1 erre.
I. (Vb.). Tr. El sust. vbal. erratze- lo emplean todos los escritores suletinos, y Dechepare (153), Leiçarraga, Materre, Axular, Duhalde (189) y J. Etchepare de Jatsu; hay erretze- en todos los autores meridionales y en Etcheberri de Ziburu, Haramburu y el resto de los labortanos, y en CatLan (60) y JEtchep (114). El radical vbal. erra se documenta en Dechepare, RG, Materre (285), Axular (390 (V 255)), Oihenart, Tartas (Onsa 13), Etchahun (592) y CatS (8). Al menos en Axular se encuentra la diferencia entre el participio erre (erre zituen Ax 125 (V 82)), y el radical vbal. erra. Leiçarraga emplea ambos como radicales: erre zedin (Mc 4, 6), erra zezan (Mt 22, 7).
1. (gral.; Lcc, Volt 57, SP, Mic 5v y 8v, Urt II 271, Ht VocGr 336, Lar, VP 83r, Añ, Arch VocGr , VocBN , Gèze, Dv, H) Ref.: A; Bon-Ond 156; Iz Als; Etxba Eib; SM EiTec1; Elexp Berg .
(Aux. trans. e intrans.). Quemar, arder, abrasar; arder, abrasarse, consumirse (de amor, pasión, etc.). "(En el tratamiento térmico de metales), calcinar. Piezia sutan neukana be aztuta najeuan da erre jatak konturatu orduko " SM EiTec1. Tr. De uso gral.
Martin de Oibar an erre eta egosi. Beot 68. Ganboarrok su emaitean / asi dira, ta onegaz urten daude beralan / oñeztar barruangoak / zein erre ez zitezan. Mondr 30ss. [Amoriak] suiak bano gaizkiago erra diro gizona. E 141. Baina baldin kontinent ezpadirade, ezkon bitez: ezen hobe da ezkonzea ezen ez erre izatea. "Bruler" . 1 Cor 7, 9. Bigarren aingeruak io zezan tronpetáz, eta mendi handi suz erratzen zen bat bezala egotz zedin itsasora. "Montagne ardente de feu" . Apoc 8, 8 (v. tbn. la expresión suz erre en Mb IArg I 150, Dv Lab 307). Oi ta [suak] erre dau / Jandoneanez kalterik. Lazarraga A28, 1202v. Asko erre da / barruan joia galantik. Ib. 1202v. Jagi zidin nagia, erra zizan uria. RG B, 1 ( RS 294 iaigi zidi nagia, erra zizan uria; v. tbn. en contexto similar O Pr 257). Zeren [burdin goriak] erratzen zaituen. Ax 308 (V 205). Urean ito edo suan erra, da kalte bera. O Pr 460. Bethikoz ifernian erratzeko. Bp I 115. Burdin goriz erre behar dizula an edo emen zere gorputza. Mb IArg I 174. Gizon, abere ta beste gauza guztiak erre ta auts beltz biurtzen ditu. Cb Eg II 140. Su eman zioen bere palazioari eta erre izan zuen bere burua. Lg I 347. Erre bear dozuezan bedar gaistoak. LoraS 185. Ines sutan erreetako sentenzija. JJMg BasEsc 231. Sü gorri bat da jaikhiren / [...] Itsasua da erreren, / Hurak oro agortüren. UskLiB 217. Lurrinkaiak edo usanbelarrak erretzeko aldarea. Lard 82. Erre baxen laster sartu biar da erria ur preskuan. Gero asko da estaldutia zapi bustijagaz ta ezkotu sarri osatu dedin. Ur Dial 78. Uztailaren akhabantzan, erretzeko bero batez athera zen Iñazio ospitaletik. Laph 40. Ura piztu eziñez, erre ditu ogei ta zazpi poxpolo, baita ere eskuko bi beatz. Urruz Urz 30. Kartuxen erretzeko, tiroka artzeko. Elsb Fram 72. Ezarri zuten [sainduaren gorputza] zena zen bezala, erran nahi baitut erre-belztua eta batere soinekorik gabe. Jnn SBi 