NOEREN ONTZIA

Etxea izan da euskal gizartearen oinarri eta funtsa. Etxea, familiaren bizitokia izateaz gain, lantegia, eliza eta hilerria izan da. Herriko bizitzan eskubide osoz parte hartzeko behar zen maila etxejaun edo, honen faltan, etxandre ─etxeandere─ izatea zen.

Gizarte osoa etxearen inguruan zegoen antolaturik, bai ekonomia mailan, bai eta sinesmen mailan ere. Etxea ez zen osoki unean uneko biztanleena, familia osoarena baizik, hildakoena eta sortuko zirenena ere, alegia; horregatik, garai bakoitzeko biztanleen kezka nagusia etxea eta zegozkion ondasunak ─etxaldea─ mantentzea eta, ahal izanez gero, handitzea zen, hurrengo belaunaldiei uzteko. Usadio mundu honetan etxetiarrek ezin pentsatu zuten etxea berena zenik, haiek etxearenak zirela baizik. Ideia hau zen beren jarduera guztien oinarria eta iparra. Etxeen izenek agerian uzten dute aipatu ohitura hori.

Etxeak izena du eta izen hori da, preseski, etxetiarrek hartzen dutena gainerakoengandik bereizteko; denborarekin, familiaren deitura bihurtu zen. Horrela, hasiera batean, etxeek eta beren biztanleek izen bera zuten, esan nahi baita, Iturralde etxekoak, adibidez, Iturralde zirela, jakina.

Deiturak oraindik finkatu gabe zeudelarik, Iturraldeko seme bat Zubiondo etxera ezkonduz gero, ez zen gehiago Iturralde bezala ezagutua izango, Zubiondo bezala baizik. Aurrerago, (erdal) administrazioak zabaltzen hasi zirelarik, deiturak finkatuz joan ziren udaleko eta elizako paperetan eta jadanik Iturraldeko semeak, Zubiondora ezkonduta ere, Iturralde deitura gordetzen zuen ofizialki. Horrela bereizi ziren hasieran bat zirenak: deiturak eta etxeen izenak.

Hala ere herrietan, eguneroko bizitzan, jendea maiz etxearen izenez ezagunagoa zen deituraz baino. Hau hain zen horrela non, are XX. mendearen hasieran, 18-20 urteko gazteek ez baitzuten askotan beren deitura ofiziala jakiten, armada espainol edo frantsesera joan eta erregistroetan ofizialki zein zen ikusi arte.[…]

Aitaren/amaren izena

Badirudi X-XI. mendea arte jendearen deitura sortzeko izen bat baizik ez zela erabiltzen. Garai horretan bi izen erabiltzeko joera nagusitu bide zen: gehienetan aitaren erreferentzia ─patronimikoa─ edo, gutxiagotan, amarena ─matronimikoa─ lehenengoa, eta toki edo etxearen izena bigarrena.

Lehenengoek normalean -ez, -iz eta -z (edo, ahoskeraren arabera, -etz, -itz eta -tz) bukaerak izaten zituzten. Hauen jatorriari buruzko hamaika teoria daude eta ez dago adostasunik; latinetik heldu direla dirudi eta haien esanahia garbi dago: norbaiten semea edo alaba izatea adierazten dute. Esan nahi baita, Gonzalo baten semea/alaba Gonzalez dela, Pero batena Perez edo Periz, Fernando batena Fernandez, Lope batena Lopez/Lopiz...

Horrela, izena eta bi deitura motak ─izena + patronimikoa + toki/etxe izena─ biltzen hasi zirenean, gisa honetako deitura bikoitzak sortu ziren: Johan Lopez de Abetxuko, Lope Díaz de Zerio, María Ibañez de Artazubiaga, Gonzalo Gonzalez de Baztan, Juan Periz de Etxegapare, Pero Perez de Jauregi...

Deiturak sortzeko era hau Herri osoan (Iparraldea barne, bistan da) zabaldurik egon zen XV-XVI. mendea arte eta, iritzi arruntaren kontra, ez daiteke pentsa erdal kulturarena edo erdaldunena bakarrik zenik, artxibategiek garbiki eta zabalki erakusten duten bezala: Ortiz de Latchalde (Uztaritze, 1256 urtekoa), Lopiz de Yriverry (Hiriberri, Garazi, 1249), Peritz de Guermieta (Donazaharre, 1393), Yniguez de Arostegui (Bermeo, 1456)...

Deitura bikoitzen sistema hau Araban eta Lizarra aldean mantendu da orain arte bizirik. Gainerakoetan, patronimikoak (Ortiz, Lopiz, Peritz, Velez…) baztertuz joan ziren, asko errepikatzen baitziren eta, ondorioz, jendea identifikatzeko balioa galdu zutelako. Horrela, bigarren parteak bakarrik (Latxalde, Iriberri, Germieta, Arostegi…) iraun zuen deitura gisa.

ETXEGOIEN JUANARENA, Juan Carlos “Xamar” (2006). Euskara Jendea. Arre: Pamiela. (92-93).