1.
(V, G, AN, L, B, BN, S, Ae; SP, Urt III 156, HtVocGr 354, VocS 144, Lecl, Gèze, Dv(-aa- V), H, VocB),
zagartu (VocB),
zartu (V, G, AN, BN, Sal, R; Lcc, Lar, Añ, Dv(G), H, ZamVoc)
Ref.:
Bon-Ond 160;
A(zahartu, zartu);
Lh;
Lrq;
IzArOñ(saártu);
EtxbaEib(zartu);
EAEL 54;
GteErd 296s
. (Referido a seres vivos).Envejecer; llegar a viejo."Envejecer", "envejecer, hacerse viejo" Lar."(Hacerse) anciano"Lar, Añ.
"
Ezta etxe hortan zahartuko, il ne fera pas de vieux os dans cette maison"Lh.
Buraso esteril eta / ia zahartuetarik. EZNoel 162.
Zahartu ustea zahartu gabe, bere adinik hoberenean hil badadi. Ax 176 (V 118).
Zahar nedin, zora nendin. Bela 11.
Ya noa zartuaz. Mic 12v.
Zalduna senhar ustean, zahar nendin ez-ustean. OPr 705.
Zahartu eta urdintu ninzanian. TtOnsa 19.
Gasteago ziñenean, zeroni gerrikatzen ohi ziñen [...]; zahartzen zarenean, ordean, hedatuko ditutzu zure eskuak eta bertzek zaitu gerrikatuko. HeIo 21, 18.
Zartu dek, atsotu dek. LarDT CCXIV.
Aurtan bukatzen dira aurtan artzen diranak [atsegintzak]; gazte denborako guziak gaztetan ta zartu bage. MbIArg I 62.
Samuel zahartu zenean. Lg I 262.
Polaillak adinik eztü, zahartü beno lehen jaten dügü. Egiat 190.
Zaartu da gaixua; jausi jakoz gorputzeko indarrak. MgCO 292.
Agian andituko da, agian ez; agian zartuko da, agian ez . (255). LE-Ir.
Zaartu, astundu ta ortzgabetu zan txakur gaixoa. VMg 28 (29 zartu
).
Adiezan, gure aita zartu den ya. AA III 382.
Neskatxi gazteak / dozak zartuten. ZavFabRIEV 1907, 95.
Zahartuz geroz hola izaitia. Prot 69.
Intertan gaxo hurak etxetan zahartzen. Etch 372.
Arras zartu eta barrunbeko mami guztia arrak janik dagoela ere [zuaitza]. IztC 151.
Zaartu naitianian. UrMarIl 77.
Zartuta beste gaitz gabe, eun urtekoa Efeson il zan. Lard 534.
Xertho berriarekin ezartzen dut [landarea] zahartu behar den tokian. DvLab 380.
Zartu ta kokotza luzatu. SorBar 41.
Zartuagatik dauka / gorputz sueltua. Ud 59.
Jerusalemen ez zen hainbat zahartu, ezik Agripa hango erregek hilarazi zuen. ZbyPel 28.
Eta Praisko egin zan bera bere zartu. ABAmaE 293.
Zahartürik zen. IpHil 174.
Zahartu gabe higatuko baitira eta hilen. HUZez 206.
( s. XX)Zartuko zera zu ere, bizi bazera. Ag G 48. Bakarrik ebagi al ixango dira zartuta dagozanak. ForuAB 137. Aurrak, zartuak, elbarri ta argalak. Inza Azalp 122. Erraldoia zartu, zarra egin zan. Altuna 50. Ni bezela gerran zartutako gizonari. Or SCruz 123 (Eus 284 zârtu). Zahartu bainiz, ez dakit ez nukenez orai maiteago Mediterranea. JE Ber 81. Gizonezkoentzat, andreak aguro zartzen gera. Lab EEguna 72 (v. tbn. 103). Zaartuko al gera ta sutondo-zaletuko. Ldi IL 58. Bainan zagartu ere egin zen ta gero il [zorria] (B). A EY II 125. Dakiguna da Herodes etzela zahartu. [...] Jainkoak laster jo zuen. Zerb IxtS 83. Emakume gazte eta eder batakin mintzo duk, behin ere hilen edo zahartuko ez dena. Mde Pr 269. Ain zuzen, lau orduz zaartu bear erabat. Txill Let 52. Gizon zartzen-asia zan. Anab Poli 40. Bertsolariak, zartuagaitik, / jakitun antzo eztena. BEnb NereA 153. Zahartuz geroz, ixterrek toki lehunak nahi ditie. Larz Iru 58. Landareak jaio, azi, zaartu, igartu, desegindu egiten dira. MAtx Gazt 14. Zartu zanean, omena egin jakon. Etxabu Kontu 94. Orain zaartu naiz eta danai utzi egin bear. JAzpiroz 224. Gazteak gauza onak maite, eta zahartua denak ez gutiago. Larre ArtzainE 35. Zahartuko baitira gazteagoak ere. MIH 394. En DFrec hay 13 ejs. de zahartu, 3 de zartu y 1 de zahartü. v. tbn. SP Phil 507. Arg DevB 152. Xarlem 1457. fB Ic I 61. JJMg BasEsc 76. Astar II 130 (78 zartu). Gy 139. Hb Egia 62. ChantP 278. Laph 155. Jnn SBi 59. Lap 62 (V 32). Arb Igand 90. Xikito 13. Barb Sup 41. Ox 136. Enb 142. Lek EunD 13 (31 zartu). JEtchep 48. Iratz in Alzola Atalak 120. NEtx LBB 183. Berron Kijote 91. Onaind STeresaZartu: Cb Eg II 87. It Fab 252. Arr GB 7. Xe 336. EusJok II 132. Noe 49. Apaol 34. AzpPr 86. Iraola 84. Urruz Zer 20. Tx B II 126. Ir YKBiz 539. Basarri 34. Uzt Sas 317. Ataño TxanKan 88.
