NOEREN ONTZIA

Aurtengo Euskal Herriko Bertsolarien Txapelketan ez naiz izan. Aurreko txandan gertatu zirenak gertatuta, ez neukan gogorik, eta ez zait damutu, beldur nintzen eskandalua, arima mingosturik eta oinazetan odoldurik utzi zidan gertakizun laidogarria, berriturik izan baita oraingoan. Berriturik eta handiturik, esango nuke gainera.

Lapurdiko, Nafarroa Behereko eta Zuberoako anai-arreba maiteak, zuei natorkizue, begi-apalik eta bihotz mindurik barka eske, Gipuzkoa bekatari honen izenean, bekatu egin baitugu, behin eta berriz, hantustez, hutsalkeriaz, urguiluz... Eta harrotzeko motiborik izan bagenu, gaitz-erdi! Baina gure harropuzkeria ezjakinaren seme doilorra besterik ez da izan.

Orain aurreko bertsolari txapelketan gure Mattin maitagarriari jo zizkioten txistu-hotsik mingarrienak... Plaza-jende hura, basatien gisa, erotu beharrez txistuka eta oihuka ikusirik, nire onetik atera nintzen eta asmo sendo bat hartu nuen, Gipuzkoan eratutako bertsolari saioetara ez gehiago joateko, gure jendea —Gipuzkoakoa, alegia— edukatu gabea, hezi gabea baitago, eta ez daki inori errespeturik eta begirunerik gordetzen. Egun hartan, egia esan, giputz izateaz lotsatu nintzen, ez bainuen uste gure jendea era horretan lokaztu zitekeenik, eta harrotu nintzen ene nafar jatorri oparoaz eta zuberotar jatorri apurraz, eta areago harrotu, emaztearen bitartez, ene ondorengoetan Xalbadorren ibarreko odola txertatu ahal izan dudalako.

Zoritxarrez, orain bi urte Mattinekin gertatu zena agitu da orain Xalbadorrekin. Geronen etxera arrotz ekarri dugun gizona, berak —joan den igandeko bertso batean aitortu bezala— hainbeste maite gaituena, harrikatu egin dugu, gurutzean iltzatu zuten Kristoren iduri, eta bere bizi guziko arantza bat sartuta etxera igorri. Zer pentsatuko dute lapurtar eta baxenabartarrek gure gizalegeaz? Zer iritziko diote gure gizontasunari, gure euskalduntasunari? Noiz eman diote horrelako traturik Lapurdin edo Nafarroa Beherean Bidasoaz hemengo bertsolariei? Sekula ez. Aitzitik, harrerarik beroenak egiten dizkietela entzun izan diegu beti.

Baina, lerro mindu hauek egiterakoan, ez ditut Mattin eta Xalbador bakarrik defenditu nahi, baita Euskaltzaindiak izendatu zuen epaimahaia ere. Plaza-jendea —ez naiz denez ari, bai baitakit asko eta asko, gehienak esango nuke, epaimahaiaren eta Xalbadorren alde zeudela— ezjakinak eta inkulturak eman ohi duen ausardiaz jardun baitzen protestaka, txistuz eta oihuz bai Xalbadorren kontra eta bai epaimahaiaren kontra. Eta hemen bi bekatu daude. Bat karitate kontrakoa, Xalbadorrek ez baitzuen ogenik, errurik izan, epaimahaiak bere lehiakidea baztertuz bera aurrera pasa baldin bazuen; eta bestea harrokeriazkoa, Xalbadorren mintzaira ulertu eta edoski gabe epaimahaiaren gainetik jarri nahi izan zutelako. Eta jakina, bi bekatuok hirugarren bat dakarte erantsirik, justizia kontrakoa Xalbadorrekiko eta epaimahaiarekiko.

Eta ez naiz arinki mintzo gure plaza-jende horren aurka egin salaketetan, askori entzun baitiet esaten Xalbadorri ez diotela tutik ulertzen. Honetaz ez naiz batere harritzen, nik neronek entzunean aunitz galtzen baitut, Lapurdiko, Nafarroa Behereko eta Zuberoako euskalkiak liburuz ikasia naizelarik eta Xalbadorrek ahalegin guziak egiten dituelarik gipuzkoarrek ulertzeko eran kantatzeko. Eta errealitate honen sendogarri, Basarrik bertso-saio honen ondoren —eta zenbat aldiz ez!— esandakoa aldatuko dut: "Mugaz bestaldeko bertsolariei ez zaie hemen behar bezala konprenitzen... Erdi baraurik gelditzen da jendea".

Beraz, nola ausartzen da jende ezjakin hori ulertzen ez duena juzgatzen? Nola ederretsiko dituzte Xalbadorreen bertsoak Lazkao Txikirenak bezala, baldin haren euskararen berri ez badakite? Honek gogora ekartzen dit espainol baten —batena eta askorena bide batez— hizpidea, euskaraganako gorroto-irakinean, gure mintzaira sasi-hizkuntza bat —"un chapurreado"— zela esaten baitzuen. Eta nik hari: Nola esan dezakezu hori gure hizkuntza ezagutzen ez baldin baduzu? Hots, nola juzga dezake gizonak, ezagutzen ez duen gauzaren eder-itsusirik? Postura honetantxe jarria dugu, bada, epaimahaiaren eta Xalbadorren kontra jardun zen basati-talde hura. Gipuzkoa zorretan dago Mattinekin eta Xalbadorrekin, egindako kaltearen ordaingarri, eta gauzak luzatzen eta ahazten utzi gabe, omenaldi bat egin behar litzaieke asmo honexekin. Bere etsaiei ahapaldi hunkigarri hau eskaini zienak hori eta gehiago merezi baitu:

Gipuzkoa zorretan dago Mattinekin eta Xalbadorrekin, egindako kaltearen ordaingarri, eta gauzak luzatzen eta ahazten utzi gabe, omenaldi bat egin behar litzaieke asmo honexekin. Bere etsaiei ahapaldi hunkigarri hau eskaini zienak hori eta gehiago merezi baitu:

Anai arrebak, ez otoi, pentsa,
neure gustura nagonik;
poz gehiago izango nuen
albotik beha egonik.
Zuek ez bazerate kontentu
errua ez daukat ez nik;
txistuak jo dituzute bainan
maite zaituztet oraindik.

Xalbador, Gipuzkoako seme zintzoak zurekin daude eta oker egin zutenak, nire ustez, damutuak.