Ethnologue-ren mapa interaktiboa, hemen.
Oso egoera desberdinetan dauden hizkuntzak sartzen dira multzo honetan. Baina denek dute komunean babes edota hiztun gutxiko hizkuntzak izatea. Unescok bere sailkapenean azaltzen duen bezala, badira arriskuan daudenak, arrisku bizian daudenak, egoera kritikoa nozitzen dutenak eta desagertuak.
Hauen artean, batzuk zahar belaunaldiek bakarrik hitz egiten dituzte. Beste kasu batzuetan, nahiz eta oso bizirik egon, oso hiztun gutxi dituzte (Amazonian, Afrikan edo Papuan asko daude egoera horietan) eta edozein inbasio, gerra, bizimodu-aldaketa edo sarraski naturalek desagerraraz ditzake. Ez dira denak desagertuko mende honetan (hala espero dugu!), baina denak daude, nolabait, sozialki desagertzeko arriskuan (hiztun bakanak geratu arren).
Estatu edo inperio zentralista eta bateratzaileek estrategia asko erabili izan dituzte hizkuntza-komunitateak deuseztatu eta desagerrarazteko: debekuak, komunitateen suntsiketak eta leku-aldaketak, haurren bahiketak eta deserrotzeak, inbasioak, gutxiengotze demografikorako estrategiak, gutxiespenak… Hizkuntza-komunitate askok ezin izan diote aurre egin “indarraren legea”ri. Eta estrategia horiek gabe ere, desoreka demografiko edo teknologiko hutsak edo premia ekonomikoak asko ari dira zailtzen munduko hizkuntza frankoren biziraupena.
Ohargarria da, bestalde, eleaniztasunaren eta biodibertsitatearen artean dagoen lotura. Biodibertsitate gehien duten inguruetan (tropikoan) pilatzen dira munduko hizkuntza gehienak, eta Unescok (1) ohartarazi duen bezala, hizkuntzen galerak ere eragin negatiboa du biodibertsitatean, besteak beste, izenen, esaera zaharren edo ahozko tradizioen araberako taxonomiek eskainitako informazioari esker salbatu izan dituztelako arriskuan zeuden espezieak, edo lurraldeak ekologikoki berreskuratu. Bestalde, klima aldaketaren ondorioz gerta daitezkeen populazio-mugimenduek hainbat hizkuntza-komunitateren desagerpena eragin dezakete.
Hizkuntza hauen artean, Ethnologueren arabera, badira 10 hiztun baino gutxiago dituzten 114. Kasu askotan, azken hiztun hauek oso kontzienteak dira beren mintzoa eta beren kultura beraiekin batera desagertuko direla (Mariano Mendigatxa eta Fidela Bernat gogoan!). Hizkuntza horiek dokumentatzeko hainbat egitasmo dago munduan zehar. Esate baterako, ELDP delakoa (Endangered Languages Documentation Programme).
Azken hiztun hauen inguruko hamaika artikulu eta dokumental aurkitu daiteke sarean. Batzuk aipatzearren, Peruko Kultura Ministerioak sustatutako Amadeo García, la voz de los taushiro (Amazoniako atontu’tua hizkuntzaren azken hiztunari buruz), Txileko telebistako Indígenas notables programak Patagoniako hegoaldeko yagan hizkuntzaren azken hiztuna den Cristina Calderóni 2018an eskainitako atala, edo Kaliforniako zenbait hizkuntzaren azken hiztunen lekukotzak jaso dituen Language keepers egitasmoaren barrukoak, adibidez, wukchumnieraren azken hiztun Marie Wilcoxi buruzkoa.
“Azken hiztunen” inguruko istorio hunkigarri asko, ordea, ez dira etnozidio baten ondorio gisa aurkezten, munduaren garapenaren saihetsezinezko albo-kalte gisa baizik. Gizateriaren kultur ondarearen galera gisa erakusten dira, eta oso gutxitan giza eskubideen urraketatzat. Eta horrelakorik berriro errepika ez dadin hartu beharreko neurrien inguruko hausnarketak baino gehiago, ikuspegi folkloriko-paternalistak gailendu ohi dira artikulu eta dokumental askotan.
Nolanahi ere, euskal hiztun gisa, ez dugu asko irakurri edo entzun behar, azken hiztun horien hausnarketa eta kontaketetan, gure komunitateak sufritutako jazarpen edo gutxiespen-mekanismoen antzekoak topatzeko. Historia garai edo leku gehiegitan errepikatu da hizkuntza gutxituei dagokienez.
