NOEREN ONTZIA

1950eko hamarkadan Markina-Xemeinen eta inguruko herrietan alemaniarrak ikustea ohikoa zen. Tartean zen Otto Skorzeny SSetako komandante eta ingeniari ezaguna, Hitlerrentzat operazio bereziak egindakoa. Bere bizitzaz egindako film eta ikerketetan oharkabean igaro da Euskal Herriarekin zuen lotura. Zer egiten zuen hemen? Iheslari naziek beren eskarmentua erabili zuten Esperanza y Cia arma-lantegiaren eta beste enpresa batzuen bidez negozioak egiten jarraitzeko.

Jon Arrizabalaga Gonzalez

Argia, 2020ko abenduak 31

Zenbat ordu pasatzen genituen Markina-Xemeingo gure eskolan klasean jarrita, teilatuari edo hormei begira, arratsaldean lagunekin zer plan egin pentsatzen. Tamalez, gure irudimen guztia erabilita ere, ez ginen sekula heldu eskola hartako lurretan zer gertatu zen imajinatzera. Bazen txunditzen gintuen istorio bat: behinola bertan bizi izan zen alemaniarraren mamuarena. Klasean geundenean, haize korronte edo kolperen baten ondorioz gortina mugitu edo ate bat ixten zenean, maisu historiazale batek zera esaten zigun:

—Alemana!

Guk barre egiten genuen. Nor ote zen gizon hura? Alemana? Belaunaldi askok izan genuen pertsonaia horren berri. Irakasleak esaten zigun lur haietan alemaniar batzuk bizi izan zirela, eta horiek hil edo beste nonbaitera joan ostean, gobernuak orubea erosi, etxeak bota, eta gaur egun ezagutzen dugun Bekobenta HH-LH-BHI eskola publikoa eraiki zutela. Oso arraroa zen. Urte batzuk igarota, alemanaren istorio horren atzean egiazki zer zegoen ikertzeko asmoz, inguruko baserrietako bizilagun helduen testigantzak jaso eta dokumentazioa biltzen hasi ginen maisu hura eta biok.

Wilhelm Mallet eta Ruth Adams ziren etxe hartan bizi izan zen bikote alemaniarra. 1950. urte inguruan kokatu ziren Markina-Xemeinen; Madrildik “oporretara” etortzen zen bikote horietako bat zen. Etxe ikaragarria zuten: hamabi langile, sukaldariak, zerbitzua, gidaria, lorezaina... “Finca de El Retiro” deitzen zioten etxeari. Argi zegoen dirudunak zirela. Eta gure ikerketak aurrera egin ahala, garaiaren eta testuinguruaren ondorioz sumatzen genuena berretsi genuen: Alemaniatik Bigarren Mundu Gerraren ostean ihes egindako naziak ziren.

MUSSOLINIREN SALBATZAILEA

Egungo eskolako esparrua harrizko hesi garai batez inguratua zegoen, barruan txalet handi bat, eta ondoan, zerbitzarien etxea. Gainerako lursaila zuhaitz eta lore dotorez estalia zegoen eta iturri dotore bat ere bazuten, oraindik Lea Artibai ikastetxeko lorategian dagoen iturria, hain zuzen ere. Etxearen behealdean, bodega bat zuten ardoz eta likorez beteta, baita kutxa gotor handi bat ere. Herritarrek emandako deskribapenen arabera, baliteke bodega hori gotorleku bezala erabiltzeko prestatua izatea. Horma lodi eta inklinatuak zituen, bunker baten antzera.

Galdetuz-galdetuz, berehala atera zen beste izen bat, historia hau oraindik harago eramango zuena: Otto Skorzeny. SS alderdi naziaren milizia nagusiko komandante eta ingeniaria izan zen Skorzeny, eta Adolf Hitlerrek zuzenean aginduta hainbat operazio berezi egin zituen. Ezagunena Benito Mussoliniren askapena izan zen, 1943an, aliatuek bahituta eduki zutenean Gran Sasso mendian dagoen Campo Emperatore hotelean, Apeninoetan. Horren ostean, beste operazio ugari egin zituen Hitlerren konfiantzazko gizon bihurtuta.

