1.
(V-arr-gip, AN-mer-5vill, L, BN, Ae, S, Sal, R; Volt 5, SP, Urt I 9, Ht VocGr , Lar, Añ, VocBN , Gèze, Dv, H). Ref.: A; Bon-Ond 169; EI 201; Lrq; Iz ArOñ ; Gte Erd 230. Incluimos aquí los casos de declinación derivados de ene (enekin, enetzat, etc.).
Mi; mío. (Sg. Azkue es de uso común, pero incluye en la misma entrada ene usado como interjección). "Mío o mi, mien ou mon, enea edo neurea", "mis hijos o hijas, mes enfants, ene umeak" Volt 12. "Enekiñ etorri (Araotzen zaarrak oraindio)" Iz ArOñ. Cf. A s.v. en: "Tengo idea de haber oído enek "yo", en vez de nik, con el verbo en tercera persona. Enek esan dau, yo lo he dicho", e Iz ArOñ: "enik ein ddot".
Tr. General en los textos antiguos (donde apenas aparece otra forma, excepto, naturalmente, la anafórica --en principio-- neure); desde el s. XVIII su uso disminuye notablemente entre los vizcaínos, y es todavía más escaso en los guipuzcoanos, conservándose sobre todo en vocativos --del tipo ene seme, ene Jaun ona, etc.--; en Cardaberaz, Aguirre de Asteasu y Lardizabal, p.ej., sólo lo encontramos en este uso. Es más usual, en todos los contextos, en algunos autores vizcaínos, como Zavala, fray Bartolomé, Arrese Beitia y sobre todo Añibarro; en este último es muy frecuente en la segunda edición de EL (aunque tbn. usa neure y nire); en la primera, en cambio, apenas hemos encontrado algún ej. aislado. Desde principios del s. XX su uso aumenta al Sur, especialmente en los autores de léxico más rico. Al Norte, aunque su utilización es general, parece disminuir algo desde mediados del s. XIX, en beneficio de la forma nere. En cuanto a su uso restringido a los contextos no anafóricos (es decir, aquellos en que no tiene un sintagma nominal correferente, explícito o implícito, en caso absoluto, ergativo o dativo dentro de la misma oración), parece que se da en los ss. XVI-XVII con bastante regularidad en los autores septentrionales, y en menor medida en los meridionales. En Lazarraga, p. ej., es usado generalmente como no anáforico, con escasas excepciones (zurekin ene faltaok / estaliko det (A5 1165v); v. tbn. A25 1197r). Desde principios del s. XVIII parece que la distinción va desapareciendo (cf. sin embargo el ej. de F. Elizalde), siendo habitual su empleo en contextos en los que antes aparecía neure (cf. bere). v. Sarasola Eusk 1980, 431ss.
Ene laztan gozo ederra. AzkPo I.
Eta ene bada ere lastoa eta bihia, / Ez batori ahal duket ezetare berzia. E 137.
Haur da ene Seme maitea, zeinetan neure atsegin ona hartzen baitut. LçMt 3, 17 (Samper ene / nore, He ene / ene [...] duena; TB, Ip, SalabBN, Hual, Leon ene / ene, IBk nire / nire; Dv ene, Ur, Echn nere, Arriand, Ker neure, IBe nire
).
Enetik harturen du. "
Du mien"
.LçIo 16, 14.
Ene arima Jangoikoagana beldurreki partiturik. Amendux 3.
Ene kontra dago bekatu enea. Miserere 332.
Ene penea dakutsun gero. Lazarraga A, 1143r.
Ama enea seme baga / zuk ifiniko al dozu?Ib. A, 1144r.
Gerrea espa bakea, gustia da enea. IC II 426.
Andia da ene mina: esan nai ta esan ezina. RS 114.
Ene ganik ikhas ezak. EZMan I 26.
Hala eginen du enekin ere. Ax 68 (V 45).
Ene seme alaba txipi laztantxoak. PredBru 167.
