1.
(gral.; SP, Urt I 111, Lar, Añ, ArchVocGr, VocBN, Gèze, Dv, H)
Ref.:
A;
EI 306;
GteErd 151
. Muerte."
Herioko hersturak
"SP.
"
Herio zor du, il mérite la mort"Ib."Muerte, la que se pinta"Lar.
"Muerte, activamente"Añ.
"
Herioak hartzen gaitu gutien phensatzen dugunian
"VocBN.
"La mort personnifiée"Dv.
"
Erio gerekin darabilgu (G-to)"A.
"
Jaiotik eriora (V-ger)"Ib."
Herioak harrapatu du (BN-lab), herioak eraman dü (S), esku dorpea du herioak (BN-lab, S). [...] Gazte anhitz herioaz joak bezala dira (BN-arb-ciz), herioak bere lana egin du (BN-ciz, S). [...] herioaren itxura zeukan (BN-lab), herioa gauza hitsa da (BN-arb)"GteErd 151.
v. heriotza; balbe. Tr. Casi gral. en los dialectos septentrionales y frecuente en textos alto-navarros antiguos y en guipuzcoano literario. Sólo hemos encontrado ejs. vizcaínos, aparte de uno de RS, en autores del s. XX. Al Norte la aspiración es general, salvo en Dechepare, en el que predomina erio. Respecto a su sentido, abundan los textos en los que aparece como algo activo o personificado, tanto sin artículo como, más frecuentemente, con él. Sin embargo hay ejemplos, diríamos que en todos los autores significativos, en los que es empleado en acepciones claramente no activas. Así, por ej. tras genitivo, especialmente frecuente en Leiçarraga (Rom 4 tít Kristen herioa eta resurrekzionea, etc.; téngase en cuenta que en Lç heriotze parece significar exclusivamente 'muerte, homicidio'), y documentado también en Etcheberri de Ziburu (Noel 35 Hala haren herioak / hillen du herioa ), S. Pouvreau (Phil 475, etc.), Gasteluçar (38, etc.), Orixe (Aitork 38), Mirande (Pr 373), etc. De todas formas, apenas se encuentra en construcciones como herioko orduan: sólo hemos encontrado de este tipo erioko phunduian (E 21) y bere erioko egun estuan (Mb IArg I 313). Por otra parte, se contrapone en los textos tanto a bizi como a bizitza .
Denbora duian artian egik ahal hongia, / erioa dauginian miraz dukek orduia. E 97.
Erioa eta bizia.Ib. 33.
Jende honak onsa pensa iuie hunen gainian / nola duien guzietan potestate handia, / erioan, ifernuian, zeru eta lurrian. Ib. 53.
Erioak hustegabe doloroski egotzirik. Amendux 2.
Ez heriok, ez bizitzek, ez Aingeruek [...] ez berze kreaturak batek-ere. "Ne mort, ne vie"
.LçRom 8, 37s.
O ifernua, non da orain hire biktoria? o herioá non da hire eztena?LçAdv ** 8r (cf. Or QA 201: non duk, erio, ire eztena?
).
Deus herio edo presoindegi merezi duen gauzarik eztu egiten gizon hunek. "Digne de mort"
.LçAct 26, 31 (He, Dv heriotzea
).
Eta nola hura libratu ukhan dutén [...] herioaren kondemnazionera. LçLc 24, 20 (He heriotzerat kondenatua izateko, Dv heriotzera kondenaraztera
).
Alde guzietarik triste da ene arima heriorano.LçMt 26, 38 (He heriotzerañokoan
).
Aditzera emaiten zuela zer herioz hil behar zuen.LçIo 12, 33 (He heriotzez
).
Guk badakigu ezen iragan garela heriotik bizitzera.Lç1 Io 3, 14.
Heriotarako zauria."Plaie de mort"
.LçApoc 13, 3 (He zauri hillgarria
).
Erioak erezan Butroeko alabea Plenzian."El tártago"
.RS 167.
Ala ezpada, zuretako bizia ez, baia erioa da. Ezcurra 25s.
Emen dago gerturik / erioa eta bizia. Aldaz 103s.
Hurbilltzen aiz, Herioa, odolez egarririk / Bekhokia zimur eta begia bihurririk. EZMan I 44.
Herio pairatu zuen Pilatusen azpian. EZNoel 37.
Herioa hurbiltzen zaitzunean. Ax 238 (V 159).
Helgaitz laurdena, osagarri gaztena, herio zaharrena. OPr 227.
Eta desiratzen du herioa datorren haren libratzera. SPImit I 12, 2.
Onsa hiltzeko bidia dela herioaz eta hiltziaz orhitzia. TtOnsa 111.
Gizonaren bizia herio bat dela. Ib. 100.
Herioa dela andere hon bat, noble bat eta kortes bat.Ib. 171.