151. Erremu-saindu hartarik ahutara bat arthikia ere zuen su-phizkiaren erdira, karrask karrask erre zadien han. Barb Sup 142. Neure bijotz au pozezko sutan / erre ta kiskaldu dedin? Enb 44 (v. tbn. erre (e)ta kiskali en: Cb Eg II 123 (txiskaldu), Gco II 67, Astar II 237, Lard 20, Dv LEd 222 (zizkaili), AB AmaE 353, Arr GB 83, Ag AL 98, Alz Bern 78, Kk Ab I 37, ArgiDL 30, Inza Azalp 42, Or Eus 61, Munita 127, Etxde JJ 187, Erkiag Arran 157, Basarri 129, Zait Plat 53, Lab SuEm 172, Berron Kijote 86). [Zuaitz-adar ustelak] moztu ta sutan erre. Ir YKBiz 453. Ene, bixar-moltsua erre yaka atsuari! Laux AB 64. Españiko gorriek elizak erre ditutela? Or QA 78. Etxea bere, erre yakon etxea bere, ez eban osoro galdu. Erkiag Arran 176. Gau guztian eukiko al nuan kandela erretzen? Anab Aprika 49. Zertako hil dudan Mixel, zertako hil-eta, erre dudan lastoz eta petrolez, ez dakit, nihaurrek ez dakit. Larz Senper 10. [Tximistak] leiuetako kortinak ere / erre-lardastu zituan. Uzt Sas 266. Labean ikatza ondo erregabe gelditzen danean. TxGarm BordaB 25. Oihan gehiena erre zen. Etchebarne 50.
Escaldarse.
Ur beroaz erre dena, hotzaren beldur. Saug 168.
Deba erre-keiñua. [...] Erriari su eman bear ziotelakoa egin; erria ikaratu. Or SCruz 71s.
"La verdad amarga, egiak sasiak erretzen " Aq 248.
Consumir, gastar (combustible). " Esantza guti erratzen dü (BN-arb, S); [...] zenbat litro gasolina erretzen du (G-azp, AN-gip, S)" Gte Erd 103.
Egiten dabee pekatu olagizonak, [...], biar dan baño ikatz geijago erretan bada. Astar II 162. Egun guztiko geratu bako ibillian ikatz asko erreten ebelako itxasontziak. Etxabu Kontu 118.
Consumir, gastar.
Gerraterako armak probatzen / dabiz milloiak erretan / eta gizonak goseak ilten / munduaren bazterretan. Auspoa 39, 103. Alegiñak erre bear dauz bere lana porrokatu ez dedin. Onaind STeresa 95. Urte osoa karmeldar bizitza errotik ikasten erreko dausku. Ib. 37. Aizkoran eta sega-saltsan erre nituan neuzkan indarrak. Albeniz 213.
Gaixoari atseden pizkat emotearren, aldika erreko dabe bide arloa. Onaind STeresa 44.
Provocar ardor; irritar, causar irritación (en la piel, etc.). "Picante de la pimienta, minkaiztu, mindu, erre" Añ (parece evidente que se trata de un verbo, no de part. en función de sust.). "Causer de la douleur" Dv. "Escocerse. Umiak ipurdixa erreta dauka" Elexp Berg.
Uraren gatztasunak mihia erre ta ura bota. Mb IArg II 279. Belaunburuak erre dizkoen bideko asunak. TAg Uzt 280. Ao-sapaia erretzen dun baratzuria. Or Mi 89.
Izardiarekin erre egiten ziran nere beatz tarteetako granoak. BBarand 139.
Resecar. "Reseca (la garganta, fauces) [...]. Eztarria egarriak erreta " Gketx Loiola. .
Hordiak anhitz edanez egarritzenago baitira, zeren arnoak erratzen baititu. Ax 292 (V 194). Gresalak erre eztaidan / neure arpegiya. DurPl 64. Negu danetan leiaz dakustaz / errerik solo ta larrak. AB AmaE 30. Eguzki galdatan arpegia erre jakon. Ag Kr 143.
Impacientar(se); irritar(se). " Erreta egon, estar mosca" Etxabu Ond 113. Cf. infra (II, 1).