Enea da errua. Cap 20.
Ene sustengatzeko. Gç 208.
Ene izate güzia ezagützen baitüzü. Bp I 29.
Ene gaztetasunean errezibitu tudan eskola eta hazkuntza onen kariaz. ES 123.
Ene bolsea arina beti.Acto 79.
Eneak baitire ontasun eta dohaiñ perfet guziak. Ch III 30, 5.
Otoitz egiten diot Andre Dona Maria Birjinari [...] eta neure aita konfesore orri, otoitz egin dezaten enegatik gure Jangoikoari. El 18s.
Ene faltaz, ene faltaz, ene falta andiaz. CatBurg 47 (CatAria 453 ene, CatB 13, CatUlz 5 nere, CatOrb2 950 naure, CatSal2 28 nore
).
Enetzat preparatua zadukana. HeGudu 106s.
Zük enetako düzün arranküra. Mst III 17, 1.
Ez, ene seme. CbEg III 341.
Ez dezan har ene baitan eskurik. Lg II 97.
Beretáko idukibéz ene libertádea [...]: ene dén ta deitzendén guzi guzía. LEOng 37r.
Ene etsaien maitatzen. Monho 134.
Ene gurasoa daneti. AñEL2 48 (
EL1 42 neure
).
Ene gatik laidoz estaltzen. Jaur 384.
Ene errespetiak deiziet eskentzen. Etch 570.
Eta ofrezizen darozkizut ene bizi, obrak eta trabajuak nere bekatu guzien satisfakzionetan.CatEliz 458.
Ene ahalgoa zoin ttipia den. Laph 184.
Zuk ere, ene bihotzeko semea, eman gieztetzu eskerrak. ArrGB 118.
Ene erriaren altaran. ABAmaE 444.
Naiago izango neuke ene senarra. ABeinB 63.
Ene Aitaren egitekoak diren lekhian. IpHil 135.
Eskaintzen dautzut ene bizia. HUAurp 123.
Ez dautate ahantzarazi ene haurtasuneko hura.JEBur 185.
Enetako, hiretako, gurea duk Battitta. Ox 113.
Ene pentsamendua sutan yarri duela. OrMi 26.
Segi hadi enekin. Etcham 83.
Maite dau bijotz gaxuak ene aberri kutuna. LauxBBa 32.
Berriro igo nauzu ene mendira. LdiBB 126.
Othoitzean ari ene populuarentzat. LfMurtuts 4.
Ene billa etorri duk. EtxdeJJ 276.
Nik ere ene hitza erran diat.JEtchep 66.
Ba-dira enegan bi joera-mota. VillJaink 88.
Ene semia diat etxen. CasveSGrazi 88.
Ene amak debekatzen zaukun gain gainetik osin hartarat hurbiltzea.Etchebarne 23.
Ikus ditzakezu ene dudak. MIH 216.
azpiadiera-1.1
Zeruan, Iauna, baduzu / Laudorio fermua: / Eneori hain fin gabez / Badut segur damua. Hm 95.
azpiadiera-1.2
(Con valor destinativo). Zure alaba prima gald'egiteko ene. ChantP 278.
Mera batek badauka / obligazione, / gaitz laiteke bertzenaz / zure eta ene. XaEzinB 109.
sense-2
2.
(V-gip; Dv(V), A)
Ref.:
EtxbaEib
. (Interj. de asombro, sorpresa o contrariedad)."
Enne, (interj.) ene más enfática"EtxbaEib.
Para las expresiones del tipo ene galdua!, ene dohakabea!, etc. v. galdu, dohakabe, etc. Tr. Documentado en autores meridionales desde el s. XIX (cf. AI ENE).
Au da farragarria / (ene!) válgame Dios!IztPo 73 (la lectura no es segura).
Ene!... Zerua izarratu jat. ABAmaE 22.
Eeeene! makilada bat artu deu buru buruen. AEzale 1897, 52b.
Ene! Txalopak etorri dira, ta aparia egiteko oraindik. AgKr 106.
