NOEREN ONTZIA

Zerbait ohigabea duen gertakari baten aurrez aurre gaude hemen: hizkuntza da hain zuzen Euskal Herriari bere batasun kontzientzia eman diona.

Ateetatik barrurantz behintzat.

Euskaldunek beren buruei euskaldunak deitzen diete, hau da, "euskaraz hitz egiten duen herria". Komunitatea izatearen, herria izatearen kontzientzia sortzen duena hizkuntza izatea, eta bera bakarrik izatea, ez da sarri gertatzen. Katalan hizkuntza Katalunian, Balearretan eta Valentzian hitz egiten da, baina hala ere hiru herri desberdintzat jotzen dira. Gauza jakina da Serbiak eta Kroaziak ere hizkuntza bera hitz egiten dutela, baina bakoitzak herri berezia izatearen kontzientzia dauka.

Eta zer esanik ere ez gaztelaniaz eta ingelesez, adibidez, hitz egiten duten hainbeste eta hainbeste naziok eta herrik. […]

Nolanahi ere gauza bat dago argi hemen: euskaldunek daukaten herri kontzientziaren elementu nagusia euskal hizkuntzaren jabe izatea dela.

Beste zer harrigarri bat ere bada euskaran. Hizkuntza prerromatarra eta preariarra ere izanik, XX. mende arte bizirik heldu zaigu, nahiz eta alderdi guztietatik erromatar tankerako hizkuntzez edo behintzat indoeuropar hizkuntzez inguraturik egon. Europako mendebalean ez da beste kasurik ezagutzen. Kasu bakarra dugu.

Euskal Herria bisitatu duten atzerritar asko jabetu dira euskararen tankera berezi honetaz, historian zehar honelako izenekin ezagutzen den euskararenaz: "lengua vasca", "lingua navarrorum", "lengua cantábrica", "lengua vascongada" eta "vascuence", beste batzuen artean.

Baina kontzientzia hau askoz handiagoa da hizkuntz zientziak joan den mendean egin zuen aurkikundetik hona. Aurkikunde horren arabera, hala hizkuntza greko-latindarrak nola anglo-germaniarrak, zeltak eta eslaviarrak familia berekoak dira: indoeuropar familiakoak hain zuzen. Honela euskararen enigma nabarmendu egiten da, ezein familia ezagunetan lekutzeko posibilitatea laburtu egin baita.

Gertakari honek anitz problema planteatzen du.

Baldin indoeuropar mareak arras harrapaturiko hedaduran euskara uharte gisa ageri bada, nola esplikatu iraupen hau? Munduko zein lehengo edo oraingo hizkuntzaren ahaide dugu? Beste nondik-bait etorria bada, nondik eta nola etorri zen? Zer hedadura eduki zuen lehenengo?

Hizkuntzalariak egiten dituen galderak asko eta handiak dira.

Ez da, bada, harritzekoa euskarak hainbat laterritako hizkuntzalarien, jakintsuen eta gizon kultuen arreta piztea. Euskaraz zuzenkien eta luzekien arduratu direnetariko batzuk bakarrik aipatuko ditugu hemen: XVIII. mendearen azkenetan eta XIX.aren lehenengotan, Wilhelm von Humboldt prusiar jakintsua, eta XIX. eta XX. mendeetan zehar hauek dira aipagarri, beste batzuen artean: Luis Luziano Bonaparte printzea eta Edward Spencer Dodgson ingelesak, Willem Jan van Eys eta Christianus Cornelius Uhlenbeck holandarrak, Hugo Schuchardt austriarra, Norbert Tauer txekiarra, Theodor Linschmann eta Karl Bouda alemanak, Julien Vinson eta René Lafon frantsesak, eta Fidel Fita, Julio Cejador eta Antonio Tovar espainiarrak.

Baina uste dugu inork ez duela Ramón Menéndez Pidalek baino hitz ederragoz eta goragarriagoz adierazi gure hizkuntzak daukan kultur balio handia:

"Ez dago dokumentu historiko agurgarriagorik dokumentu bizi hau baino, nork jakin noiztik, nork jakin oraingo klima eta aldi geologikoen aurretik, lurralde honetan iraun duen hizkuntza baino. Beronek, mende askotako bere sedimentuetan, gure historiako problemarik ilunenak argitzeko hondar bikainak eskaintzen dizkigu. Zoriontsuak zuek, hispaniar antzinateko erlikiarik agurgarrienaren jabe baita zuen herria. Beste batzuek arte-balio gehiago edukiko dute, munduan miretsiagoak eta desiratuagoak izango dira, baina ez dago hizkuntza honen garrantzirik duen beste hizkuntzarik. Honen estudio sakonik gabe, ez da inoiz penintsulako zibilizazioaren zimenduak eta lehen ibilerak guztiz argitzerik izango, ez da inoiz zibilizazio hau funtsez ulertzerik izango". (1)

VILLASANTE, Luis (1978). «Euskararen kanpo historia apur bat», in Euskararen liburu zuria, Bilbo: Euskaltzaindia. (152-154).