Aiphatzeaz beraz ere errabiatzen da, erratzen da, arneguz eta iuramentuz hasten da. Ax 302 (V 201). Gisa onetan aitutzen zaio bizilagunaganako ongi nai, eta amorioa: eta andik aurrera edozeñ gauzak erretzen du. AA I 575. Joanes bazter ikusi nahiak errerik dabila, lurraren itzulia hiruetan egina daukalarik. JE Bur 109. Ke zulo ontan nazkatuta natxeon, gizonezkoak erretzen ari baitziran, eta eztiñat une bat geiago luzetsi nai. Plazan itxoingo dizutet. Etxde JJ 203. Artzaia, bizi zera / naiko zoriontsu, / da ni aldi berean / erreta naukazu. Insausti 154.
"Alcoholizado [...]. Botillatik kinka kinka eranaz, denbora gutxian ardoak erreta utzi zuan " Gketx Loiola.
"Quemar(se), deseperarse. Erreta dabill lantokixan " Elexp Berg. "Buru belarri politikan sartuta ibilli zan da azkenian erre egin zan" Ib.
2. (gral.; Lcc, Volt 113, Mic, Lar, VP 25r, Añ, Arch VocGr, Gèze, Dv, VocB ) Ref.: A; Bon-Ond 156; Iz Ulz; Etxba Eib; EAEL 131; Elexp Berg .
Asar, tostar; cocer (el pan, etc.). " Erre: [...]. También se indica con esta palabra la idea de 'freír', pero para eso tiene que ir acompañada de otra palabra: oriotan erre 'asar en aceite, freír'; koipetan erre 'asar en manteca, freír'" A. " Erreahal (L, BN, S), erreal (V, Sal, R), cuanto se puede asar" Ib. "Asar [...]. Sartaiñian erre, freír" Elexp Berg . Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos.
Herre baga koipatsu. "Sin asar, pringar" . RS 225. [Arrolzeak] batzuek frejiturik, berziak errerik. "Estrellados o perdidos; (fr.) éperdus" . Volt 162. Animaliak ere bere bazkak eta iatekoak, berehala, eho gabe, erre eta egosi gabe, iaten baitituzte. Ax 24 (V 14). Gizon hebainak gazna nahi errerik, hautsera erori eta egonen gaberik. "Rôti" . O Pr 196. [Ostia] da irin ta urarekin egiten dan ora erreaz ogi gelditzen dana. Mg CC 195. Hauts pian erratzen dituzte gazteinak. Arch Fab 223. Antxume bat erre artean itxedoteko. Lard 139. Erriko arrañik merkiena oriotan zerbait erre ta erbestean diru andiagaitik saltzeko. Ag Kr 100. Taloak zeñek erre? Ag G 28. Amaika arto erre zenduan ezkondu orduko, goiko kaleko laban! Echta Jos 72. Olako ikatzean erreak zeuden jatekoak beste sukaldetako suan egiñak baiño gozotsuagoak zirala. Lh Yol 10. Labea piztu behar zutela, labetara bat bixkotxaren erratzeko. JEtchep 21. Sartaiñan urdai pixka bat erre. And AUzta 46. Sagar batzuek ere ekarri erretzeko. Salav 19. Ogia ere etxean erretzen bai gendun. Ataño TxanKan 84s. Bakotxak baititugu handik [errekatik] atera eta zartainean erre eta janak! Etchebarne 20. Talo egiteko orea berak egin, taloak berak erre. JAzpiroz 23. Da emen erre ziran arkume pilluek! Gerrika 215.
v. tbn. Mic 3. Tt Onsa 104. Lg II 293. AA II 51. It Fab 25. Izt C 150. Gy 120. Hb Esk 215. ECocin 7. ChantP 238. AB AmaE 204. Sor Bar 102. Jnn SBi 88. Moc Damu 7. Iraola 117. JanEd II 145. Balad 148. Alz Burr 12. Barb Sup 70. Or Eus 137. Zerb Azk 97. Etxde JJ 62. Zait Plat 25. Osk Kurl 99. NEtx LBB 301. Uzt Sas 93.
Cocer (un recipiente de barro, cal, etc.). "Cuire les briques (AN-ilzarb-egüés-olza)" Bon-Ond 156. " Khisuaren erretzeko othea, l'ajonc propre à cuire la chaux" Dv. " Karia erre " Iz ArOñ (s.v. kare).