azpiadiera-1.1
Envejecer prematuramente, avejentarse. Zeren goiz zahartu bainaiz / neure etsaien artean. EZEliç 304s.
Neure etsai guzien artean zahartu naiz. Harb 320s.
Ezin pairatuzko eginen zara, zahartuko zare muga baino lehen. SPPhil 426.
Ezagutzen dut ene etsaien artean hagitz zahartu naizela. Gç 43.
Gizon koleroso bat [...] denbora baño len zagartzen dela.
FamInst
815.
Albista triste hura artu zutenez geroz biziro zartu eta autsi ziran. ArrGB 128.
Jaun hura eta bertze zenbeit gazterik zahartzen eta hiltzen badire ere. HUAurp 70.
Ordietatik geienaak zartuten dira denpora baga. ItzBerb II 62.
Egiaren erraiteko, ene urdukalari, dago zartruk eta flako. Mdg 141s.
Ehiz izpirik ere zahartzen, mutikoa!JEBur 92.
Pago legun bat gazte zârtua. OrEus 79.
Ez zuan ezagutuko, ain zartua ta galdua zegon. JAIrazBizia 90.
Gizon nekazaria / laister oi da zaartu. AndAUzta 135.
Oldoztuaren oldoztuaz gaztetan zarturik eta margul ageri zan. ZaitPlat 31.
azpiadiera-1.2
(Aux. trans.).Hacer viejo. Urte askoak zartu naute. VMg 29.
Ez edadiak zaartuten dau, ez biarrak kanseetan dau geure Jaungoiko ona. fBIc I 61.
Ez da ziurra urteak ere / gaztea dutela zartzen. ABAmaE 101.
Etxian sartuta bixittiak, biar dan baño lenago gixona zartuten dau. Altuna 83.
Dana zartu oi dun loak. ZaitSof 178.
Arroputzak zaartzen dituzuna, baitaratzen ez diralarik. OrAitork 12.
Euskaldun otsoa, / pakeak zahartua. AzurmHitzB 39.
azpiadiera-1.2.1
Dar apariencia de viejo."
Andrea, xapel horrek zahartzen zaitu, madame, ce chapeau vous vieillit"H.
azpiadiera-1.3
(H) . (Ref. a cosas). Egin itzazue zeurondako zahartzen eztiraden mulsák. LçLc 12, 33 (He, TB, Oteiza, Ker, IBk zahartu, Brunet, Ir YKBiz 282 zartu; Dv ihetxetu, Ol marroiztu, Or zulatu, IBe hondatu).
Berri bat erraiten duenean, zahartzen du lehena. LçHe 8, 13.
Untzia zaharturik hautstean. EZMan II 135.
Nahiko du deabruak akhometatu eta alegatu obra zahartu dela, eta hartan zuzen duela. Ax 80 (V 53).
Egia da Iguzkia / ez da nihoiz zahartzen. ArgDevB 27.
Hitzkuntzak denborarekin ganbiatzen eta zahartzen dira. ES 94.
Bein ere zartuko ez den graziaren ta birtuteen soñeko berri ederrarekin. MbIArg I 238.
Apaindura bat beñere zartu eta urratuko ez dana. AA III 539.
Baña etzaio [olioari] zartzen utzi bear, laster galtzen dalako. ItDial 104 (Ur zartuten, Dv, Ip zahartu).
Murru zahartua lehen maillu kolpean / erortzen da. Gy 118.
Gisua zahartzerat uzten duenak. DvLab 186.
Emen zartu bañan len akabatzen dira sardiñak. SorAuOst 78.
Urregorria ezta beñere zartzen. AgSerm 585.
Zaldi bi ondo apaintzeko bear zirean gauza barriak billatutera, len eukazanak zerbait zarturik egozalako. EchtaJos 315s.
Nor ote da lurreko gauzak zartuz bezala berrituz dijoana?InzaAzalp 32.
Nere esan guztiyak / ez dira zartuko. Yanzi 225.
Ire panak zartuta / zimur ta ziluak.Ib. 118.
Aldi labur bat igaro orduko, bere irakasletza gaiak zartzen asiko zaizkio.EAEg 3-3-1937, 1194.
[Soinekoak] erabatera zaartu ete yatsuz ba?ErkiagBatB 78.
Gatz-oliotan zaartutako jakiaren usaia. BerronKijote 179.
Jantzi a zartu zanean, beste barria egin euskuen. EtxabuKontu 37.
Etxola ainitz zahartu eta erori dira. LarreArtzainE 35.
Nahiz adizkiak zahartuak edo, dakidanez, inoiz erabili gabeak izan. MIH 356.
Larramendiren hitz berriak, 150 urte ez badira aski horrelakoak zahartzeko, uxatzeko. MEIG VII 35.
azpiadiera-1.3.1
Orduan zahartu ziren / ene zauri minberak.EZ Eliç 319s. Arrazadura urthatua, narrio zahartua, zauri gaizkoatua. Ax 93 (V 63). Berandurik heldu da erremedioa, zahartu denean zauria. SP Imit I 13, 5 (Mst zahartü; Ch gaitza nausitu). Zure zauriak zahartuak dire. Brtc 251. Zahartzera üzten denian eritarzün halakoa. Egiat 233. Ustai gaia berde dan artean, okertu arren, erraz zuzenduko da, baña zartu bada, ta legortu upelari dauskiola ez da geiago zuzenduko. AA III 384.
azpiadiera-1.3.2
Zaartzen ari da urtea. LdiIL 96.
sense-2
2.(Hablando de las fases de la luna). Ilhargia ere orobat / bethi hari duk berritzen; / berritu ondoan halaber / hari duk bethi zahartzen. Gç 176.
sense-3
3.Hacerse veterano, inveterado. Pekatuban barrijak dirianak bildur errazak dira geijenez [...]. Baña pekatubetan zaartu dirianak [...] gogortuten dira. MgCO 105.
Pekatari zaartu asko. Ib. 109.
Beti sarturik, ta zarturik ekandu gaistoetan. AñLoraS 31.
azpisarrera-1
XAHARTU(L, B, BN, S; Gèze, Dv; xagartu B; xartu B). Ref.: A; Lh; EAEL 54; Izeta BHizt2. (Forma con palat. expr.). "Envejecer" A. "Nola xaartu den gure gizona. Arras xagartu de gure aite" Izeta BHizt2. Eta ni, xahartu naizenean, zer geldituko zait?Laph 20.
Xahartu ondoan ere, pesta zitzaion hetaz orroitzea. HUAurp 163.
Damurik xahartzeak oro geramatza. ZbyRIEV 1908, 91 (v. tbn. 1909, 108).
Xahartua izana gatik, begi onak dauzkat oraino, eta burua azkar. JEBur 176.
Xahartua, ezindua, ohean zagon astelehen batez Ganix gaizoa. ZerbIpuinak 335.
Aitaso bat ikusi dut / ahultzen eta xahartzen. Etcham 162.
Xahartu eta hil zen azkenean gure soldado ohia. BarbLeg 67.
Aski xahartua iduri zuen. JEtchep 110.
Xahartu denak ere nahi baitu bizi. XaOdol 246.
Berrogoita bost urte baizik ez ukanagaitik, xahartzen ari zen. ArdoySFran 242.
Xartuta dagon aittona xarrak / beldurrak baztertu ditu. AZink 154.
Xaharturik erretiratu artino bere biziko azken urteetan. LarreArtzainE 202.
v. tbn. Etchebarne 26. Xartu: Zait Sof 142.
azpisarrerakoSense-1.1
(Part. en función de adj.). Jaun erretora apez xahartu bat zelarik.LarreArtzainE 236.
Behi lehentxa edo xahartuari pereka eta pereka.Ib. 106.
azpisarrerakoSense-1.2
(Ref. a cosas). Berriak fite xahartzen dire zurekin. HUZez 143.
Xahartzeak arnoa ontzen duela diote. Ox 200.
Nork-bere iekitxoa erabiltez igatu, xaartu, koipetua. Markiegi(
inLdiIL 14
).
Auzo ontako kemena ez da xaartu. ZaitSof 126.
azpisarrera-2
ZAHARTU-EZIN(El, lo) que no puede envejecer. Orien baitan Yainko andia bizi baita, zaartu-eziña. ZaitSof 81.
azpisarrera-3
ZAHARTUXE(Forma con suf. -xe, de valor aprox.). Ordukotzat mundu hau zahartuxea zen. HUAurp 49.
Garai txarrean, zahartuxea, harrapatu ninduen. MIH 130.
Zaharrak eta zahartuxeak pozik geldituko dira noski. MEIG I 169.
Orduko moda berriak gaur zahartuxea dirudi batzuetan. MEIG III 45.
azpisarrera-4
ZAHARTUZ.
De viejo (morir). Bana hur' ezta hil zahartuz, / baizik higatuz, et' eihartuz. OPo 51.