. Arr GB 44. Beti ta beti gorderik zintzo / zarren legeak, / zorion eta dontsutasunez / bete-beteak. AB AmaE 41. Arkitu zuan, uste barik, saskiya ogi zuri ederrez bete-betia. Bv AsL 138. Anselaren bihotza bethe-bethea zen ezagutzaz eta ikustatez Jainko Jaunaren alderat. Jnn SBi 76. Pedro Anton ta Joanes, urtez bete beteak, zerbait erori ta ajeatuak zeuden. Ag G 133. Abilidadez bete-betiak / daude beraren ustian, / iñork lagundu bearko dio / etxera sartu artian. JanEd II 106. Baratza frutaz bete-betian / sartu zituan barrena, / bañan etzuten ondo kunplitu / eman ziyoten ordena. Tx B I 203. Biotz aundidun olerkarija / maitasun loraz bete-betia. Enb 142. Jainkoak daki zenbat etsairi buru egin bear, Mausser delako izkilu eta tiro-gaiez bete-beteak. FIr 140. Negarrari eutsin ezinda malko bete-betiak ixuri zittuzan. Otx 100. Esku-zabala danari, ugari ematen duenari ordain ugari ta sari aundia emango zaio, neurri bete betea, mukuru mukuru. Ir YKBiz 135n. Neugana zatoz neure / Andra Mari eder, / loraz bete-bete. Gand Elorri 130. Idiskoa aragiz bete-betea zan, geiena baltza, kolorez. Erkiag BatB 51. Platon eta Aristoteles gogoeta onezez bete-beteak daude. Vill Jaink 152. Eskerrez bete-beteak daude / euskaldunen biotz danak. Olea 72. Andik errotako presara. Au bete-betea zegoan. JAzpiroz 150.
( Bete-bete-bete ).
Udaberriz, gaur lasai dezun sotana ori, andikien altzotxakurrak larrua bezelaxe, bete-bete-betea, lertzeko zorian izango dezu. A Ardi 94s.
Fineesen emaztea aurgiteko bete-betea zegoan. Lard 151. Emazte minberak, aur gaztetxoak, ardi eta bei umegiteko bete-beteak berekin zituela. Ib. 43.
b) Pleno, total. " Lo bete betean dago (G-azp, AN-gip-5vill, BN-arb)" Gte Erd 270.
Konfesátzen ta estimatzen dút berórren edertásun ta santidáde bete betéa. LE Ong 33v. Neure gura bete betez, eta begiak zabalik yausi nas ni suzko oxin onetan. EL2 65. Siniste bete betea emoten deutset zuk berari agertu deutsazuzan egia guztiai. Ib. 110. Nekaturik zegoan lo bete betean. It Fab 75. Pozkida eta atsegintasun oso bete betean. Izt C 109s. Isill-isillik jatxi zan, Saul zetzan etzauntzara, eta Saul topatu zuen lo bete-betean. Lard 177. Atsegiñ bete betean. Aran SIgn 88. Besteak esateutson baietz, ta gogo bete-betiaz esateutson. Kk Ab II 26. Munduan nagon arte esan ditut gauza auek, berak izan dezaten nik dudan poz bete-betea. Ir YKBiz 464. Pipa laburra / nere sudurra / usai eginkor luzea; / onen azpiyan / dagon aldiyan / nik pozor bete-betea. EA OlBe 69. Lo bete betean gaudela ere. Or QA 175. Kopla bakoitza gaiaren neurri-neurrikoa. Ez uts, ez sobera; bete-betea, geiegirik gabe. Lek SClar 130. Lozorro bete betean. Txill Let 104. Zu nere lillura bete betea ziñanean, bizi-jario nenbillen ni. Ib. 96. Zorion oso bete-betea emateko bear diren doai guztiak. Vill Jaink 127. Bearrena bazuten: etxea ta elkarrekiko maitasun bete-betea. NEtx LBB 47. Lagun-hurkoa maite duenak ez dio gaitzik egiten. Maitasuna da, beraz, lege bete-betea. IBe Rom 13, 10. Nire poza berengan bete-betea izan dezaten. IBe Io 17, 13. Xantza bat utziz beti gure artean kanpotiarrari, bainan hunek ere indar bat eginen duelakoan, nun bizi den ikusiz, hots, Euskal Herri bete betean. Larre ArtzainE 298. Eta beste inor agertu ez denez gero argi mutil, neroni gogora zaidan burutapen bat azaldu dut, adierazpen bete-betea ez delakoan, ordea. MEIG I 252.
c) Pleno; lo más álgido.
Caribe bete betean zijoazen. JAIraz Bizia 36. Pierre Larzabal Azkainen sortu zen 1915-ean: gerla bete-betean beraz. Zerb Azk 72. Erdi Aro bete-beteko oitura zan. Lek SClar 114. Ate-jate apari bete-betean daude. Lab SuEm 202.
d) (Usado en contextos negativo(s)). Normal de inteligencia. " Ori ezta bete betea (V-arr, G-azp)" Gte Erd 233. " Bete-betia ez izan, dícese de las personas que sin ser subnormales tienen detalles de ello. Semeik gaztenak eztau bete-betia emuten " Elexp Berg. " Hori eztek bete-betiare izango " ZestErret.
d) (Voz) plena, intensa.