Nola thellaginak baitu / Hautsten bere elzea / Iduritzen zaionean / Eztela ungi errea. EZ Eliç 178.
3. Fumar. " I baino erretzaile andiagorik etxoat nik inor ezagutu. Azorria bere erreko euke ik (V-m)" A EY III 293. " Ez dot erretzen (takorririk) kalte eitten destanetik " Etxba Eib. v. pipatu.
A zer zigarrua! [...] erreko degu pipan beorren osasunera. Sor Bar 89. Eginak zituela gosari ttiki eta handiak eta erreak ere zenbait pipa. Elzb PAd 69. Naiz neronek ez erre, ezagutzen det zenbat aienatzen zeran orririk ez dezunean pipa betetzeko. Apaol 25s. Pipakada bana erreaz. Ag G 194. Zigarro puro aundia erreaz. MendaroTx 170. Zigarrotxo auxe erre arte egongo naiz. Lek EunD 14. Eztarriak kilikatzen zion, gehiegi erre zuen ausaz. Mde Pr 146. Artega nengoan: zigarroak erre ta erre. Bilbao IpuiB 106. Ez jauna, nere bizi guzitan eztot erre. SM Zirik 102. Umore ederrakin puro bat erreaz. Izeta DirG 69. Arrantzale zarrak pipa erreaz kontu kontari egoteko. Etxabu Kontu 193. Etzuan gutxi egin orrenbeste denboran ezer erre eta edan gabe egotea. Alkain 27. Zeren berak ere ez baitzuen sekula zigarreta bat erre. Etchebarne 41. Debekaturik zegoela erretzea. MEIG VI 162.
v. tbn. A BGuzur 135. Barb Sup 46. Jaukol Biozk 4. Enb 193. Kk Ab II 130. NEtx Antz 103. Etxde JJ 151. Anab Aprika 64. Vill Jaink 164. Erkiag BatB 160. Lab SuEm 170. Ataño TxanKan 84.
4. "(Vc, Gc, R), escarmentarse" A. v. UR HOTZEZ ERRE.
Kaiola-txoriek kaiola-txoriekana, larratxoriek larratxoriekana ta txirriskilek txirriskilekana, lendik erreta ezpadagoz, itsu itsurik etorten dire. A BGuzur 131.
5. Pegar un tiro, volar (de un tiro).
Eian zoinek erreko dion bertzeari burua tiroaz. HU Zez 22. Errebolbera esku eskuinean: --Hire sosa! Edo erratzen hut! JEtchep 114.
6. Tocar (la raya). "(L, BN, Sc), al juego de pelota, tocar la marca con los pies y perder el juego" A.
Zerura arraunak jaso ditute, / erre dute lêngo marra. "Al tocar la raya de salida" . Or Eus 398.
7. "(V-gip), ganar la mano en el juego de la toña o calderón" A. " Erre da, ezta erre: (en el juego de la tala), ha pasado (no ha pasado) la tala por el arco" Iz ArOñ . "Txirikilla jokoan [= 'toña, tala o calderón'], txirikilla bere lekura itzuli" Elexp Berg. Cf. infra III (4).
(Ref. a las cartas). Matar. " Erreko deustazu bear-bada, baiña or doa iruko urrea, uts edo bete, me lo habrás de matar tal vez, pero ahí va el tres de oros, a la buena de Dios" Zam Man 71.
8. "Mojar los pies en fango, al atravesar un río, etc. Errekia pasatzera noiala anka bixak erre jittuat " Elexp Berg. "Eskumako ankia erre juat etxosteko istingan" Ib.
II. (Participio en función de adj.).
1. (V-m-gip, L, BN, S; Urt I 92, Ht VocGr 437, Lar, , Dv) Ref.: A Etxabu Ond 109; Elexp Berg; ZestErret .
