Tr.
Al Norte la forma lehen es general. Al Sur len es la var. más usual entre los guipuzcoanos, aunque encontramos leen en textos antiguos (como Miserere, los pasquines de Tolosa de 1617 o las cartas azpeitianas de 1622); más tarde emplea esta última var. Arana, y autores del s. XX, como Mokoroa (20), Orixe (Eus 36), Lizardi (IL 168), T. Agirre (Uzt 43), Etxaide (JJ 55, -h-), Txillardegi (Let 97), Berrondo (Kijote 87) o J. Azpiroz (15). En Larramendi leen (SAgust 14) puede deberse al editor Arana (cf. lenDT CCXIV, carta a Mb 280, etc.). Emplean tbn. leen Lazarraga y gran parte de los autores vizcaínos; así Capanaga (103), Acto (267), Olaechea, J.J. Mogel (BasEsc 34), Astarloa (II 117), fray Bartolomé (Ic III 270), Añibarro (EL2 145), CatLlo (75), Uriarte (MarIl 73), Iturzaeta (Azald 128) o Erkiaga (Arran 162).
Entre los alto-navarros, si bien en un texto de 1595 (ReinEusk2 129) y en Beriain hay leen (y tbn. en algún autor moderno como F. Irigaray), hay len en textos del s. XVI (ReinEusk 53, 97), Aldaz (99), Ros, F. Elizalde (83) y Lizarraga. Hallamos tbn. len en CartEsp (donde suelen aparecer rasgos más occidentales). En textos roncaleses hay lein. En DFrec hay 1440 ejs. de le(h)en y 92 de len.
etimologikoa
Etim. La forma primitiva podría ser un superlativo *lenen.
Onom.: Otra que'll dizen Odi Ascardi Leena. (1258) Arzam 322.
sense-1
I .(Adv.).
azpiadiera-1.1
1.
(L, BN, S; Ht VocGr 330, VocBN , Gèze, Dv, H (L, BN, S), VocB; leen V arc.; H (G)),
len (V, G, AN; Lcc, Mic 5v, VP 53v, Lar, Añ, Dv, H(V, G)),
lein (R; -iñV-m)
Ref.:
A (leen, lehen, lein, len); Etxba Eib y Elexp Berg (len). "Antes"Lcc, Lar y Añ."Auparavant"VocBN.
"Autrefois, au temps passé. Izan zen lehen gizon bat
"H.
Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos.
Lehen ere begietan hadukat.(Améscoa, 1566). ReinEusk 62.
Lehen erran diraden razoinén araura. LçIns D, 7v.
Aditurik, bada, Silverok leen esan dogunau, joan zidin. Lazarraga A, 1143v.
Miraballesko etxeorri / leen oi zeritzan Zapatari. PasqTo
5s.
Leen erran den bezala. BerTrat 122v.
Lehen zegoen eskura bihurtzen da. Ax 46 (V 30).
Nola lehen ez baitzen hitzkuntza bat baizik. ES 386.
Barrendik len bezain idor eta agor. MbIArg I 277.
Dediketan deutso D. Nicolas Antonio Landazuri [...], leen Begoñako, eta orañ Jandone [Ja]kueko kura jaunari. Oe 1 (139 len
).
Emendátu len gaizki egina. LEProg 114.
Lehen, orai eta gero / dire hirur memento. Monho 104.
Nik len adierazo deutsudazan gauza guztijak. MgPAb 132s.
Konbentua etzan len zana. AA III 585.
Leen adiskide zirianak arerijo egin. fBIc II 209.
Lehen, batzu nagusi, esklabo bertzeak. ElzbPo 215.
Zein zan len atian?SorBar 60.
Lein obliga araztanztein xuntatra bi pezeta eta libra bat kandraren. Mdg 136.
Marka aundiya egiñ nai zunak / len e bazuen aukera!EusJok 124.
Len gutxi izan karlistak, eta elkarrekin asarre. OrSCruz 109.
Orañ ur otzak dabillki trena / len irakiñak bezela. TxB II 116.
Ez da lehen bezain eder. BarbLeg 126.
Untzadun ormek esia, / eguzkiak leen maitea. LdiBB 144.
Amaika ixilpeko badira leen ere nere kolkopetik irten gabe. TAgUzt 200.
Zu lehen, gu orai, gauden euskaldun. Iratz 34.
Lehen aipatu dugun Feuerbach orrek. VillJaink 63.
Lehen lorea zena orain orbela da. ArtiTobera 284.
Len ere esan det amaika aldiz. UztSas 344.
Arraban dauka zelaia len lez / jantzan egin ta olgatzeko. FEtxeb 62.
Nahiz ez den orai Bidarraiko etxeetan lehen zen jendeketa hura guzia. LarreArtzainE 63.
Bagenituen lehen euskaraz sasi-jakintsuak. MIH 337.
azpiadiera-1.1.1
(Exprs. como lehen edo/eta gero, lehen eta orain...
)."Diferentes ocasiones, leen eta gero
"Izt.
"Tôt ou tard. Ezaguturen duzu lehen edo gero egia erraten narotzula
"H.
Gero bada lehen bada ene eskuetarik joanen haiz.(Améscoa, 1566). ReinEusk 62.
Adiskide barriagaiti zarra ukatu balidi, edo len edo gero kalta artu leidi. RS 510.
Lehen edo gero erakusten baitio eta emaiten bide onean iartzeko bidea. Ax 222 (V 147).
Kanta biatzo debotki / lehen-gero munduak. Hm 59.
Len edo gero aitortu beharko dezu egi hau. MbIArg I 62.
Len ta gero ta beti egiten du Jesusek guztiz ongi errege manatzalle onaren egiteko hau. Ib. 307.
Len edo gero ikusiko du / galdurik bere burua. ItFab 144.
[Toki] gitxi izango dira len edo gero [...] Gipuzkoatarrak beren etsaien kontra jazarra gogor portitza egin bagekoak. IztC 36.
Zeñak len eta gero ainbeste jende beretu zuten. Lard 505.
Anaiari len eta beti gorde izan zion iguin eta gorroto bizia. Ib. 34.
Milla berreun ta zortzigarren urtian bukatu zuan, jendiak len da geruago obeto lagunduta, eliza ondo jartia. BvAsL 56.
Bitartean bizi uen gure Pepe len da gero baño obekiago. Apaol 98.
Doitxen doitxeraz / egiten dabe, / len eta orain. Enb 141.
Lehen eta orai, / egiaren etsai. LfMurtuts 12.
Ango lan geiena len eta orain kape biltzea da. JAIrazBizia 80.
Beza pake senarrarekin, len eta gero ere ez baitzan beste iñorekin ezkondu. OrAitork 240.
Ango jendea, len eta orain, / beti egizko euskaldun. Basarri 81.
Len eta gero, lurrak diraukeino. ZaitPlat 72.
Irekiak daude edozeinentzat, lehen eta orain. MIH 137.
Ez du inoiz bihotzik izan, ez lehen eta ez orain. MEIG I 164.
v. tbn.
Lehen eta gero: Harb 46. Leen eta orain: EZBB II 47. Len ta gero: Mg PAb 149. LE Ong 36v.
azpiadiera-1.1.2
Guretzako anparoa, / oraiñ, len ta betikoa. ABAmaE 373.
azpiadiera-1.1.3
(Dv, H; lenV-gip; Lar, Añ; leinR-is)
Ref.:
Iz R 404; Etxba Eib y Elexp Berg (len). (Precedido de baino, sin el suf. comparativo -ago
)."Antes que, baño len
"Lar, Añ.
"Antes que te cases, mira lo que haces, ezkondu baño len, kontu zer egiten den
"Lar.
"
Hil baino lehen, avant de mourir"Dv.
"
Hilen naute hori eginen dudan baino lehen
"Ib."Précédé de baino, bainon, baño, conjonction de comparaisson"H.
"
Aigal bino léin, antes de cenar"IzR 404.
"
Lanian ekin baño len esan biar zenduan ori
"EtxbaEib.
"
Banekixen zuk esan baiño len
"ElexpBerg.
v. lehenago (2). Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos.
Joan zaran baino len joan alzinatean.(Arteta, 1562). ReinEusk 53.
Abraham zedin baino lehen, ni naiz. LçIo 8, 58 (LE in-baño-lén).
Edola bere, joan baño leen, / oi bear dozu ikasi. Lazarraga A7, 1170v.
Ian baño len, oroit zaite. Aldaz 99.
Kofesatu baino lehen. Mat 223.
Eriotzak orañ baño len artu banindu. CbEg II 88.
Batheiatia izan beno lehen. CatLan 16.
Onetsibaináu ni jaio baño lén ére. LEOng 34r.
Khiristitü beno lehen / nahiago nük izan hilik. Xarlem 643.
Mezea asi baño leen. AñEL2 99.
Urte asko baño len. ItFab 40.
Madrillera baño len. IztC 507.
Hill baiño lehen. Gy 44.
Ori pagatu bañan len. SorAuOst 81.
Argia baino lehen. ElsbFram 85.
Egun asko baño len. AzpPr 110.
Bostak baño len. AgG 294.
Eguzkitik guregana amar minuto baño len dator bere argia. InzaAzalp 33.
Hoteletik athera baino lehen. JEBer 38.
Zurittuten dira bixarra baño len. Otx 41.
Luzaro baño len. ZaitSof 24.
Indoeuroparrak heldu baino lehen. MdePr 215.
Tximistea baiño leen zabaldu ziran erri osoan. ErkiagArran 164.
Guk uste baino lehen. XaOdol 225.
Anaia baiño len iritxi nai. BBarand 21.
Beste seme bat bazutela aitak eta amak ni baino lehen sortua. LarreArtzainE 83.
Gizon bainaiz euskaldun baino lehen. MIH 372.
Aurrera baino lehen. MEIG VII 164.
azpiadiera-1.1.4
"
Léin ezik áigal (R-is), antes de cenar"IzR 404.
Lein ezik oillarrak kanta tzan. HualMt 26, 34 (Samper beño len).
azpiadiera-1.1.5
(Precedido de instr.). Hirur mila urthez lehen. Egiat 183.
Diodoro bizi zen ehun urthe Jesusez lehen. HbEsk 13.
Iñoiz zaikenean idi bat ofreitzen, / dastatzen hartarik diat hitaz lehen. "Devant toi"
.Gy 287.
Badaki oraiz lein erranik dakaudanaz. Mdg 152.
Arnas onean dijoa, orduz-len iritxi nai ezik. Mok 11.
Argia baiño / ordu betez lên zun Meza. OrEus 422.
Enda hau salbatu izan dute oroz lehen. MdePr 240.
Atsegiña zuela oroz lehen bilatzen. Ib. 179.
Artzaina zen oroz lehen. JEtchep 52.
azpiadiera-1.1.6
(Precedido de gen.). Sartaldeko baserritar irlandesak ziren ororen lehen. MdePr 237.
azpiadiera-1.1.7
Antes, mejor.v. lehenago (3). Lehen hil nadin, hek gal detzadan baino. SPPhil 530s (He 539 lehenago
).
Nik zu ahantz, Jerusalem, / hiri maitea? / Lehen dut kontsentituren / mihiaz gabetzea. Monho 88.
azpiadiera-1.1.7.1
(Precedido de instr. y seguido de ezen ez
). Zure ofizieréz gureganako borondate gaixtoz lehen ezen ez zuri zerbitzu egiteko afekzionez. LçIns F, 7r.
Hanitx jente daude obedientzian bortxaz lehen, eziez amure hunez. Mst I 9, 1 (SP bortxazago karitatez baino, Ch ez amorez, bainan borxaz).
Zuñ ihurk merexitzen beitü orazioniaz lehen, eziez irakurtziaz. Mst III 26 (tít.).
azpiadiera-1.1.7.2
"Construit avec ezen ez, eziez, que comparatif, plutôt, plutôt que"H.
"
Lehen hilen gira ezen ez gezurrik erranen, nous mourrons plutôt que de mentir"Lh.
Itzalak eta ilhunpiak gizonari loa lehen emaiten du, eziez egunak edo argiak. TtOnsa 103.
Ene bihotzeko beherazpenak lehen dire orroak, ezen ez auhenak. Gç 45.
Markinako erregearen / leen diite beartu / ze ez ango tratuaren gu. BBizk 29.
Haren aragitik jan lirioie lehen eziez eskia heda belitzeroie. Egiat 266.
azpiadiera-1.1.7.3
"
Lein arrapatan da gezurra ezik zanka-makurra
"ARonc 275.
"
Lein utsitan da begi andia ezik txikerra
"Ib.275. Kemen lein xerkatan digu izeia ezik lerra, etxe edo borda egiteko. Mdg 130.
azpiadiera-1.2
2.En primer lugar, primero; primeramente.v. LEHENA, lehenbizi, lehenik. Bata leen, gero bestea. MLastur 30.
Ioan daraudazu lehen bihotza, / gero gathibatu neure gorputza. E 203.
Latinez lehen skribatu duen doktor kristinoetarik batek. LçAdv ** 7r.
Asteko lehen argitu behar zen egunean. LçMt 28, 1.
Baina lehen behar da anhitz sufri dezan hark. "Premièrement"
.LçLc 17, 25 (TB, Dv lehenik, Oteiza, Brunet aurrena, BiblE aurretik).
Len illa, len oztu. RIs 58.
Zure bentura bada mendikuarekin ezko[n]tzea igrazria [<-çria> por igraria?] ekarri beza leen.
CartAzp
124.
Hunetzaz / lehen minzatu behar da. EZMan I 41.
Lehen behar da lehen hasi, lehen behar da ikhasi. Ax 185 (V 125).
Leku urrunetiko berria, lehen jina da egia. OPr 302 (el mismo refrán en RIs 83 lenena).
Arima lehen apartatu behar baita bataren eta bertzearen gorputzetik. SPPhil 394.
Jesüs-Kristek lehen deithü dütianak. Bp II 116.
Loiolako seme gaztena da, erregeren gortheko lilia, Naierako hirian lehen sarthu dena. Laph 126.
Beren buruak lehen jin jabe tzarrei sal litzazkete. HUZez 105.
Bainan guzien artean bego lehen horko eliza nausi miragarria. StPierre 26.
azpiadiera-1.3
3.Por primera vez. Nahiz bakharrik duen bulunba, lehen entzuten dutenek, erraten ohi dute: bulunbak hor dire!HbEgia 130.
Apaiz jaun ori len asia da / alkatiaren kargura. UztNoiz 44.
Nola igertzen diogu lehen ikusten dugun norbaiti [...] zer pentsa dezakeen honetaz eta hartaz?MIH 228.
sense-2
II .(Ordinal, uso adnom. o adj.).
azpiadiera-2.1
(AN-5vill (leen), L, BN, S; Volt 108, SP, VocBN, Arch VocGr, Gèze, H (L, BN, S)),
len (Sal, R-uzt; H),
lein (R)
Ref.:
A(lehen, lein);
Lrq;
EAEL 184;
GteErd 9, 139
. "Primero"A.
"
Leina ezpela, bigarrena señora (R-vid), la primera (esposa tratada como) boj (escoba), la segunda (tratada como) señora"Ib."
Lehenetik azkeniala eta azkenetik leheniala (S)"GteErd 9.
"
Lerroaren lehen izena / azken izena (BN-arb)"Ib.139. v. lehenengo, LEHENBIZIKO. Tr. Si exceptuamos el de AzkPo, los escasos ejs. vizcaínos y guipuzcoanos son del s. XX. Es de uso general en los dialectos orientales.
Leiara niri juan zatan / neure amorea, leena. AzkPo III (de sdo. no seguro; probablemente 'mi primer amor', 'mi amor, el primero').
Lehen inprimizalia. E 261.
Gauza guzien lehen kausá. LçIns C, 1r.
Zierto len berri aditu dudana orreganik da.
CartEsp
464.
Zeiñ da hirur presuna hetarik lehena?ArgDevB 237.
Lehenak bi esku. Saug 159 (tbn. en Bela 36).
Abentüko lehen igantia. Bp II 14.
Eskuararen lehen hatsapenak. ES 127.
Adam lehen gizonak. Mst III 55, 2.
Lehen liburuaren akabantza. Mih 75.
Huna laur lehenak [...].CatLan 41.
Lehen edizionia. UskLiB 3.
Asteko lehen egunean. Jaur 168.
Garzia Santxez zuen semetan lehena. HbEsk 66.
Lehen egünetan aphür eman behar zaio xerriari jatera. IpDial 97s.
Leina, erien bisitatia. CatR 49.
(CatSal 49 lena)Hazilaren lehen eguna zuan. ElzbPAd 19.
Egin dut bertze liburu bat berri-berria, eta nere ustez lehen hura baino eskuara errexagoan. JnnSBi V.
Jaun horren lehen hitza zen. ZbyRIEV 1908, 84.
Egun betetzen ditu bederatzi urte, lehen aldikotz agertu zela eskualdun kazeta hau. HUZez 79.
Eba gure lehen amak / falta egin zianian. UNLilia 13.
Elizaren lehen bi manamenduak. CatJauf 85.
Gabaren len itzalak. LhYol 43.
Trenbideko leen geltokira orduko. FIr 150.
Lehen ukaldian. BarbSup 183.
Leen-paleolitos-aroa eta Geroztiko-paleolitos-aroa. JMBELG 15.
Leen peredikia. AIr(
inIzetaDirG 9 (v. tbn. lehen peredikia en Xarlem 1489 (tít.))
).
Leen erauntsiaren oroitzez. LdiIL 19.
Zergatikako eragilea ta gai-zergatikakoa bereizten ere lena izan genuen. ZaitPlat 78.
Egunaren lehen orduak. ArtiTobera 263.
Ez duk lehen aldia ardiak galtzen direla mendi hautan!LarzIru 88.
Detxepare, gure leen poetak. VillJaink 121 (62 lehen).
Aurraren leen urratsak. IbiñVirgil 42.
Lehen saria. XaOdol 26.
Zer da bada ene biziko lehen orroitzapena?Etchebarne 17.
Aditzak lehen eta hirugarren pertsonak ez bereiztea. MIH 389.
Lehen hitzak, beraz, eskerrak emateko izan bitez. MEIG VIII 39.
v. tbn. (para textos meridionales): Or Eus 229. Gand Elorri 170. Lasa Poem 83. Onaind STeresa 102. Zendoia 233.
azpiadiera-2.1.1
(Pospuesto al nombre). Kapitulu lehena. Volt 132.
[Esopo] hura da fablegille lehena eta bertze izatu diren guzien modela. Gy 277n.
Anai Electo izandu da Ordenako martiri-lena. BvAsL 203.
Adam eta Ebak egoitza lehena / baratze bat zuten. ZbyRIEV 1908, 206.
Arraza berri bateko / animali lehena. ArtiMaldanB 232.
Sen Grat [...] Oloroneko apezpiku lehena. ArdoySFran 15.
v. tbn. EZ Man I 97. Zub 17.
azpiadiera-2.1.2
Napoleon lehena. Hb(
inBOEl 43
).
Frantses lehenak, Frantziako errege gazteak. ArdoySFran 52.
azpiadiera-2.1.3
(Lar, Añ). Primero, principal."Cabeza, el primero, principal"Lar (tbn. Añ s.v.cabeza). Zein da manamendu guzietako lehena?LçMc 12, 28 (He, Dv lehena
).
Aingiru guztien lehena, aitzindaria eta agintaria, egin zen deabru. Ax 139 (V 92).
Uste duzu lehena duzula burua, / kasik goberna ere diozula mundua. Iraultza 79.
Xiten dra Aragoko lein irietarik anitx peon. Mdg 137.
Lehen buruzagi eta / Gainerako beintenak. LuzKant 82.
Hauxe da gauza pollit, / joietan lehena. Etcham 141.
Hi haiz lehen, Ferdinand Aire! In. XaOdol 26.
Hura lehen bikario eta ni bigarren, lehenago erraiten zen bezala.LarreArtzainE 233.
Inguru heietako gazterian nuen nik ororen gainetik, Donibaneko herriaz kanpo, ene kargu lehena. Ib. 233.
azpiadiera-2.1.3.1
(Postpuesto al nombre).Cf. aitalehen. Haur duk manamendu lehena eta handia. LçABC A, 6v.
Birjina lehen hura. Hm 70.
Ni naiz bide xuxenena, egia lehena. Ch III 56, 1 (SP guzien gaineko egia, Mst egia gehiena, Ol egirik gorena
).
Xegaray laphurtarra, eskaldun lehena. HbEsk 157.
Nere korteko miriku lehena. ElzbPAd 64.
Civita Castellanako majistradu lena. BvAL 85.
Etxekoandrearen lan leena, nagusiena, bakarra ezpada. FIr 173.
Ingenier leena telefono-aparexura urbildu zen. Ib. 140.
Erien sendatzaile lehena!ArdoySFran 274.
Zu zaitut lagun lehena. XaOdol 83.
Len-emakume izateko jaio zan, eta munduko emakume idazleetatik bera dogu balio geienez ornidua. OnaindSTeresa 15.
Ez ginuena gure gisan auzo herri lehena Baiona. LarreArtzainE 88.
v. tbn. Ox 200. JE Ber 64. Lf Murtuts 39. Vill Jaink 64.
azpiadiera-2.1.4
(Con aita, ama, guraso..., ref. a Adán y Eva).Cf. aitalehen, LEHENEN-AITA. Gure lehen aitaganik dugun natura korrunpituagatik. LçDecl ã 4r.
Eredatruk gore lein aitetamen ganik.CatR 55.
Adam eta Eva ziren gure lehen aitak. CatS 22.
Gure lehen aitamen / bekhatuak ez du / sekulan Mariaren / arima goibeldu. ZbyRIEV 1908, 287 (206 lehen burhaso
).
Gure lehen burasoak baztertu zirenean zeruko bidetik. JnnSBi 1.
Ez dugu, haatik, begien bistan Adan lehengurasoa. MEIG VI 112.
v. tbn.
Lehen aita: SP Phil 393. UNLilia 14. Lehen burhaso: Ip Hil 7. Arb Igand 60. CatJauf 22. Etcham 206. Zerb Azk 114.
(Ref. al primer día del mes)."
Maiatzaren lehenan jin zen (B, S)"GteErd 210.
Rochellan urriaren lehenean. LçABC A, 3r.
Saran egina abendoaren lehenean. Mat XVIII.
Orzaizen uztaillaren lehenian. TtOnsa 9.
Ilabete jerminal daitzonaren leheneraino. Iraultza 103.
Maiatzaren leheneko / Larunbat atsian.LuzKant 54.
1838-ko urriaren lehenean. Ox 194.
Otsaillaren lena zan. OrSCruz 71.
Apirillaren lenetan. Ib. 93.
Azaro-leena. LdiBB 126.
1930gneko orrillaren lena. Ldi(
inOrBM 10
).
Buruilaren lehena. ZerbGerlan 109.
Martxoaren lehenetik landa. MdePr 234.
Aurtengo urteko / buruilaren lehenean. XaEzinB 27.
Apiril azkenean edo maiatz lehenean. MEIG I 47.
v. tbn. SP Phil b 1v. INav 160. MarIl 64. Larre ArtzainE 255.
azpiadiera-2.1.6.1
Udazkenak azaro leenaz (principios de noviembre) eskeñi oi dizkigun egoaizekiko eguraldi ozkarbi ta margotsua. EtxdeAlosT 13.
azpiadiera-2.1.7
(Ref. al día de la semana). [Sabbathoa] batzutan hartzen da aste guziagatik ere, eta halakotz erraiten da Sabbathoaren lehena, bigarrena, herena. LçDecl ã 6r.
azpiadiera-2.1.8
"Le premier, signifiant étage, place en un théatre, etc. Lehenean dago, il demeure au premier. Lehenak non dire? où sont les premières?"H.
azpiadiera-2.1.9
Anterior. Berritu dute lan lêna. OrEus 82.
sense-3
III .(Uso sust.).
azpiadiera-3.1
1.len (V, G, AN). Ref.: A (len, lena); Etxba Eib (lena). (Uso det.). (El) de antes, (lo) anterior. "Lena bazara zuk elizarako ordua baiño obeto entzungo dozuz bazkal-apalorduak (V)" A. "Alperrik Ameriketan ziar izan, lena etorri da zure anaia" Etxba Eib. Presunak, haserre denean, badirudi eztirudiela lehena. Ax 281 (V 188).
Lena eta hau aski ez diran aldian. MbIArg I 121.
Ain dago mudatua, / ez dirudi lena. GavS 32.
Irauntsi, jardun ta ekin guztiakaz leena geratuko da, ta igituko ez da ezertara. MgPAb 204.
Ni beti naz lena. UrMarIl 82.
Kristau berriak egiten, eta lenak fedean sendotzen. Lard 511.
Lena baaiz beintzat. AArdi 59.
Lenak eta Tomas Jauna. NEtxAntz 123.
Orduan lena (lengoa) il eingo zuan. SMZirik 53.
Beti leena berriz esan gabe. Or(
inGaztMusIx 52
).
Zeñek pentsauko eban lena ez zala. EtxbaIbilt 457.
Bere artean esan da esan ari da, lena berriz, lena berriz. NEtxLBB 109.
v. tbn. Erkiag Arran 191. Len: Echag 226. Arr May 97. AzpPr 131.
azpiadiera-3.2
2."(Lc, BNc, Sc), primicia"A(que cita a Ax).
Adimendura edo endelegamendura heltzen garen pontu beretik, gure obren primizia eta lehena dasta dezan. Ax 172 (V 116).
azpiadiera-3.3
3.len (V-gip ap. Etxba Eib). Pasado, tiempo pasado. "Zarrentzat, lena beti obia" Etxba Eib. Lenak ta orainak atsakabarik / emon eztaben lekura. AzcPB 309.
Leena zegoen orañaz / ele gozoka. LdiBB 152.
Bere leena ukatuz. LdiIL 27.
Len-orain-geroak zerbait dira. OrAitork 321.
Geroa len biurtuz eta lena azieraziz geroa aiturik. Ib. 334.
Lena, oraiña, geroa. Ib. 321.
Gure lenaren azterrenak. Mañarikua(
inAkesIpiñ 4
).
Leenaren ots eta usaiña lez. ErkiagBatB 203.
Lenari eutsiko bai, / al balitz iñundik. UztSas 192.
Lehenarekin edo geroarekin ametsetan bizi direnetakoa. MIH 235.
Atzera begira dagoena, lehenari so. MEIG VII 174.
azpiadiera-3.4
4."Aîné, lehena
"HtVocGr.
"(L), primogénito"A.
"
Seme nausixa (V-gip), etxeko primia [...], lehena (S)"GteErd 302.
v. lehenseme.
azpiadiera-3.5
5.len (Bera). Principio, comienzo. "Len equivale a 'principio' en la acepción de tiempo: por eso lenengo significa primero, de más al principio. Opino que, por ejemplo, para traducir el Evangelio del Verbo, podría sin inconveniente decirse: Lenan zan (in principio erat)" AG 1914 (cf. Arriand Io 1, 1: Lenago Itza zan). "Lenan zan Itza edo Autia, in principio erat Verbum" Bera EEs 1914, 85.
azpiadiera-3.6
6.Persona principal. Besta haundi eguna hain zuzen, ez zuten hortan barkatu jaun mera, axuant eta lehenek. LarreArtzainE 217.
azpisarrera-1
BIGARREN LEHEN.
v. bigarren.
azpisarrera-2
GAZTE-LEHEN.
v. gazte.
azpisarrera-3
LEHENA.
En primer lugar. Biak elkarri zaizka / asitzen izketan, / lena nekazaria / manera onetan: [...]. ItFab 99.
Esan zion Goiaingeruak lena ta ondoren Isabel bere lengusiak. InzaAzalp 156.
azpisarrera-4
LEHEN ABENDU(lenabendu Sal; lenabentu R; leinabentu R). Ref.: VocPir 28; A (lenabendu). Noviembre. v. LEHENBIZIKO ABENDU (s.v. lehenbizi). Len abenduan emertzigarren egunian, 1965, bete zuen urte bat. ZMoso 55.
azpisarrera-5
LEHENAGO.
v. lehenago.
azpisarrera-6
LEHEN-AINGERU(len- Lar, Añ). Arcángel. Nork erran zuen Agur Maria? Lenaingiru Gabriel Sainduak. Legaz 22.
Zorioneko San Migel lenaingeruari. Ib. 57.
Lenaingeruak auspeztu arren / bere aurrean umilde. ABOlerk 348.
azpisarrera-7
LEHEN-ALABA.
Cf. lehenseme. Frantze da Doibatza-ren len-alaba. "Francia es la primogénita de la Iglesia"
.BeraEEs 1914, 85.
Leen seme edo alaba, gurasoak ezkontzean zituzten aita-amagutxiak jasotzen zituzten. JAzpiroz 45.
azpisarrera-8
LEHENA LEHEN.
"Leina lein (R), lo primero ante todo" A. Baña léna lén; audá, gutibát, ez lúze, bai labúr déla eméngo biziarén plázoa. (Interpr?). LEUrt(ms.) 69r.
azpisarrerakoSense-8.1
Lenak len, gero gerokoak. (AN-ulz). InzaNaEsZarr 1241 ('Lan bearrenak aurretik, gero besteak').
azpisarrera-9
LEHEN-APEZPIKU(len- Lar, H (G)). Arzobispo. Cf. Lç Tit (final): "Cretakoén Elizako lehen ipizpiku ordenatuagana". Don Rodrigo lenapezpiku Toledokoak. IztC 1.
Mauronto seme nagusia ipiñi eban osaba lenapezpikoaren eskuetan. AgAL 166.
Kondeen da lenapezpikoen anaia. Ib. 111.
Gaur Valladolidko len-apezpikoa danak. ItzAzald 55.
Brindis-ko lenapezpiku Idiakez-tar Domingo jauna. EEs 1915, 104.
azpisarrera-10
LEHENAREN GAINERA.
Además de lo anterior. v. LEHENAZ GAINERA. Orduban emoten jako gizonari, leenaren gainera, alizate espirituzkua. fBIc III 284.
azpisarrera-11
LEHEN HARRI(lenarri VocB
A). "Piedra fundamental" A.
azpisarrera-12
LEHEN AUZO,
AUZO LEHEN(aizo-lehen S ap. Lh). Vecino más próximo. "Premier voisin" Lh. Ene lehen aizua, hi, eskandal gaxtua. Etch 148.
Hirur müthil gaztek, / haren aizo lehenek. "Enfants du voisinage"
.ArchFab 231.
Ermitaua nola lehen hauzo zuen, / erratera ethorri hula zitzaioen: [...]. Gy 317.
Ui! Nola handitu zirezten? Ene bi lehen auzoak ez ditut gehiago ezagutzen. LarzIru 124.
Alta Olhagako lehen auzoak ere ari ziren hantxetan xeheiletarik ateratzen. LarreArtzainE 11.
azpisarrerakoSense-12.1
(No referido a personas). Itsasu Elizaldea dela herri hortako etxe eder bat. Izenak ematen dion bezala, elizaren aldean da; lehen auzo. HUZez 116.
Ohoreak ditu egun hautan Hiriburuko elizak, ba eta Baionatik lehen auzo den herri eskualdun ttipiaren izenak. Ib. 133.
Kornubiaren lehen hauzo ziren Somerset eta Devon-go eskualdeak berendu zituzten. MdePr 249.
azpisarrerakoSense-12.2
Gisa hortan Diana-ren kideko atxeman zitzaken Gar eta Horolat; Merkurio, Herkules eta Marsen lehen auzo, Sirona; Apolon-en lagun Adarduna. LfCEEN 1973, 124.
azpisarrera-13
LEHENAZ.
azpisarrerakoSense-13.1
a)(Añ (V), Izt), LEHENEZ. De antemano, previamente. v. aurretiaz, AURREZ. Tr. Todos los ejs., excepto el de Zabala, corresponden a la forma en -az.
Prestetan eta leenaz disponietan gareala Sakramentu Santu Penitenziakoa frutuagaz errezibietako. Oe 75.
Leenaz ezaututen ezpadau. Zuzaeta 68.
Konfesatu bear da leenaz bere gogoko duen konfesoreari dei eginda.MgCC 213.
Konfesinuan [sarturik dago] leenaz egin biar dan esaminia.MgCO 42.
Santuei ondo esan / ta leenaz beren adiskide izan. VMg 24.
Penitenzia egiazko batekin lenaz prestatzen ezpada. Gco II 90.
Guraso ardura onekuak leenaz artuko ditu neurrijak. JJMgBasEsc 116.
Irabazten doguna / lenaz dago yanik. ZavFabRIEV 1909, 38.
Onetarako / juramentu egin / zuen lenaz erregek / gipuztarrakin. ItFab 207.
Leenez neurriak arturik prantzesen atzaparretatik imajiña santa libratzeko. ZabGabon 93.
Lenaz auxe nai nuke ipiñi garbirik. ABAmaE 399.
Berak aurrez eta lenaz esan eban ilgo zala. ItzAzald 36.
azpiadiera-1.1
(Con reduplicación intensiva). Zein arrisku andikua dan leenaz leenaz emotia damutu arren urratu ezin leijan berba ain astuna?JJMgBasEsc(ed. 1845) 248.
b)"Lenaz, premièrement, en premier lieu" H. Leinaz norbaitek eratxikitan badaizu eskoiñeko maxelan, utzul dazazu berzia ere. HualMt 5, 39.
azpisarrera-14
LEHENAZ GAIN.
azpisarrerakoSense-14.1
a)(G-azp), LEHEHEZ GAIN. Por añadidura, además de lo anterior. Afaritako, lênez gain dute / giar goxo ta koipea. OrEus 78.
Legorrak egarrituta dauzka lendik alorrak, eta gaurko eguzkiak lenez gain kixkaliko ditu bazter guziak. NEtxAntz 31.
Aul xamarra zan oea ta zimenduak ez ain sendoak, eta leenaz-gaiñ mandazaiaren pisua eziñ jasorik, erori zan erori lurrera. BerronKijote 180.
azpisarrerakoSense-14.2
b)Más que antes.
v. LEHENAZ GAINERA. Lenaz gain pozak zoratzen dezu zure Koldo. NEtxNola 32.
Artzai makilla lurrean gogor tinkatuaz, eman zion lenaz gain laisterkari. NEtxLBB 98.
Tinkatu zuan bere lantzoia aurrerantz, leenaz-gaiñ egokitu zan bere aulkian, eta kementsu ta lerden jarri zan bidean.BerronKijote 209.
[Indizio] aiek jartzeak uzten ziñuzen / leenaz gain erasanda. Insausti 120.
azpisarrera-15
LEHENAZ GAINERA,
LEHENEZ GAINERA.
azpisarrerakoSense-15.1
a)Más que antes, todavía más.
Orduan, lenaz gañera, erazeki zitzaion Jaunaren amorian. AA III 74.
Herodes, lenaz gañera, esan onekin arrotu zan.Lard 505.
Suaren garra igotzen ikusi zuenean, lenaz gañera txoraturik, esan zuen. ArrGB 114.
Guzien aurrian egin zuan penitentzi gogorrarekin, lenaz gañera, bere anaiaren biotza irebazi zuan. BvAsL 212.
Laster lenaz gañera aurreratu zan birtutian ta santutasunian. Ib. 104.
Lenez gañera goian degu gaur / Gipuzkoaren izena. Basarri 69.
Mendarte, arras txoratu nazu / oraintxe lenaz gañera. Olea 66.
Iñaxiori koloreak lenez gañera gorritu zitzaizkion. TxGarmBordaB 183s.
Au entzuteak lenaz gaiñera / utzi nau motx eta melar. Insausti 277.
azpisarrerakoSense-15.2
b)Además de lo anterior. "Como si fuese poco lo anterior, para colmo" Asp Gehi. v. LEHENAREN GAINERA. Etzekitela nola agertu barruneko poza? Bai, bai, bazekiten eta ezin ta obeto agertu zuten. Ezpada begira lenaz gañera zer asmuetan sartu ziran. BvAsL 161.
Oñen ganian egon ezinda / Josu jausten da lurrera; / Errukarrizko zauri barrijak / Ein yakoz lenaz gañera.Enb 102.
Ura sar zaie; lênez gaiñera / berekin dute naiko lor. OrEus 398.
Zetan iatordaz nere gogora / lengo jazokun itunak, / lenez gaiñera nere biotza / bardin zauritzen dabenak?BEnbNereA 258.
Atzoko orrek lenaz gaiñera / susto aundia eman dit. UztSas 267.
Ni orrekin joan --zion mutikoak-- lenez gaiñera?"
¿Más?"
.BerronKijote 61.
azpiadiera-2.1
(
Lenagaz gainera
). Lenagaz gañera asko argaldu zan Mañasi. AgKr 114.
azpisarrera-16
LEHEN BAI LEHEN.
v. lehenbailehen.
azpisarrera-17
LEHEN BAINO LEHEN(BN-baig, beno S; SP, Gèze (l. beno l.), Izt (leen baño l.), Dv, H; lein biño len R; len baiño len AN; Lar, Añ). Ref.: A (lehen, lein, len-bai-len). Cuanto antes. "Antes con antes, len baño len" Lar y Añ. v. lehenbailehen. Tr. En textos vizcaínos sólo lo hallamos en Uriarte.
Dugun bista bortuetan len bano len.MRos 12a.1r.
Leen baño leen bere jaunari il berria eramoko ziola. BerTrat 111r.
Nola behar den lehen baiño lehen usantza hura utzi. Ax 250 (V 168).
Sar zite bide hontan lehen beno lehen. TtOnsa 14.
Atera zazu beraz zure libru hori, eta len baño len bana ezazu Euskalerrietan. LarCarta a Mb 280.
Lehen beno lehen hartarik xahatzera iseia zite. Mst I 25, 5 (SP ahalik lasterrena, Ch lehen bai lehen, Ol lenbait-len).
Len baño len andik iges egin zuten. CbEg II 195.
Zela aren dako eriotze bat ez len baio len illzea. Luzuriaga 157.
Lén baño lén bataiarazibearda utzigábe sóbra denbóra. LEMatr5 299.
Lehen beno lehen, Sira, / behar dizügü phartitü. Xarlem 243.
Osatu dedilla len baño len Jaungoikoaren erreinua. Gco I 415.
Utzi zazu, bekatorea, / lehen baino lehen bekatua. CatLuz 2.
(Añ CatAN 2, CatB 9 len baño len)Senda egidazu, arren, / len baño len, guztia ezpada, / erdia bereren. IztPo 113.
Bena lehen beno lehen, Sira, / behar ginikezu delijentziatü. Mustafa.
(ap. DRA)Len baño len gagizan / alkarregaz batu. Ur(
inAfrika 79
).
Orma zuloan kuku eduki dirua, / lên baiño lên daiteke eskuz aldatua. OrEus 29.
Lehen baino lehen neurriak hartuko zituela. MdeHaurB 59.
Gure egun laburrak / len baño len urtu. Olea 220.
Obenena izanen da buka zatan karta kau len beño len. ZMoso 74.
Lehen baino lehen has zedin eskatu nion. MIH 297.
Euskaltzaindiak nahi duela norbaitek, lehen baino lehen, horrelako hiztegi labur bat prestatzea?MEIG I 96.
v. tbn.
Lehen beno lehen: Arch Fab 97. Xikito 10. Len baño len: Auspoa 68-69-70, 349.
azpisarrerakoSense-17.1
(
Lehen baino lehenago
). Eragin diezaguntzat aitziñera bidea, / lehen baño lehenago itzultzeko eskerrak. EZMan II 147.
Eta urak erretiratzen ziren lehen baño lehenago lurraren gañetikan. UrtGen 8, 3 (Ker astiro-astiro, BiblE poliki-poliki).
azpisarrera-18
LEHEN BAIT LASTERREN.
Cuanto antes. v. lehenbailehen. Orain egin bear duk igarotakoak aztu eta len bait lasterren sendatzera. Apaol 76.
azpisarrera-19
LEHEN BAIT LEHEN.
v. lehenbailehen.
azpisarrera-20
LEHEN BAIZEN LEHEN.
"Cuanto antes, leen baxen leen" Izt. "Len baizen len (V-ger), cuanto antes" A (s.v. len-bai-len). Emon deijozuela zeure grazija alde egiñ daijeen len baizen len. CanalaJesucristo 55 (ap. DRA, s.v. len).
azpisarrera-21
LEHEN BATEAN.
"Len-batean, autrefois, un jour du temps passé, une fois" H. Len batean profetaz erraten zuen gure Jangoikoak: [...]. MbOtGai I 135.
azpisarrera-22
LEHEN BESTEAN.
Como antes. Len bestian geratuten naz. MgPAb 157.
Ezeban ezer ulertu, ta len bestian juan zan. KkAb I 72.
azpisarrera-23
LEHEN BEZAIN LEHEN.
"Len bekin len (R-uzt), cuanto antes" A (s.v. len-bai-len). "Léinbikiléin (R-is), cuanto antes" Iz R 310. v. lehenbailehen.
azpisarrera-24
LEHEN BURU.
Promotor, impulsor. Pestaren lehen buru / beti gazteria. Etcham 126.
Haren eraikitzale eta lehen buru Dubhghlas Deh-Ide poeta handia izan zen. MdePr 241s.
azpisarrera-25
LEHEN BURUAN.
En cabeza. Ondoan datozenak ere bitarikoak dira, lehen buruan bi idazle bikain ageri direlarik. MEIG I 257.
Aditza perpausaren lehen buruan ez doanean. MEIG VI 147.
azpisarrera-26
LEHENDAINO.
Lo recoge EI 161, sin trad., con las siguientes variantes: lehendano (S), lendano (L-sar), lendaino (G-goi), lendaño (G-azp, AN-gip), lengaño (V-ger), lendaiño (G-azp-goi-to), lendeño (Ae), lengiño (V-oroz).
azpisarrera-27
LEHENDANIK.
v. lehendanik.
azpisarrera-28
LEHEN DENBORA(El) pasado, (los) primer(os) tiempo(s). Eskriba diezadan maizago egin duen baño lehen denburan. Volt 208.
Khiristigoaren lehen denboretarik. IpHil 4.
azpisarrerakoSense-28.1
Lehen-lehen denboretarik. IpHil 99.
azpisarrera-29
LEHENDIK(lendik V, G, AN; lendi V-ger-arrig-m, G-nav, AN-araq). Ref.: EI 151; Etxba Eib (lendik); Elexp Berg (len). De antes. v. lehendanik. Tr. Documentado en Uriarte y Arrese Beitia, y en textos meridionales del s. XX.
Lendik daukazuzan errezu ta lan onai. UrMarIl 11.
Lendik ezagututen eben alkar. EchtaJos 125.
En omen da egia / nik lendik esana. UrruzZer 83.
Irakurgaitxu geienak lendik argitalduak dira. KkAb I 4.
Lendik dakigulako oneik noiz agertu ta ostendu biar daben. Altuna 75.
Jakin yuat lendi, / gaur bikoiztuko dala / gure Andutz-Mendi. Enb 198s.
Baimen-bear orrek esitu egiten bait-ditu lendik zituzten eskubideak.EAEg 14-2-1937, 1067.
Bakanderea lendik be asarre baeguan [...]. Otx 33.
Leendik ezagutzen zun mutilla. TAgUzt 47.
Lehendik ikasitako solasa esaten hasi zan. OskKurl 178.
Lehendik ere bi baditugu ezkondurikan daudenak. XaOdol 303.
Oitura txarrik lendik / baldin badu. UztSas 217.
Artu zuten berriz leendik zekarten Puerto Lapizerako bidea. BerronKijote 98.
Amona Maria ta ni lendik ezagutzen giñun. JAzpiroz 91.
Bereizgarri horietarik gehienak ezagunak genituen lehendik ere Orixerengan. MIH 356.
v. tbn.
Leendik: JMB ELG 68. Or Eus 380. Onaind STeresa 37. Albeniz 135. Lendik: AB AmaE 420. Ag G 265. A Ardi 99. Inza Azalp 42. Ldi IL 105. Ir YKBiz 260. Munita 104. Lek SClar 117. NEtx Antz 30. Anab Poli 92. Bilbao IpuiB 36. Basarri 7. And AUzta 119. Onaind in Gazt MusIx 146. BEnb NereA 234. Salav 14. Etxba Ibilt 463. Alkain 33. Etxabu Kontu 112. Ataño TxanKan 152. FEtxeb 19.
azpisarrerakoSense-29.1
(Tras término de comparación). Ondarroa, beroneri erri nortasuna emon baiño lendik, "arrantzaleen eta itxastarren bizi leku" lez ezagutzen ei zan.EtxabuKontu 102.
azpisarrera-30
LEHENDIKO,
LEHENDIKAKO.
Antiguo, que viene de antiguo. Leendiko adiskide bailu, izketan asi zanean. TAgUzt 205.
Lendikako Batzarkide lekuan gelditzen dala."El antiguo"
.EAEg 1-2-1937, 954.
Erabaki guziak, lendikakoak eta aurrerantzean emango lirakenak. Ib. 4-4-1937, 1430.
azpisarrera-31
LEHENEAN.
azpisarrerakoSense-31.1
a)Al principio.
Biz gloria espiritu santuarentzat / nola leenean orain eta beti. Miserere 334.
Indutarren artian batzuk iñuenez, Ixaki nagosi bakarra bixi ei-zan lenian. ZAEuzk 1929, 6.
azpiadiera-1.1
En primer lugar, delante.
Prozésio ta rogazioetán gurútzea doáie leneán, mostrátus Jesus gurutzifikatua déla gure alzindári. LEDoc 90.
azpisarrerakoSense-31.2
b)(lenian V-gip). Como antes, en lo de antes. "Nai dana gertauta be, gu lenian" Etxba Eib. "Alperrik esango dabe nai dana, ni beti lenian nago" Ib. "Como antes, en sus trece" Elexp Berg. v. LEHENGOAN EGON. Bekatari doakabe ura lenean bertan geratu zan.AA I 433.
Zabaletako baserrian euskalduntasuna oso lenean daukate, lenean ta berean. AgG 364.
Zu lenean gelditzen zera. MAtxGazt 20.
Erri bat eziñ egon liteke / beti bezela lenean. Olea 238.
Alare lenian, / jarraitu lanian, / sasoi onenian. UztSas 49.
Nik saxofoiagaz jarraitzea premiñazkoago zan, eta lenean jarraitu neban. EtxbaKontu 24.
Egin zituan oiean bi edo iru egun, baiña leenean segitzen zuan ondoezak. JAzpiroz 210.
azpisarrera-32
LEHENEGI.
"Lénei, demasiado pronto" Iz ArOñ.
azpisarrera-33
LEHENEKIN GAINERA.
Además de los anteriores. Zeren bada begiratu duzun eskas gurera, / milla esker ditutzula lehenekin gañera. EZMan I 23 (tal vez gen.; v. LEHENEN GAINERA).
azpisarrera-34
LEHENEKO.
v. leheneko.
azpisarrera-35
LEHENEN.
azpisarrerakoSense-35.1
a)(lenen V-gip; Lar, Añ, H (V, G); lelen V-och-gip, G-azp; H (V); leleen H (V)). Ref.: Etxba Eib (lelen, lenen); EAEL 184; Elexp Berg (lenen). Tr. Documentado en la tradición meridional. En DFrec hay 12 ejs. de le(h)enen y 35 de lenen .
Primer, primero; primero, principal. "Primero" Lar y Añ. "Lenen izatiarren aren krimen guztiak " Etxba Eib . "Neu naiz lenena ura erateko " Elexp Berg . "Zein da lelen medikuandako? " Ib.
Urrutiko berria, lenena egia. RIs 83 (lehen jina para el mismo refrán en O Pr 302).
Lenena <lenne-> bada gizon ondradua, bigarrena odol garbia. CartAzp 125.
Leenena, Jaungoikoaren grazian arkitzea, bigarrena [...]. OA 76.
Lenena, santifika bedi zure izena. CatBurg 22.
Anziñako izkera zarren artean, guzien lenen. CbEBO 7 (v. tbn. Eg II 75).
Oen guzien artean lenena. AA I 549.
Ta ze itzkuntza / zan leenena / asmatuko' gu / benturez. Ulib(
inFrantzesB II 34
).
Danetan nausi, danetan leneen, / o, zu Euskaldun Erria!ABAmaE 50.
Jaunaren esana bete balute gure lenen guraso aiek. InzaAzalp 47.
Axal-axalik lênen illara / kendu diote denean. OrEus 347 (Tormes 119 lenen).
Lenen mallako irakaskintza.EAEg 17-10-1936, 69.
Naigabeak, irri ta parrak aixa galduko zuten Alostorreko lenen-alaba aita gudatik etxeratu baño len. EtxdeAlosT 39.
Mezaren lenen kanpairako. EtxdeJJ 147.
Lenen izarra zu zera beti / Gipuzkoako zeruan. Basarri 159.
Oiñarri oetan lehenena: [...]. VillJaink 10.
Lenen aldia zan aurrez aurre jarri giñala. AZink 84.
v. tbn. Lenen: Ub 151. Ir YKBiz 395. TAg Uzt 270. SMitx Aranz 193. Anab Poli 79. Zait Plat 154. Olea 19. Uzt Sas 224. Berron Kijote 129. MMant 90.
azpiadiera-1.1
(
lenenen
). Gure siniste santuko eskutapenetatik lenenen bat. ItzAzald 70.
Miraritu bear doguzan eregitasunak edo doerik lenenenak. Ib. 71.
azpiadiera-1.2
(Virtud) cardinal. Zergaitik deritxoe asigarriak edo lenenak lau on-oidade onei?ItzAzald 182.
On-oidade asigarriak edo lenenak dira doiak baño eregiagoak. Ib. 194.
azpiadiera-1.3
(Postpuesto al nombre). Primero, principal. "Principal, lenen" Izt. "Au da mandamendu lenena" (Mt 22, 38)" Etxba Eib. Nola latinez badiogu, principem locum tenere, lenengo lekua, edo leku lenena idukitzea. LarGram 391.
Anziñako Filosofo lenenak. CbEBO 8.
Auxe da gauza lenen edo prinzipalena. Astar II 284.
Eskubide lenena. ItzAzald 169.
Legeko agindu lenena auxe da. IrYKBiz 395.
Kausa lenena alde bat uzten da. VillJaink 34.
Sorburu lenena. GaztMusIx 70.
Nafarruako erregiñan botikarixo nausi lelenari. EtxbaIbilt 473.
azpiadiera-1.3.1
Errien bearkizunetarik leenenetakoa seme zintzoen izena goratzea baita. LdiIL 128.
azpiadiera-1.3.2
Franzisko lelena. EtxbaIbilt 462.
azpisarrerakoSense-35.2
b)(Adv.).En primer lugar, primero.
"Primeramente, lenen" Izt. Lenen topatzen dezun pobreari. CbEg III 390.
Da lenen, [...] ezaguera laburrarekin ta oitura utsez bezala dijoana komulgatzera. MgCC 230.
Gaur asko ilgo dira, eta bearbada ni lenen. AñEL1 6.
Izanik zeruba lenen itxaroten dogun gauzia. Astar II 19.
Aurrenetik lenen etorritakoen izkimizki edo ixkixalda baizik nabaritzen ez ba-zan. AnabUsauri 13.
Bakan-bakanka leenen, / sarri-sarri gero. LdiBB 58.
Andik mugara lênen sartzeko / badute eskuan kozkorra.OrEus 396.
Asi berrien diranak izango dira lenen irten bearrekoak.EAEg 13-11-1936, 285.
Urrekoenak lenen, aldenduxeak gero. EtxdeAlosT 23n.
Lenen eldu naizelako. ErkiagArran 100.
Don Enrike bera lenen zala. BilbaoIpuiB 82.
Osasuna baitek lenen. Basarri 28.
Lenen Amoros sartu zan. Ib. 97.
Bietatik zein izan den lenen. VillJaink 37.
Zein jaioko ote da lenen?NEtxLBB 379 (v. tbn. Antz 65).
Berau izan zan Jesuita lez Euskalerrian lenen oiñak ipiñi ebazana. OnaindTeresa 101.
Lenen Bidanian asi nintzan galdezka. BBarand 93.
v. tbn. Zendoia 182. Lenen: VMg 3. Astar II 19. It Fab 190. EusJok II 94. Bv AsL 98. AB AmaE 420. Arr May 140. A Ardi 58. Laux BBa 70. Ldi UO 8. Eguzk GizAuz 188. TAg Uzt 49. Zait Plat 116. BEnb NereA 114. Ibiñ Virgil 110. Etxabu Kontu 155. JAzpiroz 107. AZink 14.
azpiadiera-2.1
(Con reduplicación intensiva). Lenen lenen alde egin biar doguna da pekatura garuazan edozein okasino ezagun. MgCO 287.
Zer da beiak lenen-lenen egin oi duana eguzkitara juaten danean?EgutTo 22-5-1920 (ap. DRA, s.v. len
).
Jakin egixu lenen-lenen ni ondasunez jositta nagola. Otx 74.
azpisarrerakoSense-35.3
c)(Con valor propio de superlativo. Precedido de albait, ahalik...
).Lo antes (posible).
Albait lenen emendik zugana eraman nazazu. CbEg III 280.
Jagi albait lenen. AñEL1 5.
Saia zaitezte alik lenen Jaungoikoarekin pakeak egitera.ArrGB 137.
Obe dezu mandua / alik lenen saldu. UrruzZer 50.
Busti dagigun orduan ainbat lenen. ErkiagArran 19.
Albait leenen gaixuari aurrie artu al izateko. Gerrika 129.
v. tbn.
Lenen: AB AmaE 413. Enb 192. Otx 114.
azpiadiera-3.1
(
Lenena
). Bataitu zan alik lenena. MbIArg I 184.
Joan ziraden lasterka, / al zuten lenena. ItFab 48.
Erresponditu ziyon / al zuen lenena. Bil 152.
Unicamente ezkontzeko paperak al dan lenena...SorGabon 59.
Jakintsu ook beren lanak asi ditzate alik eta lenena.Goñi 85.
Al dan lenena sendatutzeko / ongi goberna zaitia. TxB I 35.
v. tbn. PE 86. KIkG 69. JanEd II 85. EusJok II 153.
azpisarrerakoSense-35.4
d)(lenen V? ap. A; Lar, Añ). (Uso sust.). Príncipe, persona principal. "Lenen, ori bera esan nai deu Principe, nola Latinez badiogu, principen locum tenere, lenengo lekua edo leku lenena idukitzea" Lar Gram 391. Goi Lenen. "
Príncipe Augusto"
.LarGram 391.
Ez bakarrik mundu onetako lenen edo prinzipe, agintari eta erregiak. Astar II 252.
Izan zan Fernando seigarrenaren gorputz ta gela zaintzalle, bera lenen edo Prinzipe zala. IztC 456.
Eta lurreko erregiak eta lenenak. UrApoc(V) 6, 15 (Lç, He, TB prinzeak, Ur (G) andienak, Ip gehienak, Dv buruzagi, Ol aundiki, BilbE handiki
).
Israel-ko lenen edo prinzipe guziak eguzkitan zinzilika ipiñi zitzala. Lard 103.
Jainkoaren lenena edo prinzipea. Ib. 26.
azpiadiera-4.1
"Abadesa, andre monjen agintaria, lenena" Lar.
azpisarrerakoSense-35.5
e)(lenen H (V, G); lelen H (V)). (Adv.). Antes. Ez nazazula gaitzets, / baldin lenen beltxeran banintzan. GaztMusIx 193.
azpisarrera-36
LEHENEN-AITA.
Patriarca. v. aitalehen. Patriarka edo lenen-aitta guziai, apostoluai eta igarleai eta martirei itzegittea. InzaAzalp 113.
LEHENEN GAIN,
LEHENEN GAINERA.
Además de los anteriores. Ea, beraz, o armada guztien kapitaña, / lehenen gañera berze egidazu dohaña. EZMan II 92.
Eman ziezten leenen gain neke berriak. MbIArg I 119.
Gaizki anitz, lenen gain berriro egitea. Ib. 83.
Egin dituzu, dakizun bezala, lenen gain, nork daki zenbat kulpa, oben, bekatu ta zor berri. MbOtGai I 40.
azpisarrerakoSense-38.1
Haragiaren bekhatutik begiratzeko, lehenen gaiñerako erremedioak. Ax 412 (V 268).
azpisarrera-39
LEHENENGO.
v. lehenengo.
azpisarrera-40
LEHENEN IZATE.
Condición de primogénito. Esauk Jakobi lenen-izatea saltzen dio. Lard 30.
Gogoratu zitzaion lenen-izatea zein merke saldu zion. Ib. 33.
azpisarrera-41
LEHENEN-LEHENENGO.
v. lehenengo.
azpisarrera-42
LEHENEN-LEHENENGOZ.
v. lehenengo.
azpisarrera-43
LEHENERA,
LEHENERAT.
A lo anterior, a lo de antes. "Volver a las andadas, lenera yo (V)" A EY III 244. Biurtzen da lenera. AA I 403.
Goazen lenera. UrruzZer 32.
Lehenera jotzen degu berriz. LekSClar 119.
Berriz ere lenera joaz. Ib. 107.
Etzala nunbait Txanton leenera biurtuko. ErkiagArran 95.
Nola lenera biurtzen diren berriz ere. IbiñVirgil 92.
Itzul berriz lehenerat, haragi pikatzerat.LarreArtzainE 101.
v. tbn. Ag G 130. SMitx Aranz 95. Balad 198.
azpisarrera-44
LEHEN-ERRAN.
"Lein-erranak (R), los refranes" A. v. LEHENEKO ERRAN.
azpisarrera-45
LEHEN ETA BEHIN,
LEHENEN ETA BEHIN.
Primeramente. v. LEHENENGO ETA BEHIN. Lenen eta bein, egoitza iraunkorra billatu bear da erleentzat. IbiñVirgil 107.
Lenen eta bein iainkoak goretsatzu. Ib. 76.
Nahasgarria, lehen eta behin, erdararen aldetik. MEIG VI 187.
azpisarrera-46
LEHEN ETA BIZI (H).
Primero. v. LEHENBIZIKO. Sinhesteko gauzetan duk lehen eta bizia, / hamabi apostoluek Kredo irakatsia. EZMan II 199.
azpisarrera-47
LEHEN ETA BIZIKO,
LEHEN ETA BIZIKI.
Harriet los remite a lehenbiziko y lehenbiziki (qq.vv.).
azpisarrera-48
LEHEN ETA BIZIRIK(H (s.v. lehenbizi)). En primer lugar. v. LEHENBIZIRIK. Arimari dagotzanak lehen eta bizirik, / eta gero gorputzaren ontasunak ondotik. EZMan II 34.
Hau duk, beraz, lehen eta / bizirik ikhasteko. EZEliç 83.
azpisarrera-49
LEHEN ETA LEHEN.
Antes (de que). Biharamunean atzarri nintzen goizik, bertze guziak baino lehen eta lehen. Prop 1897, 229.
azpisarrera-50
LEHENETAN.
azpisarrerakoSense-50.1
a)En otro tiempo, antes. "Lehenetan, positif indéfini, s'emploie dans deux sens, autrefois ou les autres fois. Ene Jainkoa, laguntza egidazu lehenetan egin izan darotazun bezala, ô, mon Dieu, secourez-moi comme vous l'avez fait autrefois. Ez da lehenetan ura horren gora igan, les autres fois [...]" Dv. v. LEHENAGOETAN. Hautan bere iustiziá erakuts dezanzat, lehenetan bere miserikordiaren abundanzia bezala. LçIns G, 3r.
Lehenetan ematen zituzten buiak han sartzekotz. INav 135.
Lehenetan asko aldiz egiñ nauzun bezala. Ch III 29, 2.
Jainkoak, lehenetan bezala, deithu zuen Samuel. Lg I 253.
Orai eta gero ere, lehenetan bezala. Monho 58.
Lênetan ez bezin autsia natza. LdiBB 128.
azpisarrerakoSense-50.2
b)En primer lugar.
Bainan nik lerro hori ez nuen hasiko Aiherrakoa lehenetan ezarri gabe. LarreArtzainE 281.
azpisarrera-51
LEHEN FRUITU.
Primicia, tributo. v. lehenbizi (4), lehentxa. Jainkoarentzat eta Bildotsarentzat lehen fruitu bezala eskainiak izan dira. BiblEApoc 14, 4.
azpisarrerakoSense-51.1
Zure lurreko lehen lehen-fruituak zure Jainko Jaunaren etxera ekarriko dituzu. BiblEx 34, 26 (Dv pikainak, Ur autatuenak, Ol askin beñenak, Ker asikiñak, BiblE lehen fruituak
).
azpisarrera-52
LEHEN-GERO(Pl.). Pasado y futuro. Len-geroak beti orain dan Ark egiten eta igiarazten ditula. OrAitork 314.
Geldi ba-ledi zatitu liteke len-geroetan. "In praetaritum eta futurum"
.Ib. 320.
azpisarrera-53
LEHENGO.
v. lehengo.
azpisarrera-54
LEHEN GURASO . (Pl.).Primeros Padres (Adán y Eva).
Len-gurasoen oben galgarriz / illun doguz adimenak. GMantGoi 78.
azpisarrera-55
LEHENIK.
v. lehenik.
azpisarrera-56
LEHEN-JIN.
Improvisado, espontáneo. Gandiagaren olerkia ez da izanen lehen-jinaren heinekoa, bertsulariek ez dute ulertuko. LfELit 334.
azpisarrera-57
LEHEN-LEHEN.
azpisarrerakoSense-57.1
a)Primero. "Lehen-lehena, le premier de tous" Dv. Len leneán joanbeardúte buruék exenpluaréki. LEMatr5 301.
Apezek atxikiko dute zuzenez eta eginbidez doakoten lerroa; lehen-lehena. HUAurp 219.
Tubalkain, [...] ludian izan dan len-len ola-gizona.LhYol 5.
Huna lehen-lehen hitzak. ZerbAzk 22.
Haren lehen lehen mintzaira. ArdoySFran 72.
azpiadiera-1.1
Lehen lehenak dire barraiatzeko lanetan. HbEgia 127.
Lehen-lehenak dire, / jakinen ahotan. ZbyRIEV 1909, 397.
Mintzaietan eskuara lehen-lehen dago. Ox 156.
Irriz ase baten egin arazteko lehen lehena beti. BarbSup 5.
Kabalkina ere zen lehen lehena. Ib. 9.
azpiadiera-1.2
Primordial, más importante.
Erakutsizué lén léna déla pasátzea Jesusen konpañian trabájuen trágoa. LEOng 16v.
Bizitzeko behar diren / gauza lehen lehenak. ZbyRIEV 1909, 108.
azpisarrerakoSense-57.2
b)En primer lugar.
v. LEHEN-LEHENA. Baño leen-leen, orra Colomb-Bechar.AnabAprika 101.
Hori lehen lehen agertzen zaio liburu hau jastatzen duenari. Lqrre(
inXaOdol 12
).
azpisarrerakoSense-57.3
c)Mucho antes, antiguamente.
Bear bezelako etekin eta irabazia emateko zuaitz eta basoz jantziak egon bear lutekela, len-len bezela. Munita 145.
azpisarrera-58
LEHEN-LEHENA.
En primer lugar. v. LEHEN-LEHEN (b). Ortáko len lena eskatzendú Jangoikoak urriki dakigun. LE(
inBOEanm 194
).
Oni agertu zitzaion len-lena. InzaAzalp 76.
Bortia lehen lehena / hebenko ardientako / haitia diagü. CasveSGrazi 100.
azpisarrera-59
LEHEN-LEHENAGO.
v. lehenago.
azpisarrera-60
LEHEN-LEHENDANIK.
v. lehendanik.
azpisarrera-61
LEHEN-LEHENEAN . (Intens. de lehenean
).En primer lugar.
Anitz trabajatuzué, akabazéien óngi Trentoko Konzilio jenerála, ta geró kunplizéien ártan ordenatuzén guzía; ta bera lén leneán paratuzé kidári ta exénplu. LEJMSB 291.
azpisarrera-62
LEHEN-LEHENENGO.
v. lehenengo.
azpisarrera-63
LEHEN-LEHENETAN.
En primer lugar. Denek beren aipamena hartze baitute, horra ere, lehen lehenetan, Izpurako Luro Fundazionea. LarreArtzainE 317.
azpisarrera-64
LEHEN-LEHENETIK.
Desde el principio. Ari-mutur guziak lotu bear dira len-lenetik. LdiIL 79.
azpisarrera-65
LEHEN-LEHENGO.
v. lehengo.
azpisarrera-66
LEHEN-LEHENIK.
v. lehenik.
azpisarrera-67
LEHEN MEZA.
Primera misa que da un sacerdote. v. MEZA BERRI. Lehen mezan komuniatzen du saindu baten kharsutasunarekin. Laph 34.
Bere lehen mezaren berrogoi eta hamargarren urtheburuko. ZbyRIEV 1908, 607.
Apez gazte lehen meza berriki eman dutenen karietarat. JEBur 127.
Leonek Lasarteko komentuan len-meza eman zezala. AArdi 76.
Lehen mezaren emateko herrirat abian. Iratz 144.
Lehen meza kantatu zuen hogoita-hirur urtetako. ZerbAzk 63.
Bere lehen meza eman aintzin. ArdoySFran 310.
Nor beharko zen lehen mezarat komitatu. LarreArtzainE 210.
azpisarrera-68
LEHEN-NEOLITOS.
Protoneolítico. Pranko-kantauritar lurraldeetan Protoneolitos edo Leen-neolitos garaiak izen berezi bat du. JMBELG 57.