Ene! Au da argien ederra!KkAb I 70.
Ene! Bikendiren ukaldiek!OrMi 59.
Ene Nere ille gaxoak, ia suak artu nintxionan! AnabUsauri 19.
Ene! gure biotzon / erdibitzea!LdiBB 48.
Ene! Ene! Soin errukarria!ZaitSof 41.
Ene! egin zuen Helenak txunditurik. MdePr 177.
Sinistia be. Ene!SMZirik 26.
Ene! Ene! Baenki jakin!BilbaoIpuiB 198.
Ene, Patxi, zeruetatik etorri egin aiz?AndAUzta 52.
Ene! Igarri egingo ete deutsa, agiri ori egiazkoa ez dana?ErkiagBatB 162.
Ene! koloreak aitu zaizkit. NEtxLBB 129.
Eta ene! Ura gerezidia zegoan! AZink 85.
v. tbn.
ArgiDL 31. Altuna 19. Jaukol Biozk 83. TP Kattalin 182. Alz Burr 37. Lab EEguna 71. Laux BBa 120. Otx 161. TAg Uzt 155. SMitx Aranz 102. BEnb NereA 88. Osk Kurl 199. Ibiñ Virgil 40. Olea 27.
azpiadiera-2.1
Eskola bateko ume, Jesus abezean dabilzanak, eztabe esaten goiz osoan, ni ikusitakoan esan zirean beste ene. ABGuzur 137.
azpisarrera-1
AI ENE(V-gip; Lar, Añ, H). (Interj.). Ref.: Etxba Eib (ay enne); Elexp Berg. ¡Ay de mí!. "De igual manera las vizcaínas usan del Ayene, aspiración que significa '¡Ay de mí!'" (Henao, 1689) TAV 3.3.1, 173. "Ay enne, galdu naiz ni! Etxba Eib. "Aiene! Onek die miñak dauzkatena Elexp Berg. "Aiene! ze pasau jatzu arpegixan?" Ib. Cf. Lcc: "Guay, interjección, ay eneri, ay erioa". Cf. aiene. Tr. Documentado en textos guipuzcoanos y vizcaínos.
Ai, ai, ai ene! Acto 60.
Ai ene! Ai ene galdua! Infernuko kateakin erremedio gabe nago!CbEg II 106 (Dv LEd 113 ai ene!).
Ai ene! Zer dolore izan diteke onen parerik?Ib. 114.
Ai ene! esaten zion konzienzian Aingeru onak, bekatu mortalean zaude. MgCC 137.
Ai ene! Ai, neure Aita ona! Zer egin dot neure itsutasun gogorrian!MgCO 54.
Ai ene! luzatu da deserri onetako nere bizia!AA I 621.
Ai ene! Gedeon-ek deadar egin zuen. Lard 127.
Ai ene! dana galdu zenduan!ABAmaE 20.
Ai ene! Amando da. AgAL 116.
Ai ene! Irri-abarrik etzuan billatu. AgG 160.
Ai ene! zion Bikendik. Arekin sar nazute zuloan. OrMi 150.
Ai ene! ordu txarrean!LauxBBa 74.
Beti deabruen mende... / Ta, ai ene! / sendatzerikan ez uste...SMitxAranz 208.
Ai ene baiña! BerronKijote 157.
v. tbn. Lek EunD 37. Zait Sof 147. Erkiag Arran 73. Bilbao IpuiB 202. Osk Kurl 179. Arti Ipuin 59. Gazt MusIx 101. Ibiñ Virgil 78. Lab SuEm 175. NEtx LBB 98. In Ayesta 16. AZink 69.
azpisarrerakoSense-1.1
(Con reduplicación intensiva). Ai, ene! ai, ene! Arren, Iauna, eznaizula itxi Zure eskutik. AgAL 67.
Ai ene! Ai ene! / Miseremini mei, gugaz erruki zadi. Enb 108.
azpiadiera-1.1
(Con eta intercalado). Troketan jausten diran ur minduak ez dira / Aiene, ta aiene, txilioz ixilltzen. ABAmaE 362.
azpisarrerakoSense-1.2
(Seguido de ba(da)). "Ai enne ba, ill biar nabe onek saskarrok! Etxba Eib (s.v. ay). Ai ene bada! CbEg II 143.
Ai ene bada! ABAmaE 157.
v. tbn. Ag Kr 203. Bilbao IpuiB 211.
azpiadiera-2.1
(Con bada ta
). Ai ene badata! AgG 339s.
Ai ene bada ta ni!... Ai nire errukarrija!KkAb I 101.
Ai ene bada ta! gurien lapurrek dabiz, bai, lapurrek!KkAb II 86.
azpiadiera-2.2
"
Ai enne baratatxoba, amen nere azkena!
"EtxbaEib(s.v. ay).
azpisarrera-2
ENE BADA (V-ger),
ENE BADA ETA,
ENE BA (V-gip)
Ref.:
OrtVoc;
EtxbaEib(
ene ba
)
. "Interjección de asombro, sorpresa o de pena" Etxba Eib. Ene bada ta, Jaungoikoaren izenean! Ez, andrea. AgKr 159.
Ene ba! Ta zelan dabil bera?KkAb I 7.
Ene, ba!LdiBB 20.
Ene bada! alaba! zer buruauste berri duket?ZaitSof 111.
Ene bada, Jaungoikoaren Ama maitea! nork esan alakorik?EtxdeJJ 122.
Ene ba!, esan eban, egunsentia eldua da onezkero. ErkiagArran 155s.
Ene bada! An asi zan erromeria!BilbaoIpuiB 154.
Ene bada ta! Gure jardunean, olerki-ordua iritxi zaigu. NEtxLBB 205s.
Ene bada! Ura ixkanbilla armatu zana!AZink 90.
v. tbn. Altuna 85. SM Zirik 27. Anab Poli 130.
azpisarrera-3
ENE BADA ETA BADA(ene barataba V-gip). "Interj. de angustia, de desesperación. Ene barataba! Zer datorkigun gañera!" Etxba Eib. Zoiaz arin mediku billa! Ene bada ta bada!ErkiagArran 73.
azpisarrera-4
ENE BADA ETA BADATXOA(ene baratatxoba V-gip). "Interj. de angustia o desesperación. Ene baratatxoba! ill biar nabe saskar onek!" Etxba Eib. Cf. Bilbao IpuiB 121: Ai enebadatxue!
azpisarrera-5
ENE BADA ETA ENEA . (Interj. de asombro, sorpresa o contrariedad)."
Ene bada ta enie!
"(V-ger). OrtVoc.
azpisarrera-6
ENE BADA ETA NI . (Interj. de asombro, sorpresa o contrariedad). Ene bara ta ni! Satikak neure semien alkondaria dakar soiñian. ABGuzur 137.
Ene bada ta ni!Otx 166.
azpisarrera-7
ENE BIZIA.
Por mi vida (exclam.). Ene bizia! geratu ninzan / andiro afrontadurik. Lazarraga A10, 1177r.
azpisarrera-8
ENE ENEA(Interj. de asombro, sorpresa o contrariedad). Orretara elduko azala jauregi-gixon ixatera uste al dok, mandotzar orrek? Ene enia!Otx 132.
azpisarrera-9
ENE JESUS,
JESUS ENE(Interj. de asombro, sorpresa o contrariedad). --[...] Aizto (cuchillo) luze zorrotz ikaragarri bat ebala. --Ene Josu!KkAb I 666.
Yesus, ene! esan zuten irurek. OrMi 67.
Ene Jesus! Ua naigabea!TAgUzt 268s.
Jesus ene! Goazin arin emendik. Ib. 31.
azpisarrera-10
ENE ETA BADA.
Ene ta bada! Biotzak eman zidan alako jira bat... AZink 151.