Furioso, irritado, irascible, impaciente. En AxN se explica hiros (286) y arrenkuratsu (250) por erre. "Adusto" Lar y Añ. "Impaciente" Añ. "Vif" Ht VocGr. "Gizon errea (L, BN), gizon odol-errea (S), hombre que se apura" A. "Erria egon: Un niño pequeño [...] si continuamente empieza a llorar está erri(a), y también una persona mayor si está en un estado de ánimo que por nada se pone enfadada" Etxabu Ond 109. "Se dice del hombre poco paciente. Haura baiño zazpiki eta erriagorik etxuat ezautzen" Elexp Berg. "Hori eztakizu ze pertsona erria dan" ZestErret.
Ez naizela neure buruaren iaun eta ez iabe, berehala linburtzen eta kilikatzen naizela, errea naizela. Ax 287 (V 192). Presuna hirosak, erreak eta haserrekorrak. Ib. 280 (V 187). Zeren abarizia ezin erran bezalako sukharra da, eta hanbatenaz ezin ezagutuzkoago, zenbatenaz bortitzago eta erreago baita. SP Phil 265. Asaldu gaitzez, gogoeta errez eta grina khexosez. Ib. 525. Deabru sutu erre amurratu gaistoen orzez ta atzapar zorrotzez gainbera urratu-galduak. Mb IArg I 317. [Bekatariari] dagozkan hitz erreak an esan ta ondatuko du bere suleze-infernu sutu arrigarrian. Ib. 145. Ezin nik orregaz tratadu neike, ain da erria, ain zitala. Astar II 28. Apostoluak zoro eta buru erreak baziren, eta halere Eliza ungi eraman, mirakulua da. Hb Egia 147. Eta ni zelan nazan / Luis tripa errea / Ez dakidan bat zelan / eiten dan barrea. AB AmaE 262. Barruak jaten, iñoiz baño erreago ta zitalago. Ag Kr 169. Goizaldetik zekarran aldarte errea zerbait gozatu naiean. TAg Uzt 41. Kezka eta miñ-erre guzik / baretutzen dizkidana. EA OlBe 102. Erabagi gogor eta errea zan: ortz agiñak, guztiak tutarrez atara. Erkiag BatB 26. Auteskundeetako gogo-aroa susmauten zan errian, geroago ta erreago. Ib. 93. Orrela ari zan egunetik egunera erreago sorgin zarra bere ugazalaba galtzeko asmotan. NEtx LBB 158. Antsia erre haren / erre oparia / konsagratu nion. Azurm HitzB 38.
2. (SP).
Quemado; ardiente. " Lu-érre, lu-érria, (la) tierra quemada" Iz ArOñ .
S. Franzisko Xabier-en eskuz nere begi erreak sendaturik. Mb IArg II 353. Eguzkipe errean ta ur gazi gañean zebillen. Ib. 341. Igeltsu errearen herrautsez zurituak. Dv Lab 194. Zeñek girotu egingo gaitu uda errean? AB AmaE 168. Denbora hartan ikusten zela mürrü erre haien barnia argitürik. Ip Hil 202. Albistari saltzalleak [...] eztarri erreakaz indarrez deiezka: [...]. Ag Kr 196. Gerrialdeko mamiñ errea oso agirian. Ag G 208. Arpegi estua, bibote erre erkintxua. Kk Ab II 14. Eskuak bere begitarte erreari lothurik, heiagoraka ari zen. Barb Leg 24. Ozkorri, egoaize errearen zantzu ta agerkai. Erkiag Arran 152. Ospitaleko murruak gorri beltz dira, lur erre kolore. JEtchep 99. Etxe errean bizi ziran lagunik geienak kalera ziran itsumustuan. Erkiag BatB 11. Eguzki galda errean bare zikina etzanda dago. Azurm HitzB 61.
v. tbn. Hb Egia 62. Azc PB 275. A Ardi 94. Ill Pill 26. Osk Kurl 112.
(Como primer miembro de compuestos). v. ERRE-USAIN.
Ziudade guziyak / erre-koloria. Ud 81. Aixe bolada puztsuak sua zabaltzen eban, / [...] / Ango lexarren erre zarata eskergea zan. AB AmaE 447. Gero bi poxpolo batean piztu ta erroari alderatu zizkion. Erre-soñu garratza nabaritu. Larru zurian odol-orban ugariak azaldu. Anab Poli 16.