Botz hun bat zian, ez bete bete bena odeietara gora. Const 35.
C) (Sust.). Plenitud.
Konfesátzen ta estimatzen dút, Jauna, berórren perfékzio ta ón guzién bete betéa. LE Ong 33v. Haren bethe-bethetik ukan dugu denek. Leon Io 1, 16 (Lç abundanziatik, He, Dv bethetasunetik, HeH gaindizkakotik, Ol gañezkotik, IBk e IBe betearen betetik ).
BETE-BETEAN.
a) (V, G, AN-gip-5vill, B, L-ain; Lar, Añ, H; -th- H). Ref.: A; Gte Erd 145; Elexp Berg. Completamente, plenamente, enteramente; de lleno. "(De) plano, bete betean" Lar. "Cabal, cabalmente" Añ. "Bethe bethean, bete betian. Entièrement, tout à fait. Bete betian zorra pagetako, pour payer entièrement ses dettes (Astar). Zirudizan bete betian, il vous ressemble tout à fait, en tout point (Ib.). Syn. osoki, osoro, osotoro" H. "En plein, au beau milieu. Bethe bethean io du xedea, il a frappé en plein le but. Bethe bethean bihotza hunkitu dio, il lui a touché le coeur en plein, au plus vif. Syn. erdiz erdi" Ib. "1.º (V, G-to, L-ain), perfectamente. [...] 4.º (Vc, B), justamente, cabalmente" A. "(G-bet), de lleno, plenamente" Zt. "Begi erdi-erdian (AN-gip, BN-arb), begian bete betean (G-azp, AN-gip), begi begian jo zuten (V-arr, AN-5vill, B)" Gte Erd 145. "Bete-betean jo zeban autuak" Elexp Berg. "Gaixoik zeuala bete-betian arrapau zeben esamiñak" Ib.
Tr. Documentado en textos meridionales desde la primer mitad del s. XVIII.
Orduan argiak bere errañu guziak libre zeuzkaziela, aiñ bete-betean jo zuen bere etsai illun itxusi ura, non sekulako beregandik igeseragin zion. Lar SAgust 6. Nik beindanik bein bete-betean sinistuten dodaz Ebanjelioak eta Elexa Ama santuak irakasten deusteezan egia ta sinisgei guztiak. EL2 109. Neu nasan guzti au bete-betean zurea izateko. Ib. 177. Uste dabe eztaguala beste pekaturik gizon emakumiak alkarregaz bete betian egiten dabeena baño. Astar II 148. Tiroa aurrera ta / erbia atzera, / bete betean jarten / biziro gaitze da. Izt Po 63. Onekin bete-betean egiztatu zan, arria arriaren gañean Jerusaleni utziko etzitzaiola. Lard 546. Bete-betean erori bear zitzaien [...] beren buruai egotzitako biraua. Ib. 537. Bete-betean sinistu zezaten, egiaz biztu zala. Ib. 473. Bete betean lagun-urkoen salbazioko eginkizunetara emanaz. Aran SIgn 64. Zure siniste ta oiturentzat / Dator au bete betian. AB AmaE 24. Lurrik etzan iñon agiri: bide lerroak, bete betean ostenduak zeuden. Ag G 201. Eztakusk dena zein garbi, txukun, / egazpe ortan dagoen? / Bete betean esan dezakek: / euskaldun bat bizi da emen. A EEs 1912, 73. Esango dautse idiak egaxka dabizala lorarik lora, erleak balira lez, da bete betean siñistuko dau. Kk Ab II 115. Nere poza berengan bete betean dezaten. Ol Io 17 13. Elerti lanari lotu zan bete-betean. Lab Y 1933, 254. Arrain gustijai begijak atera eutsezala bete-betian usterik. Otx 138. Zure ittaunari erantzuteko bete-betian yatordan [ipuin] bategaz gomuta naz orain. Ib. 57. Osakintza Ikastola eratzeari ekitea deritzaigu egokien. Ustez eta ekitez, bete-betean astea. EAEg 12-10-1936, 29. Turmoiak gero ta bertarago entzuten dira eta ekaitza bete-betean sartu baño len ea etxera irixten naizen. Eizg 172 (ap. DRA ). Yainko-erantzunok bete-betean ezpadira burutzen. Zait Sof 81. Indart-Zuburu / lo ditut bete-betean; / zeruak lurra / besarkatzen du bakean. "Duermen plenamente" Or Poem 513. Aizeak bete betean zekarrenan [odeia] Napar aldera. Or QA 74. Egia da gizon orrengan Iainko osoa bete betean dagola. Ib. 154. Musikaren usai au, guk, bete-betean, XIV-XV gizaldikoa dala uste degu. Lek SClar 110. Kopla au, kopla gotikoa da bete-betean. Ib. 112. Itz arekin guk esaten deguna beste izkuntzek itz bakar batekin ain errez ta bete-betean ezin esan dezakeana. Ib. 129. Onen gorputzean baitago bete betean iainkotasuna. Or Aitork 59. Bere loikerizko asmoak Eiheragaraiko gaztañadian bete-betean