O herio guziz kruela! / Hik nor eztuk ikharatzen?Gç 154.
Gurutzeko herioak.Ib. 86.
Hala nola Jesüs-Krist heriotik biziala iragan baita [...].Bp II 57.
Illhunbezko lur hartarat, zeiña baita herioaren egoitza.Ch III 52, 3.
O herioa! hire gogorra eta antsikabea: nihor ez duk gupidesten.HePhil 50.
Erio bizia edo bizitza illa. CbEg III 316.
Erioaren arpegi illuna ta eriotzako tranze ikaragarria.CbEg II 12.
Bakoitza bere erioak segatuko du.MbIArg I 204.
Jesu-Kristok eraman izan ditu berekin herioaren athe eta sarrailla hek.Lg I 232.
Eta ikhusten du herioa bere dardo zorrotzarekin. Brtc 120.
Biñatziak urthe hartzen dian beste, negükal herio zereio jiten. Egiat 190.
Erio itxuragaitza dabila ain bardin erregeen palazioetan nola pobreen etxoletan. (254). LE-Ir(s.v. itxuragaitz
).
Pazientki jasanik herioa. Iraultza 16.
( s. XIX)Herioa du garraitu / Bere heriotzeaz.Monho 76.
Bestela eria erioarekin borroka ibilliko da. AA I 543.
Herioak jotzen du azken kolpea.Dh 131.
Prest nüzü milla herioren süfritzera zü mortalki ofensa beno lehenago. UskLiB 42s.
Gaitzak, bekhatua, herioa, gure zori onaren akhabatzea. Jaur 177.
Herioari oihu du egiten.ArchFab 119.
Herio latzaren segaren azpitik. Gy 168.
Bazekusan galdu nai zutela eta erioa gañean zuela.Lard 489.
Bekhatiaren heriotik behar gira jalkhi. CatS 103.
[...] erio garratza / Koraña zorrotzakin lapur bat bezelaxen / Kendutzera betiko bizi ta asnasa. ABAmaE 107.
Gaitzeko gizon luze bat, herioa iduri begitartez. HUZez 162.
( s. XX)Herioak bereturik.JEBur 65.
Herioa naiz ni. Aski denbora baduela lur huntan zarela zaio Jainkoari. ZerbIpuinak 332.
Soin mamirik gabe, / Herio jauna jin zen / Dailuaren jabe. Ox 125.
Erio zikoitzak atzeman gogo bazaitu.OrMi 115.
Herioak goizegi ein zion bisita.Etcham 70.
Erijok eruan eban lurretik.Otx 5.
Lora-artian Andra Erijo ikusiki / esan eutson meki, itzak izpi-antzo: / [...].LauxAB 43.
Gerlaz mintzatzeko, herio beltza heldu zitzaioten ezpainetarat [koblakariei]. LfELit 89.
Egoetan erioa daramakien amesak.TAgUzt 9.
Ez ninduen sekulan herioak laztu. Iratz 85.
Yoan zera gazterik, erio goiztarregiak yo-ta.ZaitSof 196.
Urkamendiko herio lotsagarria paira eraztekotz.MdePr 188.
Erio ostean ere biok alkarrekin egon gaitezen. EtxdeJJ 278.
Erio beltza eldu zitzaion bazkaldu ondorenean. Basarri 88.
Bizi geraino, eriorik ezpaita, izan, eta eriok garaitzen gaitueneko, gu gerau ezpaikera, izan.ZaitPlat 118.
Maitagarriek erio ankerrak io Daphniri negarrez zeuden.IbiñVirgil 46.
Haurra lotu deneko amaren bularretan / Herioak hartu du bere aztaparretan. XaOdol 183.
Herioa jiten dela ohoin bat bezala. Etchebarne 149.
Ez da egia, eritasunaren eta herioaren aintzinean denak berdin girela. LarreArtzainE 177.
Bi azkenak herio goiztarrak eraman bazituen ere.MIH 393.
v. tbn. Harb 162. Arg DevB 175. ES 188. Ub 93. Mih 72. AR 307. LE Ong 24v. JesBih 447. Bordel 43. Izt C 241. Dv LEd 87. Hb Egia 14. Elzb Po 179. Arr May 101. Lap 71 (V 36). Jnn SBi 152. Ip Hil 94. CatJauf 128. Zub 34. FIr 146. Ldi BB 156. Etxde AlosT 59. Arti MaldanB 191. Gazt MusIx 85. Ardoy SFran 227. NEtx LBB 254. Xa Odol 193.
azpiadiera-1.1.1
(Como primer miembro de compuestos)."
Eriopena, pena capital"LarDVC 224.
"
Erio-gaitz, enfermedad mortal"PMuj.
v. infra HERIO-KOLPE. Orhitürik gure salbazaliaren herio pasioniaz.Bp II 39.
Batzuen alderat bada herio urrina heriotzekotzat, bertzeen alderat berriz bizitzeko urriña, biziarazitzen dituena. He2 Cor 2, 16.
Kargütan diratienetarik zonbait hilzera jiten bada, laur Konfraiek eruanen dütie herio oihalaren kantuak eskü bataz.Mercy 35.
Egipton ez ote zan gure diña lurpe, onara erio-billan ekarri gabe?Lard 73.
Oro bilduak ziren herio tokirat, erdian zen urkhabera.HbEgia 45.
Azti zitala belea, / erio-ondakin zalea...LdiUO 17.
Iru egun on; laugarrena, aldiz, / erio oroi dan Austerre.OrEus 174.
Gure begien gain erio-gau itzala zabaldu da. ZaitSof 153.
Erio-muga igaro baño len. Ib. 99.
Erio-eztena obena da, naski.OrQA 201.
Egun aietan, Ezekias eriogaitzak artu zun. OrIs 38, 1 (ap. DRA
).
Herio gastigua Sinan.MdePr 76.
Erio-bildurraren kezka min-miñez beterik. OrAitork 160.
Erio-bizia maite baitzuten."Vitam mortuam"
.Ib. 113.
Erio-atsik ez daraman zure pake zoragarria.TxillLet 123.
Entzun, eta ezin esnatu. Erio-aurrea ezagutu al dut, ausaz?Ib. 105.
Adiskide zintzo izanak, erio-orduan ere orrelakoxeak ziran!ErkiagArran 168.
[...] baita aintzira ere usteldu zuen eta bazka-lekuak pozoitu. Eta erio-bidea etzen bakarra [...].IbiñVirgil 104.
Guraso zarren mataza, / erio-aizez eten-zorian / genekusan negargarri.NEtxLBB 230.
Iges [...] erio ta usteldura legetik. OnaindSTeresa 7.
Alemaniaraino azkenekotz [...], bainan sekulan ez itzultzeko, han ezarria izan zen herio zelai [='campo de exterminio'] izigarrietan. LarreArtzainE 137.
azpiadiera-1.2
2.Homicidio.v. heriotza (2). Zeren eta baita kestione handi herioez, üsürpazinez, limitoez. Etchart 9.1r.
Biotzetik ezen ateratzen dirade gogorazio gaiztoak, erioak, besteren emazterekin gozatzeak, aragizko bekatuak, lapurretak. "Homicidia"
.UrMt 15, 19 (Echn eriotze
).
azpiadiera-1.3
3.
(G-azp). Furia, frenesí; angustia."Frenesí, exaltación, por las tremendas, furia. Aren erioa! Orrek, esan da egin bear duan guzia, erioakin
"GketxLoiola.
"
Beiak bere erioan saltau egin zuen (G-azp)"GteErd 151.
"
Arek zeukan erioa (= larri handia; animalientzat ere erabiltzen da) (G-azp)"Ib. 151.
Cf. HERIO BATEAN, HERIO EGIN, HERIO-MODUAN, heriosuar. Uraren iges aldegin bear, / au da erio garratza!OleaAuspoa 173, 57.
Erio bizian zegon Maritornes ta izerditan blai.BerronKijote 179.
Igaro det igari ibaia edo errioa, eta uraxe bai zala erioa! Alkain 130.
Ark ere, bere erioan, adierazi nairik noski bere egoera triste ura, iñoizka sututzen omen zizkin tiroren batzuk.AtañoTxanKan 34.
Eta, erio artan eta illunpetan zebiltzala, alkar joaz [...] ildakoa eta zauritua askotxo izan omen zuten erromatarrak. Auspoa 214, 21.
Esnek ezin eraman, / pentsuak adio, / egun auetan bazan / naiko erio.Insausti 250.
azpiadiera-1.4
4."
Ério bat (R-is), una enfermedad"IzR 402.
sense-2
II.(Vb.).
azpiadiera-2.1
"(L, BN, S), morir. Muy poco usado. Le ha sustituido casi en absoluto la palabra il
"A.
Euskal-erria ezta berez erioko, eztau ez benetako areriok ez izen utseko adiskidek il al izango.ABeinB 36.
Zer esango dau, Iauna, / erio nainean / arimeak, Zugana / eldu izan dainean?AzcPB 35 (en Ur PoBasc 506 ilten nazanian
).
sense-3
III .(Adv.).
azpiadiera-3.1
Despavoridamente; frenéticamente, furiosamente. Petxutik sartu nion / berari puñala. // Oietik saltatu zan / erio igasi / nigandik alakorik / etzuen merezi.Balad 221.
Jende asko ibilli da / larri ta erio, / Soabillen larre-bei / au dala merio.Auspoa 86-87, 103.
azpisarrera-1
HERIOA EMAN. Dar muerte.
v. HERIOTZA EMAN. Halaber haragizko plazer guzia eztiki sartzen da, bainan azkenean ausikitzen du eta herioa emaiten.SPImit I 20, 7 (Leon hiltzen du
).
Gero manera hartaz zure arimari herioa emanen zioten. SPPhil 441 (He 446 heriotzea
).
Aire kolpe gordin bat aski baita bildotsari herioaren emateko.DvLab 272.
azpisarrera-2
HERIOAN EGON. "
Erioan dago (G-goi), está a la muerte"A.
azpisarrera-3
HERIO BATEAN. Precipitadamente, apresuradamente.
Bildurtu da artzaia. Erten du txabolatik erio baten, da joan da ikazkin aien txabolara.BasoM 70.
Ni saltatu ta erio batean alde goitik bera.Albeniz 30.
HERIO EGIN,
HERIO BAT EGIN. Ponerse frenético.
Lastima gogorra zan ainbeste pobre erio egiñik ikustea, eta anima ortzetan zutela, oñen gañean ezin egon ta illak erorten ziran.CbJust 54.
Uste gabeko gaitz andi batek artu zuen, ta geldika erio bat egiñik, urtu, erkitu ta desegiñik utzi zuen.CbEg II 190.
azpisarrera-6
HERIO ETA ARERIO. O pekatu nere biziaren eralleak, ta zeñ erio ta arerio garratzak zeraten.CbEg II 41 (Dv LEd 83 herio eta arherio
).
O pekatu benial etsai, erio ta arerio, infernua baño gaistoagoa!Ib. 171.
Bere [euskeraren] erio eta arerio guzien damu gorri gaistoan.CbEBO 10.
azpisarrera-7
HERIO GAIZTO. Muerte.
Erio gaiztok garbitu zuen Acab, bai ta Jezabel ere.MbIArg I 263.
Erio gaiztora eraman dezaken aragiaren loikeri galdua.Ib. 65.
Bekatu berrien urez bete ta erio gaiztoz ito ez ditezen.Ib. 248.
Zeren bekatua dan Anima illtzen duan erio gaiztoa.Ub 206.
Ardi aulak, mingaiñez moztean larrosto, / illeak an nâsita, an Erio gaizto."Allí encuentra su muerte"
.OrEus 246.
azpisarrera-8
HERIO GELDITU. Quedar muerto.
Non da baztarrik, bat edo baten gorputza erio gelditu ez zanekorik?OrQA 113.
azpisarrera-9
HERIO-KOLPE (V-ger). Golpe mortal.
"El golpe de la muerte"A.
Zein itsuski derautzuten ekarri / pozoin gordez herio kolpea! Iraultza 17.
Nik nere graziaz edertu eta phiztu nian arima hori [...] herio-kolpea eman diok.Dh 148.
Ausartzia hori net fite halere, / Herio-kolpeaz punitua dela.Gy 288.
Erraiak erakutsiz herio kolperi.HbEsk 133.
azpisarrera-10
HERIO-KOLPEKA. A golpes mortales.
Jazarteka eta herio-kolpeka hari zaizkola bere bekhatuez.Dh 246.
azpisarrera-11
HERIO-MODUAN. Furiosamente, como loco.
Basurdia suger zagon / erio moduan, / beste bi tiro orrek / kusi dun orduan.Noe 115.
azpisarrera-12
HERIOPE . (En casos locales de decl. sing.).Bajo (a, etc.) pena de muerte.
Shannon hunaindian hatzemanik izanen zen Irlandar oro heriopean zegoen.MdePr 234.
Bazekin, era ontan jokatuta bere burua eriopera edo gutxieneko bizi guziko giltzapera zeramana.EtxdeJJ 185.
azpisarrera-13
HERIOTARA EMAN. Dar muerte.
Cf. HERIOTZARA ERAMAN, HERIOTZA EMAN. Baina hartan Profetén eta Sainduén odola eriden izan da, eta lurraren gainean heriotara eman izan diraden guzienena. "Mis à mort"
.LçApoc 18, 24 (He hillaraziak
).
Eta heriotara eman behar zela, eta hereneko egunean, resuszitatu.LçMt 16, 21.
azpisarrera-14
HERIO-UNE. Erio-une artan bere lagunzar jakintsu baten laguntza izan ez balu."En aquella gran cuita"
.BerronKijote 169.
azpisarrera-15
HERIOZ HIL (SP). Matar; morir.
Cf. HERIOTZEZ HIL. Aita edo ama maradikaturen duena, herioz hil bedi. "Qui maudira père ou mère, meure de mort"
.LçMt 15, 4.
Eta haren haurrak herioz hilen zitiát. LçApoc 2, 23.
Zu begiz ikusteak / erioz il nazala!Or(
inGaztMusIx 198
).