3. (V-gip; SP, Lar, VP , ) Asado; tostado; frito. "Ogi errea, arto errea" Lar Cor 59. "Errea, asado" VP 23r. "Gaztai-erre, flan (en Elgoibar)" Garate Cont RIEV 1930, 155. "Bildots erria Paskuetan" Etxba Eib. Cf. infra ERRE-BERRI, ERRE-ZAHAR.
Zer ete da andra erdiaen zauria? / Sagar errea eta ardao gorria. MLastur 1s. Orduan hek presenta ziezoten arrain erre zathi bat. Lc 24, 42. Aragi errea. Lazarraga A24, 1196r. Arraña egosi eta errea. Volt 162. Indargabearen aserrea, hur errea. "Noisette rôtie" . O Pr 631. Janari on ongi maneatu, erre, egosia. Mb IArg I 104. Ogi erregabea erretzat ematen dala. AA II 183. Denbora bakotxako gauza gozoa, arbi errea Abendukoa. EZBB I 79. Bixigu-erre, ogi zuri, gaztae, [...]. Kk Ab I 11. Odolki-erre bana. Lab EEguna 62. Patata errea baño legorrago biak. Ldi IL 49. Ollasko erre bi. TAg Uzt 75. Antonen etxean zen gaztain erre jaten. Larz Senper 56. Legatza prejitua, eta ondoren arkume errea. JAzpiroz 195. Tipula xixter erre batzuen gainera. Larre ArtzainE 48.
v. tbn. Gy 120. Lard 543. Zab Gabon 27. Azc PB 102. Echta Jos 107. Ag G 325. JanEd II 63. Or SCruz 49. Tx B III 96. Lek EunD 28. Ir YKBiz 531. Munita 46. Lab SuEm 201.
4. (Empleado como refuerzo enfático con sentido negativo).
Ardiak paga ditzala egin diran kostu guziak. Ez zedukan ardi gaixoak zuriko erre bat ere. VMg 4.
5. (Adj.). Ardiente, apasionado.
Eztaukez pekatutzat [...] ez ukututerik zikinenak, ez mosurik errienak. Astar I 17.
6. " Miñ erria, el dolor agudo" Iz ArOñ .
Piperrak aosapaiari dagion min errea. TAg Uzt 45.
III. (Uso sust.).
1. (V-gip; Dv) .
(Sust.). Quemadura. " Arpegixan izan eban erria, bere bizi guztirako markia " Etxba Eib. " Erria minberia da oso " Elexp Berg.
Errearentzat berriz ur freskoa da erremediorik onena. It Dial 77 (Dv, Ur errearentzat, Ip erradürarentako). Ta azaleko errea izango zuan nunbait, bada [...] zorna ta zauri guztiak zearo joan zaizka, batere gaixo aztarnarik eztu ezagun. Ag G 373. Mingañean ez zeukan errearen arrastorik, baño aragi errearen usai nazkagarria zabaldu zan. Anab Aprika 32. Errea gauza txarra dek, motell! Ataño TxanKan 255. Intsusak badu errearen aurka beure birtutea. Ostolaiz 70. Urritzaren pruituaren olioa, zaurientzat, errearentzat, esgintze edo zain-tiratua edo aunditua dagoenean erabiltzen da. Ib. 79.
(Sust.). Quemazón.
Bizkarretik beera sartzen zaigun autsaren eta galbizarraren errea. TAg Uzt 157s. Egongiro atsegiña zegoan itzalpe babes artan. Ez eguzkiaren kiskaldubearrik; ez beroaren errerik. Ib. 159. Bular barruan sua ete daukan uste dau Nikanor-ek. [...]. Berotasuna, errea, sukarra, garraztasun nai minbera antza dauka. Erkiag BatB 196. Zigorraren errea ta zauri-igurtzi minberea izan oi zan. Ib. 73.
2. "Chagrin" Ht VocGr 337.
3. " Errea (G-to-goi), la lejía" A.
4. " Errera bota dau, ha echado la tala fuera del campo de juego (perdido)" Iz ArOñ . Cf. supra (I, 7).
5. (V-gip, G-azp).