ustutzeko. Etxde JJ 112. Egiñaren ikaragarrikeriaz bete-betean oartu zen. Ib. 157. Ekaitzak bete-betean artuta zeuden. Anab Poli 61. Alako batean botatzen diote Benturari merenge dalako bat eta begian bete-betean jo. Ib. 101. Ixildu barik beti ezne-eske ebizela-ta, Lanbreabetarrok bete-betean asperturik ei-eukiezan. Akes Ipiñ 29. Adimenduak jakiñarazten dion ongia, borondateak bete-betean eta mugarik gabe desiatzen du. Vill Jaink 145. Aristotelek bete-betean onartuko luke arrazoi-bide au. Ib. 150. Gugan eskas direnak beragan bete-betean aurkitzen direla. Ib. 151. Sartua da laztana / gogo zun baratzean; / bere gogara datza / loa, bete-betean. Or ( in Gazt MusIx 199 ). Utzi ditzagun oraingoz arazo oiek eta sartu gaitezen bete-betean gurean. MAtx Gazt 82. Mendeen iarraikun aundia, oraintxe, bete-betean asten da. Ibiñ Virgil 42. Bide okerrean barrena bete-betean sartzeko. NEtx LBB 39. Bete-betean asmatu dizuet, ezta ala? Ib. 146. Golpez da baña, burua austen / pixka bat asi gaitean; / nola artu nauten ezjakiñian, / ni emen bete-betean. Uzt EBT 86. Beste borobil bat eldu zitzaion eta jo zuan eskuan ta ontzian bete-betean. Berron Kijote 201. Rozinanteren lauazka aal-guzian ekin zion eta, jo zuan bete-betean aurren-aurreneko errota. Ib. 94. Gudatea bete-betean baizebillen. Ataño TxanKan 31. Udara bete-betean zan. TxGarm BordaB 104. Gaiñeko txaparen erdi-partea [...]Mielen seaskan zegoan, burukoa bete-betean arrapatzen zuala. JAzpiroz 58. Gogoratzen naiz, Karnabaletan ari giñala bete-betean. Ib. 58. Ondarrora iritxi giñanerako, illuna zan bete-betean. AZink 61. [Platonengan] loratu baitzen bete-betean Greziako filosofia. MEIG III 76. Gu bete-betean ukitzen gaituenak [=liburuak] . MEIG VIII 88.
"(A) boca llena, ao betean, bete betean" Lar. "(A) boca llena, osoro, ao betean, bete-betean, oso betean" Añ ( A). Cf. infra (e).
Amak orduan ondo esanezka / dirautsa bete betean. Zav Fab RIEV 1907, 94. Itzetik-ortzera ta bete-betian erantzuten. Otx 11.
A rebosar. "Llenamente, betebetean, osoro, betero, betakiro" Lar. "Atutiplén: (c.) naiadiña, bete betean, ugari; (V) gura dan guztia, naroro, oparo" Añ. "No cabe más: (c.) ezin geiagoraño, bete betean, neurri betean, artu alean" Ib.
Asnasa bete-betean artu biar dala. Anab EEs 1919, 155. Arnasa bete-betean artu zun, gizajoak bere gogoz alde egin zionean. Etxde JJ 269. Iturri garbiak eta erreka bizi-biziak, ugari ta bete betean ur gardenak ta onak eskeinka. Berron Kijote 124. Egoaizea aoko zuloan bete-betean nuala. Albeniz 178.
b) (V). "(Vc), a duras penas" A. "De milagro, por un pelo. Bete betian librau naiz oker aundi batetik. Bete betian eldutzen zan biar nebanera, aldian neroian dirua" Etxba Eib.
c) (Estar, etc.) totalmente lleno.
Aoa bete-betean eukan zeziñaz da ogiz. Ag AL 55. Donamaritarrek Elizatxora biltzen dire atea bete betean. Or Mi 142. [Koroa] bete-betean zegoan. Anab Usauri 34. Prantziskotarren eleiz bikaña / orra or bete betean. Basarri 21. Ta gaur negarrez ikusten zaitut / begiyak bete betian. Salav Auspoa 39, 92. Tokia bete-betean arkitu zanean, orkesta-oldegian iru txistulari sortu ziran. NEtx LBB 63. Ordurako illargia [...] zeru ozkarbian bete-betean agiri zan. Ib. 15. Bere illetak ospatu ziran / eliza bete-betean. MMant 166. Pozez bete-betean / zelebra bearra. Ayesta 65. Gosez bete-betean / azeria jun da. Ib. 112. Alaitasunez bete-betean / pasa nun txiki-denbora. Insausti 71.
d) "Bete-betean [...] (V, G), convencido, confiado" A. "Bete betean egon, estar convencido (V)" A EY III 265.
e) (Tras sust. en caso absoluto, det. o indet.). "Aoa bete betean esan (Vc) [...] aho bete betean (G-to, L, Sal, R), confesar de plano" A. "Begi bete betean ikusi (V-arr-oroz-ple) [...], ver una cosa perfectamente" Ib. s.v. begi. "Ago bete-betean esan, confesar de plano (V-ple-m)" A EY III 324. Cf. BETEAN (b).
Aoa bete betean esaten zuten. Izt C 395. A, ze artaldeak! Zelaiak bete-betean, da mendi egaletan gora ta gora, gaillurretaraiño. Ag AL 41. Aoa bete-betean esan leike, guztiz zala ona. Ib. 73. Ba nik ori begi bete betean ikusten dot. Zam Manual 18. Agur bat egin bear dizutet / biotza bete-betian, / bai al dakit ba zer pentsatzen e / naguen nere artian? Uzt Auspoa 67, 121. Auteskunde horrek ukitu nau / bihotza bete-betean, / pozaren pozaz sentitzen baitut / malkoa begitartean. Xa ( in Mattin 23 ). Naiz-ta guztiok amantzat giñan / biotza bete-betean. FEtxeb 46. Ago bete-betian esan euskuen, multa guztiak ura botatiagaitik bakarrik zirala. Gerrika 198.
BETE-BETE EGIN.
a) Llenar(se) totalmente.
Bakallao kiskaldu ta sardin gaziak janaz, sagardoz bete bete egin arteraño. Izt C 179. Sagardoz bete-bete egin ta asten ziran deadarrez. Urruz Urz 12. Eliza goizaldero ta iluntzetan bete-bete egin oi ziguten eliztar jainkozale aiek. A Ardi 113. Zerutik asotsa egin zan, aize bizi-bizia baletor bezala eta aiek zeuden etxea bete-bete egin zuan. Inza Azalp 84. Pernandok zaku aauundi bat, esponjaz bete-bete egin zuan. Muj PAm 61. Beingo-beinguan ardauz bete-bete egin eban askea. Otx 155. Lanik egin barik, urdalla bete-bete egiten yoat. Eguzk GizAuz 104. Teatro guztia bildur-aizez bete-bete eginda zegoan. Lek SClar 141. Bi sakelak bete-bete egin zizkan. Anab Poli 139. Aoa ezik, biotza ere bete-bete egiten didan Bordaxar. Ataño TxanKan 25. Bagoi bakotxian berrogei, ez geiago-gitxiago, danok zutunik bete-bete egiten genduen. Gerrika 100.
b) Llenarse de comida, hartarse. " Aspaldiko partez, bete bete eiñ naiz " Etxba Eib.
Gozua eritzi zetsan [janarixari] botikarixuak eta eiñ eban ekiñ-aldi on bat, bete-bete eiñ zan arte. Etxba Ibilt 473. Bete-bete egingo ez bagera ere, 12 t'erdietan eseri. Zendoia 184.
"Asko edan. Riojatik bete-bete eindda etorri zittuan " Elexp Berg. "Erabat, bapo edanda dagoela adierazteko erabiltzen da" ZestErret .
Sartu dira [taberna] barrena. An billatu dute, bete-bete eginda. BBarand 28.
c) Hartar(se), asquear(se).
Beti Arnoldo, beti andre Luzia, beti arpegi illuna, beti txoria gordeta, ta azkenean ateak itxi [...]. Begi bietaraiño bete bete eginda nago gero. Ag AL 39.
d) " Bete-bete inda [...]. Emakumea haurdun dagoela adierazteko" ZestErret .
BETE-BETEKO.
a) Pleno, completo, íntegro.
Nok uste izango yuan i lako euzkeldun bete-betekuak apellidu ori euki biar ebala? Kk Ab II 183. Zer zatozkit, "Uitzi" adiskide miña; zer, Homero, Anakreonte, Virgilio ta Ciceron buruan edukiagatik, bete-beteko euskaldun zaitugun ori? Ldi IL 41. Emaztia betiko artzeko ames egin, eta bete-beteko mustadea artu eragin! Otx 87. Bere begien aurretik aienatzen ikusi zunean bete-beteko lasaitasuna nabaitu zun. Etxde JJ 131. --Nolakoa zan nere ama, Ana? --Ura, bete beteko andrea, Milia. NEtx Antz 9. Maitasunak galdu niñuen... nere senarrak zidan maitasun itxu arek, maitasun bete-beteko arek. Ib. 83. Aitortuaz arrazoi / bete-betekuan. Olea 212.
" Bete betekoa, ajustado, adecuado (V)" A Apend.
Nekaturik piska bat Fortunak burua, / Eman zien kontseju bete betekua. AB AmaE 334. Jolasgarriak izaten dira zenbaitzuen izengoitiak, ain zeatz asmatuak, ain bete-betekoak. Anab Usauri 98.
b) (En expresiones como aho(a) bete-beteko, 'que se dice a boca llena, abiertamente').
Zeñari deitzen diogun aoa bete beteko izen gozo ezin egokiagoarekin Jaungoikoa. Izt C 209.
c) (Tras sintagma nominal que expresa longitud o capacidad).
Leku egin zion Franziskori, bera bete-beteko zulua eginik. Bv AsL 45. "Aita" etxea bete-beteko izena da. Ag AL 110.
BETE-BETERIK.
Plenamente, de lleno. v. BETE-BETEAN. Cf. BETE-BETE (A, a).
Españan, gaztel-olertikera jatorrean errotuaz, Fray Anbrusi Montesinogan bete-beterik nabari dana. Gazt MusIx 162.
BETEEGIZ.
Bethegiz zorroa lehertu doa. "Par trop remplir, le sac vient à crever" . O Pr 511.
BETEENEAN (Tras bere, etc.). En su plenitud.
Eztago argizagia bethi bere betheenian. Egunaria 13-3-1958 (ap. DRA ).
BETE-ERAGILE.
Ejecutor, que hace cumplir.
Erabagi onen bete-eragilliak ixango dira Erki-baso Agintaritzak. "La ejecución de tales acuerdos" . (1918) ForuAB 139.
BETE ERAGIN v. betearazi.
a) Hacer llenar.
Bere paperak bete eragingo deutsaz, eta orra! zadorlaria izango dau etxean bertan. Erkiag BatB 125.
b) Hacer cumplir.
Agintariak zuzen ori bete eragiteko ardurea bai, ori eurena dabe. Eguzk GizAuz 100. Ipiñiriko baldintzak be zeatz bete eragingo leuskioez eta bete gura eztituanai baserria kendu. Ib. 124.
BETEGARREN v. betegarren.
BETE IZAN (-th- Dv, H, A (que cita el ej. de Dv Ruth)). (Precedido de genitivo). Ser tanto como, igual, comparable a. "Bata bertzearen bethe dire, ils sont l'un autant que l'autre. Ez da zure bethe, il vous est inférieur. Ongia ez da gaizkiaren bethe, le bien n'est pas en proportion du mal" Dv. "Égal en force, capacité. Nor nahi baduk hire bethe, n'importe qui est autant que toi, t'égale. (Locution usuelle) Ez othe naiz hire ahoaren bethe? ne suis-je donc pas plein ta bouche, que tu me traites faisant la bouche petite, en termes de mépris?" H. "Elgarren bethe dira, ils se valent" Lf Gram 296.
Grazia aurkhitu dut zure begien aitzinean, jauna, [...], ez naizelarik zure sehietarik baten bethe. "Quae non sum similis unius puellarum tuarum" . Dv Ruth 2, 13 (Galindez ez naz aldentzeko zeure otzaiñen bategaz, Ol zure mirabeetako iñor bezainbateko ez banaiz). Buruz, besoz, zangoz, behakoz / direla gure bete, / frogatu behar lukete. Etcham 75. Dizipulua etzaio bere nausiari nausi; ontsa baino hobeki da, dizipulua nausiaren bethe balin bada. Leon Lc 6, 40 (Lç, TB bezala, Oteiza, Brunet bezela, He, Dv bezalakoa, Ol, Or bezelakotsu, Leon bethe, Ker lakoxea, IBk adina). Aita Jainkoaren barrenean eta Beraren bete, Semea Jaungoikoa ere betidanik da. Or MB 65. Zoro batzuek daukate haren gozamena zurearen bete dela. Mde Pr 107. Ene gostuko elgarren bethe izanen dira. (Hablando de los jugadores de pelota). Herr 19-3-1959 (ap. DRA ). Xahalaren larrutzailearen bete da atxikitzailea. EZBB II 133. Oiñen bete, zapata. Ib. 77 (Interpr?).
BETEKI. Llenando.
Tolare mukurutik erraran albo-atearen erretena beteki, zugan apardunera ixurtzen denean. Or Mi 29. Ezti ta epel bli-bli dijoazte, bere ildo zabalak beteki, Ibero ibai aundiaren beso luze ta berdiñok. Eston Iz 139.
BETEKO.
a) (Tras sintagma nominal que expresa longitud o capacidad, en caso absoluto indet. o det.). " Lau-sei gizabetheko zuloa da (BN-ciz), gizabeteko otea badago; ni bete ta geiagoko putzua zegoen (G-azp), ni betekoa baino handiago da putzua (V-arr, G-azp, AN-gip), gizabeteko elurra bazan (G-azp), gizona beteko ura zen an (G-azp)" Gte Erd 13.
Atzapar bat bazuen / kana betekoa, / atzeko azkazala / zenzadarrekoa. It Fab 69. Bermeotar eulea / Mundakara doa / salduten euna zabal / kana betekoa. Azc PB 238. Etxea beteko gizona! Jeesus! Ag G 214. Arra beteko uretan itoten zarie-ta. Kk Ab I 16. Launa kana beteko / ginduzen tronkuak, / sarri ez dira ikusten / plazan olakuak. EusJok 85. Or zegok leioa beteko buruarekin. Anab Usauri 8. Bera beteko aga sartuz okozpetik, / seien artean arin jarri dute zutik. "Le meten al marrano un leño de su longitud" . Or Eus 138. --Txikia al-nintzan orduan? --Esku beteko aurtxoa artean. NEtx Antz 10. Zaztar-ek atzo be, itsasoak beteko moskorra eukan aldean. Erkiag Arran 18. Andra Birjiña Maria, / eguna dagoan argia! / Zeru beteko eguzki-aro / urtetako bai ederto. Gand Elorri 62. Poz zabalgarriz edatuko da / zuritasun guzti / lur eta zeru betekoa. Ib. 51. Masta beteko kandelia, Ama! "Una vela como un mástil" . Irigoy Kanala 76 (ap. DRA ). Ez zion oin-beteko lur-zatirik ere eman beretzat. IBk Act 7, 5 (IBe oinbete bat; oinaren bethea ). Bi koltxoirekin furgoneta beteko oea. Zendoia 135. Atie beteko gizona. Gerrika 32.
Semejante, equivalente.
Marsellatar aipatuak irabazi uste zinan: ez omen zinan barerik. Lalagantek ordea, bera betekoa arkitu zinan Muriesko Cri. '[Lagalante] trouva son homme dans le Cri de Mouriés' . Or Mi 14.
(En la expresión bera beteko, 'como él solo').
Gizon aundi, eder, itzez bera betekoa, agintari sendoa, beartsuekin onbera. Or Mi I. Mutil galanta, mendia lakoxea, ta bera beteko biotz ederrekoa. Erkiag Arran 27. Beste arrantzale zaar jator bat yoian, "Laba" zintzoa, ona bera betekoa. Ib. 80. Gabontza! Izan bere, ba dirudi nagusiaren arpegiak; musu biribil, begiak bera betekoak, betozkoz edo betillun, irribarrerik egiten bere ez dakiala. Erkiag BatB 123.
(Tras gen.). " Ahoaren betheko puska, morceau qui remplit la bouche" Dv. " Ur asko dao? Gizonaren betekoa bai (G-azp)" Gte Erd 13.
Nehork ez bide du aldagarri zahartu bat oihal berriz osatzen: eraman liro ezen bere betheko zathia berriak zaharretik, eta zen baino gehiago urra lezake. HeH Mt 9, 16 (Dv bere betheko zathia, Leon bere betheko puska; He bere puska, Ur bere betetasuna). Aztal biribil eta / zangar ertsia, / eskuaren beteko zango bihia / ttiki ttikia. Elzb Po 190. Ondo-ondoan, untzixka batzuen hagek hedatzen dute, uraren gainerat, bere bethekoa baino itzal luzeagoa bakotxak. JE Ber 91. Plazaren betheko gizona (Etxegorri pilotaria). Egunaria 20-4-1955 (ap. DRA ). Besoen beteko gizona da, ederra ta zabala. Zait Plat 45.
Semejante, equivalente. " Bi pelotari elkarren betekoak, dos pelotaris tan hábiles el uno como el otro (AN, L)" A EY III 340. Cf. BETE IZAN.
Perkain eta Azantza, / zer pilotariak! / Elgarren bethekoak, / joile bihurriak. Zby RIEV 1908, 90. Oren laurden batez arizan ziren, elgar ezin garraituz, elgarren bethekoak biak! Barb Sup 180. Andik urte batzutara atera zun olerki-sail bat "Lis isclo d'or" (Urrezko ugarteak), oraintsuko edozein literaturetan azaldu den gauzik onena bezain ona. Urrena, "Nerto", "La Reina Jano", [...], ta "Lou pouemo dou Rouse" Rodanoko eresia, beraren betekoak. Or Mi V. Argia erne baño len / Jesus, gizonen erostun, / Aitak Beraren beteko / barnez barren erne zindun. Or MB 78. Izenaren beteko mintzalari ote zan, aundiago, txikiago. "Eius facundiam, utrum conveniret famae suae an maior minorve proflueret" . Or Aitork 121. --Nor atera zan nagusi? --Biek elkarren beteko. Or QA 191. Jainkozko Pieridak; aski bezaio zuen olerkariari auek kanta al izatea, [...]; zuek biurtuko dituzute Gal-en beteko. Ibiñ Virgil 63s. Oraindik ez dut uste Vari edo Kinaren beteko naizenik. "Neque adhuc Vario uideor nec dicere Cinna digna" . Ib. 60. Gure aldian izan artean guhaur [zahar maite] heien betekoak. Larre ArtzainE 345. Hutsaren eta guziaren betekoa. "Igual al todo y a la nada" . MEIG IX 131 (en colab. con NEtx).
(En la expresión bere beteko 'como él solo').
Zabala jauna, beharbada, ez zen idazle izugarria, baina gizona, arraioa, bere aldiko, bere biziko eta bere beteko gizona izan genuen. MEIG III 97.
" Ene betheko zama dakhart, je porte une charge à la mesure de mes forces (le suffisant, la mesure suffisante. Syn. doia, deina)" H.
b) (En expresiones del tipo aho(a) beteko, bihotz(a) beteko, etc.). " Agoa beteko itza, palabra dicha con placer (G-azp)" A EY III 324.
Ikusikozu zelan biotza birbiztuko yatzun agoa-beteko baietzaz. Echta Jos 227. Biotz beteko eskerrak ageriten deutsudaz, nigaittik ainbeste bidar artu dozuzan naibageakaittik. Ib. 351. Otoi bero biurtzen dakien doiñu ta esangura ao betekoak. Erkiag Arran 196. Eskatu bezin aguro, arpegira botatzen zion aboa beteko ur guztia. Anab Poli 113. Amerika, Afrika, Madrid, Barcelona, aoa beteko izen oiek zer ote zeukaten. Ataño TxanKan 120.
c) (Tras gen.). Que satisface. v. BETEZKO (b).
Neure naiaren betekoa da. Gand Elorri 180. Batzuetan ots loisingarriz gogoaren beteko ta liluragarri. Zait Plat 123 (cf. ejs. de gogo beteko s.v. GOGO BETE).
BETE-LAN (V-gip, G-azp-bet). "(G-bet), trabajo de relleno" Zt. "Betelan, trabajo de relleno en obras" Asp Leiz2. "Relleno (en construcción)" Echaide Orio 99. "Sakonunia berdintzeko betelanak eitten dabiz" Elexp Berg. "Betelan aundixa dago or ein biarra" Ib. "Eraikuntzei buruz ari garelarik, zulo bat lurrez bete" ZestErret.
Etxeak bota, bete-lanak egin eta gaur terreno abetan Papelera Oarso dago. Salav 25. Cesarek dioenez, akitanoak --gure senideak-- trebeak omen ziren zula- eta bete-lanetan: "...propterea quod multis locis apud eos aerariae secturaeque sunt". MEIG III 46.
"Betegarri egiten den lana" ZestErret .
Alperrikako betelan asko egiten da bertsotan. Basarri Auspoa 178, 16. Arantzazurako lanak prestatzeko hautatu zuten batzordea [...], bete-lan gisa, batasunerako balio zezakeen eredu baten zenbait ezaugarri nagusi markatzen hasi zen. MIH 223. Itzulketa ez da prestamena baizik, bestetarako bete-lana. MEIG II 50.
BETENA.
a) (Tras sust. que expresa tiempo). Un (...) completo cada uno.
Bi milla bildots urte betenakoak. Izt C 169.
b) (Tras sust. que expresa capacidad, y seguido de sust.).
Edontzi edo baso-betena ardao eskiñi ta emoten eutsien ostutakoei. Kk Ab I 117. Erabagi eben Durangokortara yastea, bertan, atsedenaz batera, katillu betena esne edo artzeko. Kk Ab II 160.
BETEN-BETE. De bote en bote.
Ikusten zan Elizea beten-bete artu eziñalan, orretako lenengo ganezka egiteko bestean ipiñirik gizonezkoz Elizganbaraak. Ezale 1897, 371a.
BETEREN BETEZ. De tanta plenitud, de tanta saciedad.
Ez ete gara atsegiñez nozbait aspertuko? ez ete asearen-asez ok egingo? ez ete beteren-betez iguindu ta naskatuko? Ibarg Geroko 28.
BETETZEKE (V-arrig-gip, G-azp; betetzake G-azp; betetzeka V-m-gip; betetzaka V-gip). Sin cumplir. "Sin completar" EI 209.
Jesusek baziekien, zer gauza ziran oraindik betetzaka. Lard 462. Medelek sakel betea ta biotz ona ditu, agintzen duena eztu betetzaka uzten. A Ardi 50. Zeruko agindua betetzeke ezin dezaket utzi, aita. NEtx Antz 52.
BETE-HUSTU. Carga y descarga.
Leorrian millaka burdiak eta askozaz geiago gizonak ontzien bete-utzituan zereginduta. Ag Ioan 275.
BETEXE (Aprox. de bete). Llenarse bastante.
Etxetako egon lekhuak betheak dira, ostatuak ere bethexeak. Herr 5-7-1962 (ap. DRA ). Barne-elizatto pollita, ortzirale guziz betexetzen dena. Larre ArtzainE 315.
BETEZ.
a) (Precedido de sintagma nominal en caso absoluto, det. o indet.). "(A) velas tendidas, bela beteaz, alzapi betez " Lar. v. BETEAN (b).
Bihotz guziaz eta aho bethez laudatze. "Toto corde & ore" . SP Imit I 25, 9. Erregiña hark berak zuri / Egiñ zarotzun grazia, / Idoskitzera emateko, / Ahoa bethez, egia. 191. Errepublikaren pharteko direnak mintzo ziren, egun oroz, ahoa bethez, heien arabera gizon handi batez. Elsb Fram 144. Botz eta erne, hatsa hartzen dugu orok bulhar-bethez. JE Ber 77. Soinka elgarri, lepoa bihurrian luze, iraina atheratzen zaiku zonbaiti aho-bethez. Ib. 93. Anartean ahur-bethez aberats dadila beraz, ahal badu, Donostiako sendalaria. Ib. 88. Ohartuko zirete ardura, jende xeheen umeek sendimendu maiteagoak erakusten handienenek baino, dio bihotz-bethez gutarik batek. Ib. 30. Zertara datorren. Zuri esku-betez mesedeak ekartzera, zure zoriona emen lurrean egitera, gero zeruan ere egiteko. ArgiDL 44. Lau ziza-larre aratu ditu / argi-urratzez batean... / kolkoa betez etxeratu da, / gorde ditu baztarrean. "Ha vuelto a casa con el seno lleno de setas" . Or Eus 223. Aurra besoan zeukan emakume gaztearen aurrean pasatzerakoan ao betez esan zion. Ugalde Iltz 34.
b) (Tras bere, etc.). Plenamente, en su plenitud.
Bisita nazazu zure salbagarriaz, ispiritualki dasta dezadantzat sakramendu hunetan bere bethez ithurburuan bezala gorderik dadukazun eztitasuna. "Quae in hoc Sacramento, tanquam in fonte, plenarie latet" . SP Imit IV 4, 1 (Mst erras gorderik beitago ).
BETEZ-BETEZ.
Daminda sabela betez betez naiz batsez <vasez> naiz satsez. "Ponga el vientre de lleno en lleno, siquiera de orujo o de basura" . RS 99.
BETEZ-BETEZEAN. Totalmente.
Betez-betezian ukaketan ditubanak. msOñ 237v.
BETEZEAN. Enteramente, de lleno.
Ha, nire aiskidia! eta zeiñ betezian eta biotzetik lotsaiaketan dituban, modiaren aize utsagaz kamalue pistia zatarraren antzera, puzturik bizi dirian, emazte zatar, perraska, ibildaun, buru iritsi eta berekoi guztiak! msOñ 237v.
BETEZKO.
a) (Tras tema nominal nudo). Lleno de.
Olan iñardun gaztiak orbel betezko bidian. Laux BBa 34.
b) (Tras gen.). (Lo) que sacia, satisface. v. BETEKO (c).
Xalbat, ene atsegin beteko gizona dut. --Zure aragi-griñen betezkoa ba-liteke, ez ordea zure animaren asegarrizkoa. Etxde JJ 142.
BETTE.
a) (R-is; betta (rad.) R-is). (Forma con palat. expresiva). a) "Bette diar, lo he llenado; ez betta, no lo llene" Iz R 303.
b) " Bette (R-uzt), presumidito, satisfecho. Gizon kori bette bat da, ese hombre es un presumidito (dim. de bete)" A.
EZIN BETEZKO.
a) (-th- Dv). Imposible de llenar.
Zer zilo ezin betezkoa, edo nekez beteko dena ontsa! HU Aurp 152. Ortatik gelditu zaidan beti biotzean ezin betezko utsa. Or QA 45.
b) "Qu'on ne peut [...] accomplir" Dv.
Nire agintzak, zorigaitzez, ezin betezkoak dira. Etxde JJ 75.
NEURRI BETEAN, NEURRI BETEKO. v. neurri.
OSO-BETE (Añ). Pleno, completo. "Confianza, fidanzia, ustegida, konfianza, uste oso betea" Añ.
Erditsiko dezue zeren zori ona ta gloria ta izanen betiko atseginz oso betea. Mb IArg I 332. Guziz bere erara dagoala, atsegin-kontentu ta atsedete oso bete batekin. Ub 134. Zeren kontrizio egiazko oso beteak barkatzen baititu bekatuak. CatAN 50. Santu andi onengan fede oso betea dutelako. Izt C 210. Uste oso betea zeukan, ara joateko agindu zion Jainkoak lagunduko ziola. Lard 40. Urrikaltasunezko Ama onek ordañsarituko duelako uste oso betean. Arr May 14. Zuzentasun oso-betea nagusi agiri den beste mundu bat. Vill Jaink 107. Artean bederen ez du inork, jende piloa saiatu delarik, esplikazio oso-beterik aurkitu. MEIG VI 49.
Pozkida eta atsegintasun oso bete betean. Izt C 110. Gauza orrek ba-dituelako zorion oso bete-betea emateko bear diren doai guztiak. Vill Jaink 127.
1.a asibarrien edo kristinau onena; 2.a aurrera doazanena edo onerazpentsuena; eta 3.a oso beteena. Itz Azald 200.
OSO-BETEAN.
"Llenamente" .
HUTS EDO BETE v. huts.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper