Tr. De uso gral. en textos septentrionales y navarros; en el s. XX encontramos algunos ejs. en textos guipuzcoanos.
sense-1
1.
(AN, B, L, BN, S, R; Volt 97, SP, Urt I 63, HtVocGr, Lecl, ArchVocGr, VocBN, Gèze, Dv, H)
Ref.:
A;
EI 305;
IzUlz;
EchaideNav 240
. Muerte."Mortalité; mort"Gèze.
v. heriotza. Tr. Abundan los textos en los que tiene valor de proceso, equivalente a "fallecimiento". Así, es p. ej. heriotzeko orena (Mat 34, etc.), heriotze on (Ch, Or, etc.). Sin embargo no faltan ejemplos en los que es empleado como algo activo o personificado, ya desde Etcheberri de Ziburu (v. infra Man I 104, etc.). Se encuentran tbn. expresiones del tipo heriotzearen sega (p. ej. en Axular).
Eta gero dauginian ene eriotzia, / arimaren partitzeko oren izigarria. E 79.
Heriotzea sufritzera. BerTrat 12r.
Guztiz heriotzearen izitzen du itxurak. EZMan I 104.
Suak tormenta ez azan heriotze ondoan.Ib. 25.
Hari humilduko zaio / heriotze kruela. EZNoel 33.
Ni sekulako heriotzetik begiratzea gatik. Harb 260.
Ethortzen zaika eritasuna, hurbiltzen zaika heriotzea. Ax 540 (V 347).
Heriotzearen sega, onen, eta gaixtoen arrontatzeko. Ib. 572 (V 367).
Herriz aldatzea, zaharraranzat da heriotzea. OPr 230.
Bortzgarren meditazionea. Heriotzeaz. SPPhil 47 (He 48 heriotzeaz).
Heriotzea sofriturik, / Han herioa garaitu. Gç 170.
Gurutzean iragan zuen heriotze sainduaz. ES 387.
Heriotze on eta dohatsu baten esparanza. Ch I 23, 4.
Hanbat izurri eta heriotzeren ithurburu pozoatua. Ch III 20, 4.
Beraz heriotzea hari da gure baithan eta bizitzea zuen baithan. He2 Cor 4, 12.
Begira gitzazü bekatütik, heriotze uste gabetik eta malür orotarik. CatLan 164.
Deus ere ez duzu heriotzea baino seguragorik. Brtc 111.
Persekuzionearen eta heriotzearen ihesi joan direner.Iraultza 102.
Hiltzeraino higuntzea da, norbaiti heriotzea nahi izatea.Dh 207.
Hekien arimak sekulako heriotzerat botatzen ditutzue.Ib. 230.
Eriotzeko peligroan aurkitzen bada.CatB 48.
Heriotzean guziak higual garela.Jaur 406.
Jainkoak eman zerotan bizia, eta nik bilhatu heriotze bethikoa.DvLEd 167.
Heriotzea dutela merezi. DvRom 1, 32.
Orai eta beti gure eriotzeko orduan. (Ae). ASJU 1991, 946 (CatAe 4 iltzerako, CatSal 5 iltzrako, CatSal2 24 ilzrako, CatR 5 iltako
).
Heriotzeraino beren nausiari jarraikitzeko. Laph 138.
Eta [bekhatu] heien borratzeko nahi zituzken mila heriotze pairatu. Ib. 235s.
Ez aski gurutzearen gainean hilaraztea, behar diote berari eremanarazi bere heriotzeko tresna lazgarria!JnnSBi 29.
Jesusen gurutzean aurkhitu diat nik bizia eta hik heriotzea.Ib. 58.
Heriotzeko oiñhaze garratzak.IpHil 29.
Gorphutza eriago eta arima hazkarrago, irriz zagon heriotzeari.ArbIgand 137.
Khurutzearen gainean pairatu heriotzea du ofreitzen. CatJauf 113.
Nahiz etzuen jasan min bat ere behin, / Jaunaren orenean, heriotzea jin. Ox 93.
Egia baita ohoin bat bezala etorriko dela orori heriotzea!ZerbAzk 70.
Monikaren eriotze ederra. OrAitork 233.
Heriotze saindu bat egin ondoan hel giten oro zure ganat zerurat. ArdoySFran 359.
Larrazkeneko sukarra luze, ala ekartzen heriotze. EZBB II 45.
Bizi naizen arte ta bai heriotzean, / argi egingo duzu ene bihotzean.XaOdol 318.
v. tbn. Hm 199. Arbill III 10, 7. El 11. LE Ong 34v. JesBih 456. CatLuz 29. Jaur 366. Gy 20. Legaz 65. Lap 133 (V 62). Zby RIEV 1908, 208. CatUlz 12. A Ardi 51. Const 37. Ir YKBiz 539. Arti Tobera 280.
azpiadiera-1.1
(Como primer miembro de compuestos). Eman zion heriotze kolpea.Lg I 297.
Illunbetan ta eriotze-itzalpean dautzanei.IrYKBiz 14.
Pentsa daitekean heriotze kastigu izugarrienetako bat emaitean.MdePr 77.
v. tbn. Dh 164. Ir YKBiz 539.
sense-2
2.
(SP, H). Homicidio, muerte.(Frecuentemente acompañado de egin
)."Meurtre"SP.
Mutinazioneagatik eta heriotzeagatik presoindegian ezarri izan zena."Meurtre"
.LçLc 23, 25 (He heriotzea, Oteiza eriotza; TB hilzeka, Dv hiltzeketa).
Heriotze izan bazen, eta presioneak [...], nafarren errian egin zirela. MRos 10.1v.
Gogoan deliberaturik eta aitzinetik pensaturik egiten den heriotzea.Mat 30.
Ohoinkeriari, heriotzeari edo bertze gaixtakeria bati.Ax 609 (V 391).
Ikhusiko duzu komunzki [...] okhasino ttipiakgatik, iendeak haserretzen direla, eta bai heriotzeak ere egiten eta gerthatzen.Ib. 287 (V 191).
Gaizki errailleak mihi aurtiki batez hirur heriotze egiten ohi tu: hiltzen du bere arima [...]. SPPhil 352 (He 355 hilltzeka).
Barkha diotzon egiñ tuen adulterioa eta heriotzea.Gç 46.
Aitzinetik gogoatürik egiten den heriotzia.Bp I 57.
Gu gaituk nausi Frantzian / Flakoenen espantagarri / Manatuz egun guzian / zenbait heriotze berri.Monho 64.
Areta harek etzian egin heriotze bat baizi; / Biga egin dükianak, zer behar dü egürüki?Etch 626.
Hilarazi zuen Chatchen, bera lekhuko, eta etzen eginarazi zuen heriotze bakharra hori.HbEgia 68.
Iragan buruilaren zortzigarrenean / eriotze bat ein dute ilundu denian. Bordel 137.
Zeren biotzetik atratzen dire pentsamentu gaixtoak, eriotzeak, adulterioak, fornikazioak, ladronkeriak.EchnMt 15, 19 (Ur erioak, SalabBN yende hiltziak, Ip gizun ehoitiak).
Zer irabazi gelditu zitzaion [Judasi]? Heriotze ditaken izigarrienaren egitea. HUZez 200.
v. tbn. Dv LEd 250. Etcham 182. Lf Murtuts 51.
azpiadiera-2.1
"Meurtre, massacre, tuerie. [...] Izan zen gudu hartan heriotze handi bat, il y eut en ce combat un grand massacre"H.
azpisarrera-1
HERIOTZEA HARTU.
Morir, recibir la muerte. Zeren debalde heriotzea hartu dudan zuretzat. DvLEd 210.
azpisarrera-2
HERIOTZEA EMAN.
Dar muerte. [Komunionera] indigneki hurbiltzen denak heriotzea ematen dioela bere buruari. Ch IV 6, tí. Eta gerthatu zait manamendua, niri bizia emateko zena, izan dadin niri heriotzea emateko. HeRom 7, 10.
Bekatü mortalak emaiten dako gure arimari heriotzia? CatLan 111.Zure arimari bizia, edo ene gorphutzari heriotzea eman artio.Laph 120.
Nola emaiten dio heriotzea bekhatu mortalak gure arimari?CatJauf 89.
azpisarrera-3
HERIOTZERA ERAMAN,
HERIOTZERAT ERAMAN.
Llevar a la muerte. Ardi bat bezala heriotzera eraman izan da."À la tuerie"
.LçAct 8, 32 (He heriotzerat eramana
).
Ene naturaleza gaixtoa, zeiñak bethiere bekhaturat eta heriotzerat bainarama.Ch III 55, 1.
Ihardetsi zuen eritasun hura etzela heriotzerat zaramana.Lg II 202.
Mirets bekio nere gorphutzari, bainan bethiko heriotzera ez neramala.DvLEd 200s.
Hunen laguna edariak bildua du arrunt, bide handiz heriotzerat baderamalarik. JEBur 108s.
Erdi mendeotan kornubiera aski bizi bazen ere [...], heriotzera eraman behar zuen gaitzak jorik ageri zaigu hala ere ordudanik.MdePr 252.
azpisarrera-4
HERIOTZERA KONDENATU,
HERIOTZERAT KONDENATU.
Condenar a muerte. v. HILTZERA(T) KONDENATU. Iustuki gaude heriotzera kondenatuak. Ax 58 (V 38).
Nola libratu izan duten aphezen prinzeek eta gure kargudunek heriotzerat kondenatua izateko. HeLc 24, 20.
Abiatu ziren egundaino baino lehia eta khar gehiagorekin erraten, behar zuela izan heriotzerat kondemnatua.Lg II 270.
Laztua nago Jesus hoben gabea heriotzera kondenatua ikusteaz.DvLEd 12.
Yadanik tristeki seinalatu ziren errege kondenatuz heriotzerat. ElsbFram 122.
Heriotzera kondenatuko dute eta atzerritarren eskutara emango. IBeMt 20, 18 (He heriotzerat k.
).
azpisarrerakoSense-4.1
Ikhusirik etziñela / haren gana behatzen, / heriotze kruelera / kondemnatu zintuen.EZ Noel 169. Hirurak, egia duk, kondemnatuak gaituk heriotze bererat. Lg II 280.
azpisarrera-5
HERIOTZEZ HIL.
Morir; matar. Cf. HERIOZ HIL. Iangoikua, orai dizit egiteko handia / Hiri honetan eriotzez hiltzen duzu jendia.'Muere'
.E 247.
Sainduen eta profeten odola, eta lurrean heriotzez hilak izatu diren guziena. DvApoc 18, 24 (Lç heriotara eman, He hillaraziak).
Bere aitari edo amari biraoa esaten diona eriotzez il bedi.IrYKBiz 225.
azpisarrerakoSense-5.1
Eman zekién bothere [...] hiltzeko ezpataz, eta gosetez, eta heriotzez..
"Pour tuer par [...] mortalité."LçApoc 6, 8.
azpisarrerakoSense-5.2
Ezen handik [zientzia arbola] ianen duan egun beretikan, hillen aiz heriótzeaz..
Urt Gen 2, 17.