" Lo-érre: mal humor después de dormir. Lo erria dauko ume onek, se despierta llorando" Iz ArOñ . Se refiere tbn. al mal humor producido por el sueño. En G-azp hay tbn. part. lo-erretu. Cf. LOAK ERRE.
HAUTS-ERRE. v. hausterre (2).
BATEK ERRE. "Batek erre, sólo faltaba uno para dar en el objeto (V-ple-ger-m). Sin.: Batek egin (G), eskua erre (V-gip)" A EY III 289.
BEGI-ERRE. v. beterre.
BETAZALAK ERRE. Cansar(se) la vista (estudiando, cosiendo, etc.).
Liburu zar aundien gañean betazalak erretzeraño gau ta egun egon. AJauregi EE 1885b, 175. [Jostunak] betazalak erre arte begiak zorroztu bear. TAg Uzt 58.
BIHOTZ-ERRE. v. bihotzerre.
ERDI-ERRE.
Medio quemar, quemar a medias.
Ia erdi erretako pala zatar bi. Ag G 15. Ta txokor (purua) aundi bat erdi errerik etxerutz abiau zan. SM Zirik 37.
(Part. en función de adj.). " Erdi-errea, chamuscado" VP 27r.
Bota zun lurrera aboan erdi errean zun zigarroa. Etxde JJ 52.
ERREAREN ERREZ. De tanto quemarse.
Sertrudak ikusi zuen arima hura, itxurarik lazgarrienean: errearen errez belztua, iduri zuen bihurdika hari zela bere baithan. Jnn Bihotz 132.
ERRE-BERRI. Recién cocido, recién asado. Cf. ERRE-ZAHAR.
Ogi erraberria, etxa galzaigarria. RG A, 5. Etxetik irten giñanean ogi erre-berri bero-beroak artu giñituen, eta begira orain, zein gogorrak dauden. Lard 115 (ogi erre-berri tbn. en Zab Gabon 49 y Moc Damu 7). Okaran, madari, urretx edo arto beroa, errebarria, labatik arakoa. Erkiag Arran 119. Baserriko ogi erre berria. Zendoia 174.
" Erraberri (R), asado" A.
ERRE-EGOSI, ERREGOSI .
(Pl.).
a) (Alimentos) asados o cocidos. Cf. erragosi.
[Judeguak] ez eben lizenziarik, jaietan surik, lapikorik, gisadurik, erre-egosirik egiteko. MisE 241. Gibel-errai ta erre-egosiak, / zurruta atzendu bagerik / usu ta arin garbi dituzte. " Cocidos y asados" . Or Eus 160.
b) "Erregosiak [...] (V, G) trabajos de cocina" A.
Erregosiak. [...]. Maiean. A Ardi 163 (índice).
(Fig.). "Erregosiak: 1.º (V-ger-ple-m-gip, Gc) preparativos. 2.º (V-ger-ple) tratos" A.
Ezkontza-egun txarrik ez dago, / geroz dauz erre-egosiak, / Jaunan legian gura badoguz / eroan gauza guztiak. BEnb Nere> 175.
ERRE ETA SU EGON. Estar enfadado.
Nere ontan erre-ta-su egoteagatik, / bein-betirako ura gabe izatea zin dagit. "Por extremarme en mi querella" . Berron Kijote 154.
ERRE-KATEAN.
"Ume jolasa [...]. Erre-katian ibiltze giñan. Bi eo hiru jarri erretzen, ta harrapautakuak jarri soka luzian, katian. Hauei ikutu inber izate zitzaien libratzeko " ZestErret.
ERRE-OPARI, ERROPARI. Holocausto, inmolación con fuego. v. 1 erreari.
Bera maite izan bear dugula [...] eta urko-laguna geren burua bezala maite izan bear dugula; erre-opari eta beste opari guziak baño obe da ori. (Mc 12, 33). Ir YKBiz 396 (Dv holokausta eta sakrifizio guziak, Ol sutopa eta opari guziak ). Askotan, iainkoei eskeintzeko aldare erdian zegoen erroparia. Ibiñ Virgil 104. Antsia erre haren / erre oparia / konsagratu nion. Azurm HitzB 38. Non dago erre-oparitarako bildotsa? Ker Gen 22, 7. Haren eskaintza abere larrizko erre-oparia bada, narriogabeko arra eskainiko du. Bibl Lev 1, 3.
