(...)
Leku-izen honen bigarren osagaia -atea 'harrartea' dela dudarik ez dago, gaur (portillo de) Satea [satéa] esan ohi baita. Lehen elementua, dokumentazioko Esatea aintzat hartzen badugu (eta aintzat hartu behar dela uste dugu), Es(a)- dela irudi du. Hau etxea (edo etsea) izenaren elkarketako aldaera den etxa- (edo etsa-) izan liteke, zenbaitetan esa- (*exa-ren bidez seguraski) bilakatu baita (cf. Etxeberri edo Etseberri > Eseberri deitura), baina etimologia honek ageriko bi oztopo ditu. batetik hasierako osagaia esa- ote den seguru ez dakigu, es + atea bezala ere zati daitekeenez gero, eta bestetik Uxuen beti etxe azaltzen da (cf. Etxeandieta oikonimoa). Beste posibilitate bat, hasierako es- horretan hesi 'valla', 'seto' ikustea da (cf. harrespila, Espuru, Estarte... [AV, 86. or.]), baina azalpen hau ere ez da gure gogobetekoa [Gure alderdian aztergai dugun honekin zerikusia dukeen Etxateaitzina dugu Leatxen, Larrasatea Galipentzun, eta Atesatekoa (cf. Agezako Ategarate) eta Martisatea Zaren. Hemendik kanpo Esate bizirik dugu Nabatzen eta Beltzuntzen, Artesate (< arte + (e)sate) Arakil-Ekain, eta Esatea Orbaitzetan. Zudairin Esateria (< esate + iri, antza) dugu 1668an (PRA-Artabia, 2. k.), Esatari (Allin eta Ameskoetako hipotekak, 1. lib., 3. or. / 3. org.) 1830ean; Munetan Essartea (cf. harrate / harrarte) dugu 1668an (PRA-Artabia, 2. k.), Esartea 1830ean (id., 46. org.). "otra (pieza) en el camino que van al montte, y parage llamado Esartea". Aranatzen (Aranaratxen) Belaunesartea (Bilaunesartea?) dugu 1687an (PRA-Artabia, 4. k.). 1290ean Esateaga agertzen da Zai herrian. "Item / esto es de Toda Goyenechea, una vinna en Essateaga que se affronta con la vinna de Furtuynno, una pieça en Essateaga que..."(Ostolaza, 417. or.)]. Harrate edo harrarte bizirik dugu han-hemenka generiko gisa, baita euskara galdu den zenbait herritan ere. Sakana aldean, adibidez, harrartea, harratea edo honetatik disimilazioz atera den herratea erabiltzen dira 'harri tarteko bidea' adieraz [J. Mª Satrústegui, "Vocabulario popular", 258. or.]. Toponimian Esatea eta -satea oso hedatua dagoela kontuan hartzen bada, etimologia argitzeko bide bat esatea eta harratea / erratea-ren artean, esan eta erran aditzen artean dagoen erlazio bera dagoela pentsatzea litzateke, baina erratea sekundarioa izatea honen kontra mintzo da argi eta garbi. Esatea Ardui eta Txorria-ren artean dago, Turtunbera-ren goiko zokoan, eta honengatik dokumentazioko Esquina de Esatea. Alto de Esatea portiluaren ondoko gaina zatekeen, eta Portillo de Esatea dokumentazioko Portillo de Santa Agueda bera da. Hemen barna zihoazen Camino de Galaputzu, Camino de los Linares eta Camino de Pamplona izeneko bideak.
(...)