Gerra amaitzean, Skorzeny Espainian errefuxiatu zen Francoren babesean, beste nazi asko bezala. Nurenbergen gerra krimenengatik epaitu ostean kartzelatik libratzea lortu zuen, baina desnazifikazio prozesura behartu zuten. Orduan, bere kontaktuak aprobetxatuz, ihes egin zuen. Madrilen eta Mallorcan bizi izan zen, baina Euskal Herrian ere utzi zuen arrastorik.

MUGIMENDU ARRAROAK UDAKO TXALETEAN

Markina-Xemeingo alemanen etxearekin eta bertan bizi zirenekin harremana zuen Skorzenyk, Wilhelm Malleten laguna baitzen –herrian Guillermo bezala ezagutzen zuten azken hau– eta 1952 inguruan haren bazkide ere egin zen. Bataren zein bestearen izenak Office of Strategic Services erakundearen zerrendetan ageri ziren (OSS: AEBetako inteligentzia zerbitzua, CIAren aurrekaria kontsideratua). Amerikarrek eta israeldarrek egindako ikerketen arabera, Espainiako estatuan errefuxiatutariko naziak ziren, hala azaltzen dute CIAk desklasifikatutako artxibo zaharrek.

Alemaniatik ihes egindako militarrek ez zuten harreman esturik izan nahi jendearekin, erdi klandestinitatean bizi ziren, eta Markina-Xemein bezalako herri txiki batean ez zuten atentzioa larregi deitzen, auzoko lasaitasuna aprobetxatuz. Herritik aparte eta bananduta zegoen etxe hartan, erraza zuten “kamarada” zaharrekin elkartzea.

Jakina da Otto Skorzenyk, Espainiako estatuan eta Hego Amerikan errefuxiatutako beste hainbat SSetako kide ohirekin, ODESSA sare handia sortu zuela nazismoa berriz martxan jartzeko. Armiarma izenaz ere ezaguna zen erakunde horrek gizateriaren aurkako krimenengatik epaituak izan behar zuten III. Reich-eko buruzagi askori lagundu zion bidaia eta babesleku seguruak bilatzen. Herriko jende nagusiak dioenez, ohikoa zen Mercedes auto beltzak ikustea Malleten etxera sartzen. Festa ugari egiten omen zituzten barruan, batek jakin zertarako eta zeinekin...

Markina-Xemeingo Vega hoteleko tabernan egoten zen ingeniari alemaniarra, traje zuriz jantzita, eguerdiko Martinia hartzen. Madrilen zuen etxea, baina gurean hilabete asko pasatzen zituen. Udan, Lekeitioko hondartzako goialdean zegoen etxe bat ere alokatu ohi zuen. Gaur egun botata dagoen eraikin hori Elizaren eta Isurtzako zubiaren artean zegoen. Hondartzan edo inguruko tabernetan ikusten zuten, eta bere itxura nahiz tamainagatik atentzioa ematen zuen gizonak: 1,92 metroko altuera zuen eta orban luze bat zeukan masailean, begitik ahoraino.

WILHELM MALLET, NEGOZIO GIZONA ETA…

Wilhelm Malleten ibilbidea Euskal Herrian urte batzuk lehenago hasi zen, espioi- lanetan aritu baitzen Iparraldean, baita Irun eta Behobia inguruan ere 1934tik aurrera, Alemaniako Gobernuari frantziarren zein espainiar errepublikarren inguruko informazioa pasatzen. Batzuen esanetan, Kondor Legioko pilotu ere izan zen 1936ko Gerran eta, Markinako herritar bati azaldu zionez, horregatik ezagutzen zuen hain ondo gure lurraldea. Ez da, ordea, agertzen Luftwaffe aire-armadako unitate horretako pilotuen zerrendetan. Bere emaztea, Ruth Adams, Markina-Xemeingo etxea erosi eta urte gutxira hil zen, manta elektriko batekin erreta. Oso arraroa hori ere.

Lasaitasunean eta erdi ezkutuan bizitzetik harago, badago beste arrazoi bat nazi hauek Markina-Xemeinera ekarri zituena. Otto Skorzeny Bigarren Mundu Gerran ingeniari bezala aritu zen lanean, arma berri eta modernoak sortzen, aliatuen aurreratzea oztopatu nahian. Hegazkin eta misil ugariren fabrikazioan parte hartu zuen, berak bere autobiografian azaldu bezala. Beste hainbat proiekturen artean aipagarriena, hegazkin-misil tripulatuak izan ziren: Hanna Reitsch emakume pilotuarekin batera, pilotu suizidak prestatzen aritu zen, aliatuen hiri eta itsasontziei eraso egiteko. Gerra ostean iheslari nazia Madrilera iritsi zenean, tamalez oso ezaguna den Markina-Xemeingo Esperanza y Cía arma-fabrikaren zuzendariak, Castor Uriartek, arma berriak diseinatzeko kontratatu zuen.

BONBARDAKETA ETA BONBEN ARTEAN

Castor Uriarte arkitektoa zen eta Esperanza y Cía-ren Markina-Xemeingo eraikin estiloz arrazionalista berak diseinatu zuen 1933an, enpresa hartako jabearen alaba Josefa Esperanzarekin ezkonduta baitzegoen. Ezagunagoa zaigu, hala ere, 1937an Gernikako suntsiketa eragotzi nahian izandako paperagatik: hiribilduko babeslekuak berak eraiki zituen eta bonbardaketaren inguruko lekukotasuna ere utzi zuen liburu batean idatzita.

Urte batzuk geroago, Uriartek, aitaginarrebaren arma-enpresako gidaritza hartuta, negoziorako aukera ikusi zuen, antza, Alemaniako ingeniari naziaren eskarmentuaz baliatuta. Morteroentzat espoleta modelo berri baten bila aritu ziren denbora luzez. Ez dakigu modelo berri hori aurkitu zuten ala ez, baina Skorzeny ia egunero joaten omen zen Lagako hondartzara prototipoak probatzera. Bere bulego pribatua eduki zuen Markina-Xemeingo mortero lantegian.

Gerra gizona zen Skorzeny, edo argiago esanda: arma trafikatzailea. Afrikako, Ekialde Ertaineko eta Hego Amerikako gobernu askorekin zituen negozioak, eta bai, beste hainbat materialen artean, Markina-Xemeingo morteroak eta granadak esportatzen zituen Egiptora, Marokora.... Juan Domingo eta Eva Peronen laguna zen, baita beste diktadore batzuena ere, beraz oso posible da Euskal Herrian egiten ziren ECIA mortero ezagunak itsasoaren beste aldera eramatea. Bere kontaktuek ate asko ireki zizkioten. Esperanza y Cía, Oerlikon eta beste zenbait enpresaren ordezkari bezala egiten zuen lan Wilhelm Malletekin batera, herrialde askotako enpresa eta agintariekin arma-salmenta negozioak egiteko. Skorzenyren bizitzaz dokumental eta liburu asko egin eta argitaratu dira azkenaldian. Nork esango luke garai batean “Europako gizon arriskutsuena” bezala ezagutzen zen nazi konbentzitua ez zela hemendik oso urrun ibili, ezta bere lagun zaharrak ere. Baina gure herri-memorian ezabatua izan den historia bat da hau, edo agian inoiz ongi azaldu gabeko iraganeko pasarte korapilatsu eta ezezaguna baino ez da. Orain badakigu eskolako mamuek bazituztela izena eta abizena.

ARRIZABALAGA GONZALEZ, Jon (2020). «Nazien negozioak Euskal Herrian», Argia 2715: 32-34.