ERRETZEN JARRI.
"Ume-jolasari dagokionez, norbait gelditu beste guztiak bilatzeko. Bi eo hiru jarri erretzen, ta hauek gañuntzekuei ikutu inber izate ziyen, ta han jarri soka luzian " ZestErret.
ERRE-PASARA. "Pasara. Con un verbo transitivo da a la significación de éste un carácter de rapidez o de provisionalidad o de poca profundidad. Erre-pasara. Ermitan errezatzen ari zala, tximistak erre-pasara eman dio nexkari" Gketx Loiola.
ERRE-USAIN (V-ger-m-gip; Dv; erre-usai G; VP 27r). Olor a quemado. Ref.: A (erreusai); Etxba Eib (erre-usaiña); Elexp Berg (erre usain). "Olor y gusto a quemado" A. "Olor a chamusquina" Etxba Eib.
Sutonduan gagozala salto egiten badeusku soñoko gañera txingarren batek, zer egin daruagu erre usaina sentiu orduko? CrIc 75. Etxe guzia hartu zuen erre usainak. Laph 236. Esneak erre usaia zeukan. Ag G 366. Balazten gomatxuak erre-usaiña sortzen ebenaz batera. Erkiag BatB 73. Maria gurea sukaldean; bazkaldu bearko errusaiñean. (V-m). EZBB II 56. Erre usaia etxeraiño ekarri nuan. AZink 162.
v. tbn. Bilbao IpuiB 166.
Zagoz negu baten sutonduan lagun batzukaz eta sentietan dozu erropa erre usaina. Astar II 34. Auxe txerri erre usaia! NEtx LBB 177. Enborrak pillatuta garretan eta / aragi-erre-usaia. Ataño TxanKan 51.
ERREXE (Part. con suf. -xe, de valor aprox.).
Bainan ez paperik ez dirurik etzen sekulan ageri, paperak errexeak baitzituzten Xaberrin, eta dirua sekulan baino xuhurrago. 'Quelque peu brûlés' . Ardoy SFran 90.
ERRE-ZAHAR (Lo) que se ha cocido hace tiempo. "Erre-zahar (L-ain), erre-zar (V-ger, Gc), reseco, duro" A. Cf. ERRE-BERRI.
Talo bero guria obea dala, bera bakarrik jateko, ogi erre-zar elkortua baino. Izt C 28s. Gezur au Josueri sinisterazotzeko ogi erre-zar kaskartuak, ardo-zagi zulatu eta arabatuak soñeko eta oñetako urratuak eraman zituzten. Lard 114s.
EZIN ERREZKO. "Incombustible" Dv.
LOAK ERRE. "(Tengo) sueño, me caigo de sueño, loak errea nago" Lar y Añ. "Loak erreta dago (G-azp)" Gte Erd 213. Cf. supra (III, 5).
PAPERAK ERRE. "Fite erre tik horrek paperak (BN-baig), agudo, laster aspertu da ta utzi ditu lagunak edo lana edo" Inza NaEsZarr 160. v. BORDAK ERRE.
SAKELA ERRE, DIRUAK SAKELA ERRE. Tener dinero en el bolsillo (empleado en frases negativas).
Izaiten badugu [dirua] , ez dugu utziko / Auzokuendako, / Bainan eztaikugu sakelarik erreko. ChantP 264. Lotsagalduko, mozkor, ordi, [....]. Eztautzue beingoan diruak sakelik erreko! Erkiag Arran 49.
TORTXA ERRE. "Garazin herra zakon batengatik erraiten da: tortxa erreko diakonat bai nik hori. 'Por ése haré que le arda una vela'" A EY I 142.
UR HOTZEZ ERRE. "Escarmentado. Ur otzez errea (AN-larr-ulz), (litm.) quemado con agua fría" A EY 285. "Ur otzez erre(r)ik dago (AN-ulz). Lendik gogorrak ikusi ditu" Inza NaEsZarr 69.
Ur otzez erre-eta / len dagoanak / beroaren bildurra / badauka, jaunak. Auspoa 68-69-70, 78.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper